"Бямба гаргийн шөнө Мандигийн ойролцоох Патханкот-Манди хурдны зам дээр их хэмжээний хөрсний нуралт үүсэж, олон олон тээврийн хэрэгсэл, тэр ч бүү хэд хэдэн автобус урсаж, олон хүн амь насаа эмгэнэлтэйгээр алдан, олон хүн бэртэж гэмтсэн тухай дуулаад гүнээ харамсаж байна. Энэхүү гамшигт ойр дотны хүмүүсээ алдсан болон гамшгаас хохирол амссан бүх хүнд гүн эмгэнэл илэрхийлье" хэмээн Дээрхийн гэгээн бичжээ.

"Химачал Прадеш 57 жил миний гэр орон байсан болохоор энэ нутгийн ард түмэн надад ойр дотно санагддаг. Байгалийн гамшгийг урьдчилан таамаглахад хэцүү тул урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авахад ч хэцүү байдаг. Хэдий тийм ч гамшгийн эхний шинж тэмдэг илрэх үед сэрэмжлүүлэх арга хэмжээний журмыг нэвтрүүлэх нь ирээдүйд ийм гамшиг дахин давтагдахаас урьдчилан сэргийлэхэд тус нэмэр болох болов уу хэмээн бодож байна” гэсэн байна.

Дээрхийн гэгээнтэн захидлынхаа төгсгөлд хүндэтгэл болон харамссан сэтгэлийн илэрхийлэл болгон Далай ламын сангаас мужийн захирагчийн тусламжийн санд хандив өргөж буйгаа мэдэгдэв.

Тэрбээр захидалдаа,

"Ойр дотны хүмүүсээ алдсан, байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн бүх хүн болоод таны төлөө залбирч, эмгэнэл илэрхийлье.

Мужийн засгийн газар болон холбогдох байгууллагууд яаралтай тусламж үзүүлэх, сэргээн босгох ажилд оролцож байгааг би бээр мэдсэн билээ. Миний зүгээс тус мужийн ард түмэнтэй эв санааны нэгдлийн илэрхийлэл болгож, тусламж үзүүлэх, сэргээн босгох ажилд хувь нэмэр болгон Далай ламын сангаас хандив өргөхийг хүслээ.

Та бүхний мэдэж байгаачлан би бээр Дарамсала хотод 65 жил амьдарчээ. Энэ хот нэгэнт миний гэр минь билээ. Мужийн ерөнхий сайдыг би “Манай ерөнхий сайд” гэж ярьдаг юм. Энэ олон жил надад болоод манай төвөдүүдэд Химачал Прадеш мужийн нийгмийн бүхий л давхаргын хүмүүсийн зүгээс үзүүлж ирсэн нөхөрлөл, зочломтгой занд би гүнээ талархаж явдаг билээ" хэмээжээ.

Төгсгөлд нь Дээрхийн гэгээн залбирал, сайн сайхны ерөөлийг дэвшүүлсэн байлаа.

Дээрхийн гэгээн захидалдаа,

“1959 онд Төвөдөөс дүрвэн гарах шаардлагатай болсон цагаас эхлэн Энэтхэг улс надад болоод төвөд дүрвэгсдэд халуун дотно, найрсаг зочломтгой зангаар хандаж ирсэн билээ. Үүнд бид машил талархаж явдаг. Энэтхэгийн Засгийн Газар хамгийн удаан хугацаагаар саатаж буй зочны хувиар би энэ улсаар аялж байх үед нийгмийн бүхий л давхаргын хүмүүстэй уулзах завшаан тохиож байлаа.

Энэтхэг улс олон мянган жилийн турш каруна (энэрэл, нигүүлсэл) хийгээд ахимса (хүч үл хэрэглэх) зарчмуудыг баримталж ирсэн. Өнөөдөр энэ зарчмуудын ойлголт маш хол, машид өргөн тархаад байна. Эдгээр зарчим нь хувь хүмүүсийн дотоодод болоод дэлхий дахинд энх тайвныг дэмжин тэтгэх чадвартай билээ. Энэтхэг бол олон янзын нийгмийн бүлгүүд зэрэгцэн оршдог, шашин хоорондын эв нэгдлийн орон юм.

Өөрийгөө би “Энэтхэгийн хүү” гэж тодорхойлдог. Учир нь сэтгэлгээний минь хэв маяг тэр чигээрээ эртний Энэтхэгийн гүн ухааны нэгэн хэсэг болох буддын шашны сургалтаар төлөвшсөн юм. Төвөдийн буддын шашны соёл Наландагийн их сургуулийн эрдэмтэн мэргэдийн боловсруулсан учир шалтгаан, судалгаа шинжилгээний уламжлалд бат суурилсныг бид бүхэн сайн мэдэх билээ" хэмээн бичжээ.

Захидлынхаа төгсгөлд тэрбээр дэд ерөнхийлөгчид энэ агуу их улсын ард түмний итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг биелүүлэх ажилд нь амжилт хүсжээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Тэрээр захидалдаа, "Балба, Төвөдийн ард түмэн түүхэндээ найрсаг дотно харилцаатай байсан билээ. 1959 оноос хойш, Төвөдөөс дүрвэн гарсан нутаг нэгтнүүдийг минь хүлээн авч, суурьшин амьдрах боломж олгосоор ирсэн Балбын Засгийн газар болон ард түмэнд гүнээ талархаж явдаг. Төвөд үндэстнүүд цөөхүүлээ хэдий ч танай улсын эдийн засгийн өсөлтөд тодорхой хувь нэмэр оруулсан гэдэгт найдаж байна" гэжээ.

Мөн Далай лам тус улсын хөгжил дэвшлийг өндрөөр үнэлэн, "Өнгөрсөн жилүүдэд танай орны нийгмийн бүх салбар ихээхэн хөгжин цэцэглэлээ. Энэ бүх амжилт нь ядарч зүдэрсэн, тусламж хэрэгтэй хүмүүсийн амьдралыг сайжруулж чадсан үедээ л жинхэнэ утгаараа үнэ цэнтэй болдог" хэмээн онцолсон байна.

Захидлынхаа төгсгөлд Дээрхийн гэгээн, "Энэ хүнд цаг үед ард түмнийхээ итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг биелүүлэх үүрэг хүлээж байгаа Танд амжилт хүсэн, залбирал ерөөлөө зориулъя." гэжээ.

Хүндэтгэлийн хувцас чимэглэл тэргүүтээр бие юугаа гоёсон Спитук тосгоны эмэгтэйчүүд уламжлалт хөгжмийн аялгуунд таацсан уран яруу, баяр баясгалантай дуу бүжгийг толилуулсан нь урлагийн үзүүлбэрийн эхлэл байлаа. Дараа нь төвөдүүдийн Сонамлин суурингаас ирсэн томоохон хамтлаг дуулж, бүжиглэсэн бөгөөд тэдний урам зоригийг бороо ч мохоож чадсангүй. Энэ үед үзэгчид шүхэр доороос үзэж сонирхож байв.

Ингээд Дээрхийн гэгээн дараах айлдварыг айлдав.

"Энэхүү ёслолыг лам хувраг, эгэл сүсэгтэн олон, ладакчууд болоод төвөдүүд маш их сэтгэл гарган зохион байгуулжээ. Төвөдүүд бид зүүн зүгийн Дарцэдoгоос баруун тийш Ладактай хил залгаа орших Нгари хүртэлх гурван аймгийн хүмүүсийн талаар ярьдаг. Төвөдүүд бидэнд хил давах боломж олдсоноор ижил төстэй шашин шүтлэг, соёл, хэлт Ладакийн ард түмэнтэй үнэхээр адилхан болохоо олж мэдсэн юм.

Энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулсанд та бүхэнд баярлалаа.

Би Төвөдийн гурван аймгийн тухай дурдлаа. Цастын орны төвд орших энэ нутгийг Төвөдийн Засгийн Газар голчлон анхаардаг байв. Харин би ерөнхийдөө зургаан сая төвөд хүний амьдардаг Төвөдийн гурван аймгийн талаар ярьдаг. Бид бүгд ижил шашин, соёл, хэлтэй Цастын орны хүмүүс. Би бээр гурван аймгийн нэг болох Амдогийн Домэйд төрсөн билээ”.

"Төвөдийн газар нутгаар зочлох завшаан тохиох үед бид бүгд нэг ард түмэн юм байна гэсэн хүчтэй мэдрэмж төрдөг юм. Би Амдогийн Силингийн ойролцоо төрсөн. Нутаг минь төвөөс алслагдсан ч шашин, соёлын нийтлэг өв уламжлалтай. Төвөдийн гурван аймгийн талаар ярихдаа би улс төрийн сэдлээс илүүтэйгээр гурван аймгийн хүмүүс бид нэгэн бүхэл гэдэг санааг илэрхийлэхийг хүсдэг юм.

Хятадын коммунист дэглэм улс төрийн бодлогоор Төвөдийг эзэлсэн боловч төвөдүүд өөрсдийгөө гурван аймгаас бүрдэх Цастын орны хүмүүс хэмээн үздэг. Төвөд, Цастын орон хэмээх нэрийн дор бидэнд “Би бол төвөд хүн” гэсэн хүчтэй мэдрэмж төрдөг. Дхотө, Домэй, У-цангаас гаралтай бид зургаан сая төвөдийг бүрдүүлдэг билээ. Аз жаргалтай аль эсвэл уй гунигтай байхаас үл хамааран бид бүгдээрээ төвөд хүн хэмээх нэгэн мэдрэмжийг хуваалцаж байна.

Би Төвөдийн өнцөг булан бүрд очиж, нутаг нутгийн аялгыг сонссон ч тэр нутагт амьдардаг хүмүүс төвөд хүн гэдгээ адилхан л мэдэрдэг. Яг одоо бид Төвөдтэй хил залгаа нутагт байна. Төвөдүүдийн хувьд “Бид нэг үндэстэн” гэсэн хүчтэй мэдрэмж бий. Бидний дотор энэ урам зориг хүчтэй, тод байгааг харж байгаадаа машид баяртай байна.

Бидэндоюун санааныхаа уламжлалыг хадгалж авч үлдсэн сүм хийдүүд бий. Төвөдийн төв нутагт лам хуврагын сургалтын томоохон гурван хийд байдаг. Хам, Амдод ч мөн сүм хийдийн агуу институтууд бий. Тэд бидний соёлын өв уламжлалын мөн чанарыг хадгалж байгаа”.

“Гурван аймгийн хүмүүс бүгдээрээ нэг шашин, соёл, хэлтэй нэг ард түмэн гэсэн хүчтэй мэдрэмжийг тээж яваа. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөх нь нэн чухал.

Энд би Төвөдтэй хил залгаа Ладакт байна. Өмнө дурдсанчлан төвөдүүдэд нэг үндэстэн гэх хүчтэй мэдрэмж бий. Энэ бол улс төрийн мэдэгдэл биш. Соронзон Гомбо хааны үеэс эхлэн Энэтхэгийн шашин, соёлыг төвөд хэлд орчуулсан агуу гүүш олон байлаа. Тэд бидэнд Бурхан багшийн аман зарлигийн орчуулга Ганжуур, тайлбар судруудын орчуулга Данжуурыг үлдээсэн билээ. Энэ бүгд Бурхан багшийн сургаалууд юм.

Хятадтай хиллэдэг Төвөдийн зүүн хэсгээс нааш Ладак хүртэл нутагт бид нэг ижил хэл, соёл, шашинтай. Бид өөрсдийн уламжлалын энэ талуудад хатуу баригдаад байгаа юм биш, харин бидний эрхэмлэн дээдэлдэг энэ соёл нь Ганжуур, Данжуурын сургаалуудаас гаралтай юм. Энэ нь бидний хадгалан хамгаалж, судалж, хэрэгжүүлсээр ирсэн зүйлс билээ.

Манай томоохон сүм хийдүүд Бурхан багшийн сургаалыг хадгалж хамгаалахад салшгүй үүрэгтэй сургалтын төвүүд юм. Бидний хөрш зэргэлдээ орнуудад ч Бурхан багшийн уламжлалыг хадгалан үлдэхийн тулд асар их хүчин чармайлт гаргаж байгаа ч бид арай өөр арга барилаар ажилласан юм. Бид логик, учир шалтгаанд суурилсан нарийн чанд судалгаа хийж ирлээ.

“Өнөөдөр Хятад улс Төвөдийг захирч буй хүчирхэг улс ч Төвөдийн соёл уламжлал тэнд ч дэлгэрсээр байна. Хятад хүмүүс төвөдийн буддын шашны уламжлалыг ихээхэн сонирхон, шүтэж буй нь тэдэнд тустай. Төвөдийн шашин, соёл хосгүй үнэтэй билээ. Энэ уламжлал Төвөдийн хил орчмын бүс нутагт мянга гаруй жилийн турш хадгалагдан иржээ.

Хэдийгээр би Домэйд төрсөн ч Далай лам нарын сэнтий оршсон Лхас руу нүүж байв. Багш нарынхаа сайхан сэтгэлийн ачаар би логикоос эхлээд Билиг барамид, Төв үзэл (Мадхямака), Авидарма, Шагшаабадын суртхаал (Винай) хүртэлх буддын шашны сургалтын үндсэн хөтөлбөрийг судалж билээ. Авидармад орчлон ертөнцийг хэрхэн дүрсэлдгийг төдийлөн сонирхдоггүй боловч бусад сэдвийг судлах нь надад их тус болсон юм.

Хэрэв та Билиг барамид, Төв үзэл, логик, танин мэдэхүйн онолын талаар тодорхой ойлголттой бол өөрийгөө Бурхан багшийн сургаалын талаар жинхэнэ мэдлэгтэй болсон гэж үзэж болно. Хэрэв та энэ сэдвүүдийг мэддэггүй бол Авидармыг цээжээр уншдаг байлаа ч таны ойлголт өргөн хүрээг хамарч эс чадна.

Мөн тарнийн ёсон буй. Манай уламжлалд тарнийн ёсны дөрвөн үндэс багтдаг нь Бурхан багшийн сургаалын бүрэн дамжлагыг тээж яваа гэсэн үг. Энэ бүх сургаалын мөн чанар нь бид өөрсдийн оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар суралцах, тогтворгүй сэтгэлээ сахилга баттай болгохын тулд сөрөг сэтгэл хөдлөлийг хэрхэн даван туулах талаар суралцах явдал юм. Ийм төрлийн судалгаа, бясалгалаар дамжуулан бид хамаг амьтны тусын тулд Бурхан болохын төлөө хичээдэг билээ.

Бусад уламжлалд ийм өргөн хүрээний судалгаа, бясалгал байдаггүй. Бидэнд байгаа буддын шашны ийм гүн гүнзгий мэдлэг өөр хаана ч үгүй. Бид голчлон төв үзэл болоод логикт анхаарлаа хандуулдаг бөгөөд өнгөрсөн үеийн эрдэмтэн, мэргэдийн ачаар тогтсон таван сэдвийг судалдаг. Энэ бол гайхалтай сайхан уламжлал. Би буддын шашны сонгодог зохиолуудыг уншиж судалсан бөгөөд бидний соёлын уламжлал үүнээс бүрддэг билээ”.

“Төвөдтэй хил залгаа Ладак нутагт бидний нийтлэг үнэт зүйл болох буддын уламжлалыг машид сонирхдог. Үүнд би тун их баяртай байдаг билээ. Буддын уламжлалаа хадгалахыг хичээж буй та бүхний хүчин чармайлтад хувь нэмэр оруулахын тулд энд ирж сургаал ном айлдсандаа машид баяртай байна. Баярлалаа”.

Ладакийн буддын холбооны ерөнхийлөгч талархлын үг хэллээ. Тэрбээр Дээрхийн гэгээн болон энэхүү газрыг бэлтгэж, арга хэмжээг амжилттай зохион байгуулахад оролцсон Спитукийн бүх хүнд талархал илэрхийлжээ. Спитук тосгоны иргэд баярын арга хэмжээг төгсгөж уламжлалт шөдөл бүжгийг бүжив. Дээрхийн гэгээн үдийн зоогийн дараа Шивацал Повран руу буцсан билээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Баярын үйл ажиллагаа Дээрхийн гэгээний хүчирхийллээс ангид, энэрэн нигүүлсэл, эв найрамдлын төлөөх тууштай зүтгэл, буддын шашин болоод дэлхийн энх тайвны тулгуур багана болох байр суурийг магтан дуулсан Мипам Оцалын дуугаар эхлэв. Залгуулаад Дээрхийн гэгээний үйлс зохионгуйг товч тоймлон, Ладакт хийсэн айлчлалд нь талархаж, дахин дахин айлчлахыг нь хүсэж буйг давтан илэрхийлжээ. Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга эрхэм хүндэт Даши Гялсон, гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүд, сөрөг хүчний удирдагч, дэд комиссар нар Ладакийн ард түмний талархлыг дамуулан, Дээрхийн гэгээнд дурсгалын зүйлс гардууллаа. Ингээд түүнийг цугласан олонд хандан айлдвар айлдахыг хүсэв.

"Энэхүү баярын арга хэмжээг зохион байгуулсан миний найзууд, Ладакийн ард түмэн та бүхэнд талархлаа. Эндээс би Сток дахь Бурхан багшийн үлэмж сэрэг дүрийг харж байна. Би бээр бидний нинжин сэтгэлт багш Бурхан багшийн дагалдагч билээ. Бурхан багшийн сургаалын мөн чанар нь хүчирхийллээс ангид, бусдад хор хөнөөлийг үл учруулан, тэдэнд эелдэг, нинжин сэтгэлээр хандах явдал юм. Би бол Бурхан багшийн дагалдагч бикшү хувраг хүн. Хаа явсан газраа хүчирхийллээс ангид байхын ач холбогдлын талаар хүмүүст ярьдаг. Бурхан багшийн дагалдагч, бясалгагч, хувраг хүний хувьд би хүчирхийлэл ангид, энэрэн нигүүлсэхүйг түүний гол сургаал гэж үздэг.

Өнөөдөр дэлхийн олон оронд Бурхан багшийн зарлиг, ялангуяа бидний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөл хэрхэн ажилладаг талаарх сургаалыг сонирхох нь нэмэгдэж байна. Мэдээж бид дэлхийн энх тайвны талаар ярьдаг ч энх тайван нь хувь хүний сэтгэлийн амар амгалангаас хамааралтай.

Нэг удаа том танхимд би өмнийн огторгуйдаа Бурхан багшийн дүрийг харлаа. Тэрбээр над руу дохиход нь би түүнд ойртон очив. Тэрбээр эелдэг зөөлнөөр толгойг минь илэхэд баяр, гуниг холилдсон мэдрэмж намайг эзэмдлээ. Тэр үед би Бурхан багшийн номд бие, хэл, сэтгэлээрээ үйлчлэх шийдвэрээ дахин баталгаажуулсан юм".

"Бурхан багшийн сургаал зөвхөн итгэл үнэмшлээс гадна логик, учир шалтгаанд суурилдаг билээ. Энэ нь түүний энх тайвныг сахиж, бусдад хор хөнөөл учруулахгүй байх захиасын хувьд ч адил байдаг. Дэлхийд энх тайван хэрэгтэй. Энэ бол зөвхөн ганц хоёр гэр бүлийг харж хандах асуудал биш, харин дэлхийн бүх хүнийг хайрлан халамжлах явдал юм. Тиймээс би бидний энэрэнгүй, сайхан сэтгэлт Бурхан багшийн захисныг дагаж мөрдөхийн тулд чадах бүхнээ хийдэг. Хүчирхийллээс ангид байх захиасыг чадах чинээгээрээ түгээх нь миний үүрэг гэж үздэг юм.

Энэ нутагт хүмүүс надад халуун дулаанаар хандаж, намайг маш сайхан хүлээж авлаа. Би энд лам хувцсаа өмсөөд, даян дэлхийн амар амгалан төдийгүй бидний өөрсдийн амьдрал ахуй, гэр орны амар амгалангийн талаар ярьж, Бурхан багшийн нинжин сэтгэлийг дурсахаар ирсэн билээ. Надад нэмж хэлэх зүйл бага байна.

Өмнө та бүхэнд хэлсэнчлэн би энэрэнгүй, нинжин сэтгэлт Бурхан багшийн дүртэй нүүр учирсны дүнд түүнд чадахаараа үйлчлэхийн төлөө хамаг хүчээ дайчлан хичээсээр байна.

Эдүгээгийн дэлхий ертөнцийг харахад хүч хэрэглэх хандлага түгээмэл ажиглагдаж байна. Хүчирхийллээс ангид дэлхий ертөнцийг бий болгохын тулд бид илүү хичээх хэрэгтэй. Өөрийн амьдралдаа бусдад хор хөнөөл учруулахгүйн тулд чадах бүхнээ хийгээрэй. Бид энх тайвны төлөө хичээж ажиллах хэрэгтэй. Энэ бол миний хийдэг зүйлийн нэгээхэн хэсэг. Хэрвээ хүн бүр өөрийн байгаа газартаа энх тайван, хүчирхийллээс ангид байдлыг хөгжүүлэхийн төлөө хичээвэл дэлхий дахинд энх тайвныг тогтоож чадах итгэл найдвар бий. Хэрэв бид үүнийг хийж чадвал зөвхөн өөрсдөдөө сэтгэлийн амар амгаланг олж аваад зогсохгүй эргэн тойрондоо эерэг уур амьсгалыг бий болгох боломжтой гэж бодож байна.

Өнөөдрийн энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулахад оролцсон бүх хүнд талархлаа. Би энэ насны амьдралаа хүчирхийллээс ангид байхыг сургахад зориулсан бөгөөд үүнийгээ дэлхийн бүх хүнд хүргэхийг хичээсээр ирлээ. Дэлхий дахинд энх тайван болоод хүчирхийллээс ангид байх талаар санаа тавих нь нэмэгдэж байгаа нь тун сайшаалтай хэрэг билээ. Энэ бол бидний найдаж буй зүйл бөгөөд түүнд хүрэхийн тулд хичээх нь бид бүхний үүрэг билээ. Дэлхийд энх тайван тогтох болтугай хэмээн би залбирдаг. Та бүхнийг ч мөн түүнд хүрэхийн тулд чадах бүхнээ хийхийг уриалж байна. Та бүхэнд баярлаж буйгаа дахин хэлье. Дашидэлэг".

21 эмэгтэйн баясгалант бүжгийн үзүүлбэрийн дараа зөвлөлийн гишүүнд нэр дэвшигч эрхэм Кунчок Цэпэл талархлын үг хэлж, Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг ерөөв.

Эцэст нь Дээрхийн гэгээн үйл ажиллагааны зохион байгуулагчид, бусад зочдын хамт үдийн зоог барьсны дараа Шивацал Повран руу буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Дээрхийн гэгээн гольфын тэрэгнээс бууж асарт ороод юун түрүүнд сэнтийн ард байх Бурхан багшийн хөрөгт хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи урагш гарч ирэн түүнийг угтаж авлаа. Сэнтийдээ залрахаасаа өмнө Дээрхийн гэгээн тайзны урд ирэн цугласан олныг тогтож хараад, гар даллан мэндчилэв.

Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөө бат оршил өргөх ёслол "Бурхан багшийн магтаал"-аар эхэллээ. Цай, ёслолын бэрээс тараасны дараа Бурхан багш болон бодьсадва нарыг урин дуудаж, угаал болон нэг шадны хураангуй мандал өргөв.

Өнөөдрийн Дээрхийн гэгээнд бат оршил өргөх зан үйл нь Бурхан багшийн сургаалыг сахин хамгаалах тангараг өргөсөн гэгээрсэн бодгалиуд болох “Арван зургаан Архад буюу Арван зургаан Ахмадын магтаал’-д үндэслэсэн байна. Үүний дараа долоон гишүүнт тахил, залгуулаад тахилын идээ өргөхөд Дээрхийн гэгээн хэсгийг авч амсав.

Ладакийн Буддын холбоо, Ладакийн Гомпа холбооны төлөөлөгчид Дээрхийн гэгээнд хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдэл, лам дээл, жимсээр дүүргэсэн бадар аяга, хуврагийн таяг зэргийг Дээрхийн гэгээнд барихад тэрбээр хүндэтгэж буйн тэмдэг болгон тус бүрийг нь магнайдаа хүргэв. Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүсэн ерөөж, өлзийт найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнэ, өлзийт найман зай бүхий царнуудыг өргөн барилаа.

Дээрхийн гэгээний хоёр багшийн зохиосон 'Үхэшгүй мөнхийн дуулал - Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын тухайд өргөх дэлгэр залбирал’-ыг уншиж байх үед өргөл барьц барьсан нутгийн иргэдийн урт цуваа тайзны урдуур явж өнгөрөв. Залбиралд дараах дахилт багтжээ:

Танд бид чин сэтгэлээсээ залбирал өргөе

Цастын орныг хамгаалагч Данзанжамц 

Зуун галавт орштугай

Адислалаа түүнд хайрлагтун

Ашид түүгээр түүний хүсэл тэмүүлэл саадгүй биелэх болтугай

Ингээд Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан айлдвар айлдлаа.

"Номын ах, эгч, дүү нар минь, миний хэлэхийг хүсч буй зүйл бол Ладак нутгийнхан болон өөр газраас ирсэн лам хувраг, энгийн хүмүүс намайг урт удаан наслахын төлөө чин сүсгээр энэхүү бат оршилыг өргөхөөр энд цуглажээ. Төвөдүүд, Төвөдийн буддын шашны уламжлалыг дагадаг Хималайн бүс нутгийн хүмүүс намайг урт наслаасай хэмээн залбирахаар цугласан байна."

"Миний хувьд Домэй буюу Амдод төрөөд, Төвөдийн төв нутаг рүү нүүсэн. Төвөдийн бүх л ард түмэн болон сахиуснууд надад чин бишрэлээр итгэл хүлээлгэсэн. Тиймээс би Төвөдийн ард түмэн, бурхадад үйлчлэх үүрэг хариуцлагыг үүрч ирлээ. Би амьдралдаа хүнд хэцүү нөхцөл байдлуудтай тулгарч, олон сорилттой нүүр тулж байсан."

Энэ үед өргөлийн цувааны төгсгөлд явсан нэгэн өндөр настан адис хүртэхээр гарч ирэхдээ нэгий нь нөгөөгийнх нь дээрээс давхарласан хоёр малгай өмссөн байхыг хараад Дээрхийн гэгээн инээд алдлаа. Настны араас Төвөдийн далбаа барьсан хүн ирж, далбаагаа Дээрхийн гэгээнд өргөн барив.

“Төвөдийн үйл хэргийн төлөө зүтгэхэд минь номын их хаан Найчун чойжин зэрэг Төвөдийн тангараг өргөсөн хамгаалагч сахиуснууд надтай хамт байсан. Төвөдийн сахиуснууд Найчунгийн удирдлаган дор хүмүүс бидэнтэй зэрэгцэн ажилласан. Төвөдөд би голчлон Потала ордон болон Зуны ордон болох Норбулинкад амьдарч, Төвөдийн ард түмэн, соёл уламжлалд хүчин зүтгэж байлаа. Би Төвөд орон, Төвөдийн шашны төлөө чин сэтгэлээсээ үүрэг хариуцлага хүлээсэн. Энэ бүх жилүүдэд би Төвөдийн үйл хэрэгт туслахыг ертөнцийн болон ертөнцөөс хэтийдсэн сахиуснуудаас гуйж, тэдгээр сахиуснууд бидэнд туслахын тулд чадах бүхнээ хийсэн билээ."

"Миний хувьд гэвэл бага наснаасаа багш нарын удирдлага дор буддын шашныг судалсан. Би Хураангүй хүрээ (дүйра)-нээс авахуулаад Оюун ба ухамсар, логик, Билиг барамид, Төв үзэл (мадхямака) болон Дээд мэдлэг (авидхарма) зэргийг судалсан ч зарим зүйл дээр эргэлзэх явдал бий. Ямартай ч би Төв үзлийн гүн ухаан, мэдлэгийн мөн чанар болон логик, танин мэдэхүйн онол зэргийг судалсан нь бидний уламжлалын гайхалтай хэсэг юм."

"Харин өнөөдөр дотоод сэтгэлийн шинжлэх ухаан, оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааг ойлгож авах тухайд орчин үеийн эрдэмтэд хүртэл манай уламжлалаас суралцах хүсэлтэй байна."

"Би Төвөдөд хорь гаруй жил амьдарч, олон сорилттой тулгарсан. Би Бээжинд Мао Зэдун даргатай уулзаж, бид өөр өөр үзэл суртал, гүн ухааны үзэл бодолтой болохыг ойлгож авч байлаа. Төвөдөд үүссэн үймээн самууны улмаас би эх орноосоо дүрвэхээс өөр аргагүйд хүрч, тэр цагаас хойш Энэтхэгт тав тухтай амьдарч байна."

"Надад Бурхан багшийн сургаалыг хадгалан хамгаалахад хувь нэмэр оруулж, надаас зөвлөгөө авахаар дэлхийн өнцөг булан бүрээс зорин ирдэг хүмүүст үйлчлэх боломж олдсон. Хүмүүс намайг оюун санааны багшийн хувьд хүндэлдэг. Шашин шүтдэг эсэхээс үл хамааран олон хүн миний хийсэн зүйлийг бахдан биширдэг билээ."

"Амьдралын минь туршид олон хүн надад шууд болон шууд бусаар итгэл хүлээлгэж, би ч тэдэнд тус болохын төлөө залбирч байлаа. Иймээс би та бүхэнтэй "Дашидэлэг" хэмээн мэндчилье."

"Ертөнцийн үйл, оюун санааны сургаал номлолын тал дээр би юу ч хийж чадсан бай та бүхэн миний урт наслахын төлөө энд цугларч, залбирал үйлдлээ. Та бүхэн намайг урт наслахыг ерөөсний адил, би ч бас та бүгдийн хүсэл биелэхийн төлөө залбирна. Эдгээр залбирал, өргөлийг өргөсөн та бүхэнд талархаж, та бүгдийн залбирч хүссэн бүхэн ая дангаар бүтэх болтугай хэмээн залбирья. Баярлалаа. Дашидэлэг."

"Тэмдэглэж хэлүүштэй нэг зүйл бол дэлхийн хамгийн олон хүн амтай орнуудын нэг болох Хятадад өнөөдөр буддын шашныг сонирхох нь нэмэгдэж байна. Өмнө нь тэд намайг эсэргүүцэгч гэх мэтээр нэрлэдэг байсан ч би хэнд ч өс санаж, муу бодол тээж явсангүй."

"Түүхийн талаас Соронзонгомбо хааны үеэс бид Хятад улстай нягт холбоотой байсан. Хятадын ард түмэн буддын шашныг сонирхох тусам буддын шашин жамаараа түгэн дэлгэрэх бөгөөд энэхүү хөгжилд чадах чинээгээрээ хувь нэмрээ оруулахдаа би баяртай байх болно."

"Мэдээж хэрэг би сэхээрсэн бодь сэтгэлийг хөгжүүлэхийг өдөр тутмын дадал болгодог. Мөн энэ дадлаа бэхжүүлэхийн тулд би бас хоосон чанарыг бясалгадаг. Бурхан багшийн гүн гүнзгий, өргөн цар хүрээтэй сургаал дэлхий даяар, тэр дундаа Хятадад түгэн дэлгэрэх тусмаа дэлхий нийтийг энх тайван, эв найрамдалд хөтөлнө гэж найдаж байна. Мөн Хималайн бүс нутгийн хүмүүс амар тайван амьдарч, Энэтхэг-Төвөдийн хилийн бүс энх тайван, амар амгалан байгаасай хэмээн найдаж байна. Энэ бүхэн биелнэ гэдэгт би итгэж байна."

"Та бүхэн намайг урт наслах болтугай хэмээн залбирахаар чин сүсэг, итгэл бишрэлтэйгээр энд цугласан тул би ч бас урт наслахын төлөө эрс шийдвэртэй залбирах болно." хэмээхэд цугласан олон нижигнүүлэн алга ташив.

Эхлээд Ладакийн дуучид, хөгжимчдийн хамтлаг, түүний дараа нутгийн Төвөдийн хүүхдүүдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээний ерэн насны ойд зориулан дуу дуулж, урт наслахыг ерөөлөө. Төвөдийн хүүхдүүдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээнд талархал илэрхийлэх үүднээс халуун дулаан сэтгэлийг төлөвшүүлэх амлалт өгснөөр тоглолтоо эхлүүлсэн байна.

Үйл ажиллагааны төгсгөлд Арван зургаан ахмад болон Дөрвөн махранзыг дахин урин дуудаж, багш урт насалж, ном сургаал улам дэлгэрэх болтугай хэмээх хүсэлтүүдийг айлтгалаа. Гандан Тива, Жавзан Лувсан Доржэ ринбүүчи нар Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүссэн хүсэлтийг нь хүлээн авсанд талархаж буйн илэрхийлэл болгон талархлын мандал өргөв. Өлзий дэмбэрэлтэй залбирал ерөөлүүдийн араас Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөөх нэгэн шадыг уншсанаар өнөөдрийн арга хэмжээ өндөрлөлөө.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай!

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот - Өнөө өглөө Дээрхийн гэгээн Далай лам Шивацал Повран дахь өргөөнөөсөө хөдлөн, өмнө хоёр удаа Дүйнхорын ван авшиг айлдаж байсан газар болох номын талбайн үзүүрт байрлах асарт очлоо. Ойролцоогоор 50,000 хүн талбайг дүүргэн цуглажээ. Дээрхийн гэгээнийг залрах үед хүүхдүүд тайзны өмнө мэтгэлцэж байв.

Түүнийг сэнтийдээ заларсны дараа "Бурхан багшийн магтаал", "Билгүүний зүрхэн судар" уншлага болон "Миний ном сонссон буян үүгээр хамаг амьтны тусын тулд бурхан бүтэх болтугай" хэмээх ерөөлийг уншлаа. Цай, бэрээс тарааж, хураангуй мандал өргөв.

Дээрхийн гэгээн айлдварынхаа эхэнд өөрийн Төвөд орноо алдан, Энэтхэгт дүрвэсэн тухайгаа дурсав. Тэр цагаас хойш Хималайн бүс нутагт амьдарч байгаа тул энэ газар нь түүний зүрх сэтгэлд ойр байдаг бөгөөд энэ бүс нутгийн хүмүүс Жанрайсиг бурхантай онцгой холбоотой болохыг онцоллоо. Тэрбээр Норбулинка ордныг орхин гарч, Кьичу голыг гатлан, хөндийгөөс гардаг даваагаар өгссөн тухайгаа ярьсан билээ. “Тэндээс явахад гунигтай байсан ч хүн төрөлхтний хувьд бид бүгд адил гэдгийг эргэцүүлж билээ. Бид бүгд аз жаргалтай, зовлон шаналлаас ангид байхыг хүсдэг. Би нутгаасаа цөлөгдсөн ч ном сургаалыг бусадтай хуваалцах боломжтой байх болно гэдгээ мэдэрсэн юм.

Хималайн бүс нутгийн хаа ч явсан хүмүүс нь үнэнч шударга, гүн сүжигт, оюун санаагаа дадлагажуулах чин эрмэлзэлтэй байгаа харагддаг. Хэдийгээр төвөдүүд асар их хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарч, Хятадын хориг хязгаарлалтууд улам чангарч байгаа ч Хималайн бүс нутгийн ард түмэн бидний найз байсаар ирсэн билээ.

Жанрайсиг бурхны адислалыг хүртэж, бодь сэтгэл, хоосон чанарын тухай зөв үзлийг бясалгадаг миний хувьд гэгээрсэн бодь сэтгэлийг үүсгэж, хоосон чанарын талаар ойлголтыг олж авч чадсан юм. Энэ бол бид бүгдийн хийж чадах зүйл билээ. Эдгээр дадлага сургуулийг бид урам зоригийн хүчээр хөгжүүлэх боломжтой. Миний гол зөвлөх зүйл бол бодь сэтгэл болоод хоосон чанарын үзлийг өөртөө байнга сануулж байх явдал юм. Би сэрээд, өглөө бүр үүнийг хийж, энэ зарчмын талаар хэсэг бясалгадаг. Бид гэгээрэлд хүрэх тухай ярьж байгаа бөгөөд төвөдөөр “жан-чүв” хэмээх хоёр үеэс бүрдэнэ. Эхний үе буюу “жан” бол бүх алдаа дутагдал, сул талыг даван туулахыг, “чүв” нь олж авч болох сайн шинж чанар бүхнээр дүүрэн хэмээх утгыг илтгэдэг.

Дэлхий даяарын хүмүүс зовж шаналж байна. Шашны ёсыг дагадаг эсэхээс үл хамааран хүн бүр жаргалтай байхыг хүсдэг бөгөөд зовохыг хэн ч зовохыг үл хүснэ. Зовлонгийн шалтгаан хоёр талтай. Үүнд амин хувиа хичээх, өөрийгөө энхрийлэх хандлага болоод аливаа зүйлийг бусдаас үл хамааран, бие даан оршиж буй мэтээр буруу ойлгох явдал бий. Өглөө босоод би бодь сэтгэл, гэгээрэлд хүрэх хүсэл эрмэлзлийг бий болгож, Чандрагирдийн “Төвд орохуй” судрын зарим мөрийг эргэцүүлэн, хоосон чанарыг бясалгадаг юм. Бодь сэтгэл, хоосон чанар тэргүүт хоёр зарчим нь Бурхан багшийн сургаалын гол цөм юм”.

“Бурхан багш өмнө минь үзэгдэлд урган үзэгдсэнээс хойш тийм ч удаагүй билээ. Тэрбээр тэргүүнээ өргөн над руу хараад, өөртөө дөхөж ирэхийг дохин, бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарыг төрүүлэх хэдэн үг хэлсэн нь намайг машид баярлуулсан билээ.

Бурхан багшийг дагагчдын хувьд бид сэхээрсэн бодь сэтгэл болоод хоосон чанарын үзлийг бясалгахыг өөрийн үндсэн дадал болгох нь зүйтэй. Чин үнэнч шавь нарын хувьд та бүхэн өдөр бүр үүнийг өөртөө сануулж байх хэрэгтэй”.

Дээрхийн гэгээн өчигдөр Энэтхэгийн тусгаар тогтнолын өдөр байсныг дурдаад, Энэтхэгийг бахдан биширч явдгаа илэрхийлж, энэ улсад амьдарч буй бид бүхэн эдэлж буй эрх чөлөөндөө талархаж байх хэрэгтэйг сануулав. Амьтай бүхэнд чадах чинээгээрээ тусалснаар өөрийн амьдралыг утга учиртай болгох боломжтой хэмээн нэмж хэллээ. Тэрбээр мөн Энэтхэг бол шашны олон уламжлал цэцэглэн хөгжсөн нутаг орон бөгөөд эв зохицол давамгайлсан газар болохыг онцлов. Шашин шүтэхийн мөн чанар нь сайхан сэтгэлтэй, хүчирхийллээс ангид байж, бусдад хор хөнөөл үл учруулах явдал юм. Тиймээс Энэтхэг улс дэлхийд энх тайвныг тогтоохын тулд чадах бүхнээ хийх хэрэгтэй хэмээсэн билээ.

Дээрхийн гэгээн "Энэ өдөр энд маш олон хүн цуглажээ. Хүрэлцэн ирсэн та бүхэнд машид талархлалаа. Миний хувьд Төвөдийн зүүн хойд хэсгийн Кумбумын ойролцоо төрсөн боловч Лхас руу нүүсэн билээ. Багш нартайгаа буддын гүн ухааныг судалсан нь миний нүдийг нээсэн юм. Дэлхий дээрх бүх зүйл илбэ мэт хуурмаг гэдгийг мэдэж авлаа. Юмс тодорхой байдлаар оршин байгаа мэт харагддаг ч үнэн хэрэгтээ тийм биш ажээ. Би өөрийн амьдралаа утга учиртай өнгөрөөсөн болов уу гэж боддог бөгөөд та бүхэнд хэлж буй зүйлс миний өөрийн туршлага дээр үндэслэсэн юм шүү. Халуун дулаан сэтгэл дүүрэн байж, бусдад туслах нь чухал болохыг санаж яваарай" хэмээн айлдлаа.

Ингээд Дээрхийн гэгээн "Оюун судлахуйн найман шад шүлэг"-ийг нээж, дөрөв дэх шадыг уншив. “Авир чанар муут хэн нэгэн хилэнц зовлонд нэрвэгдэхийг үзээд би эрдэнэсийн гуу сан олсон мэт олдохуйяа бэрх хэмээн энхийрлэх болтугай. Гэвш Ланри Танбагийн зөвлөгөө ёсоор хэчнээн хорон муу санаатай амьтан байлаа ч гэсэн зовж шаналж л байвал бид тэднийг энэрч хайрлах хэрэгтэй юм”.

Дараагийн шадад “Хэн нэгэн өст сэтгэлээр xүлцэшгүй ихээр хараан доромжлох тэргүүтэнд үл зохих алдаа унал бүгдийг би өөрт аваад, үнэнхүү ялалтыг бусдад өргөх болтугай. Тусыг хүртсэн хэн нэгнээс ачийг эргүүлэн санахад хэдийгээр намайг ихэд хорлосон ч хэзээд буяны садан багш хэмээн үзэх болтугай” хэмээжээ. Дээрхийн гэгээн үүнийг ийнхүү тайлбарлав. "Бусад хүмүүс таныг шүүмжлэх үед тэдэнд уурлахын оронд тэдний шүүмжлэл үндэслэлтэй эсэхийг бодож үзэх хэрэгтэй. Өөртөө эдгээр алдаа дутагдал байгаа эсэхийг шалга. Хэрэв байвал тэдгээр дутагдлыг хэлж өгсөнд нь талархаж, тэдний шүүмжлэлийг оюун санааны зааварчилгаа гэж тооцоорой”.

Долоо дахь шадад "Товчилбоос, эх болсон бүгдэд тус амгаланг бодитой хийгээд дам алинаар өргөж, тэдэнд учирсан хамаг зовлон шаналлыг өөрт би нууцаар авах болтугай" гэжээ.

Сүүлчийн шад нь "Аль тэр бүгдийг ертөнцийн найман номын атгаг хирээр үл бохирлож, оногдохуун юмсыг илбэ мэт хэмээн оносон оюунаар онц шунал үгүйгээр орчлонгийн хүлээсээс гэтлэх болтугай" хэмээсэн байлаа. Дээрхийн гэгээн үүнийг бидний амьдралд тохиолдож буй зовлон зүдгүүр нь бидний буруу ойлголтоос үүдэлтэй болохыг тайлбарлав. Гэсэн хэдий ч бүх зүйлийг хуурмаг үзэгдэл хэмээн харснаар бид өөрсдийн төөрөгдлийг хоосон чанарын агаарт уусан шингэж буйгаар төсөөлөх боломжтой.

Дараа нь Дээрхийн гэгээн "Дөрвөн дурдал төгөлдөр гүр дуулал" номыг уншиж, дөрвөн дурдлыг багшаа дурдах, хамгийн дээд гэгээрэлд хүрэх нигүүсэхүй сэтгэлийг дурдах, өөрийн биеийг ядам бурханд хувилган дурдах, хоосон чанарын үзлийг дурдах тэргүүт дөрөв байлаа.

Хоёр дахь дурдалтай холбоотойгоор тэрбээр бид өөрсдийн хяналтгүй сэтгэл оюун болон түүнээс үүдэлтэй сэтгэлийн шаналлаас болж зовлонтой учирдаг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй хэмээв. Биднийг сайхан сэтгэлээр хамгаалж байсан эцэг эх минь ч бас зовлон зүдгүүртэй, аз жаргалгүй байгааг өөртөө сануулж, тайвшралыг олж ав. "Хүсэл тачаал, үзэн ядалтыг орхиж, энхрийлэл, энэрэн нигүүлсэхүйг бясалган, сэтгэлээ хараа хяналтгүй тэнэхээс сэргийлэн энэрэн нигүүлсэхүйд төвлөрүүл". Дээрхийн гэгээн энэ номд зөвлөснийг өөртөө тууштай хэрэгжүүлдэг хэмээлээ.

Дөрөв дэх дурдал буюу хоосон чанарын үзлийг дурдах талаар тэрбээр бүх зүйл бидэнд ямар нэгэн объектив, бие даасан оршихуй мэт харагддаг ч үнэн хэрэгтээ тийм байдаггүйг ойлгох хэрэгтэй хэмээв.

Дээрхийн гэгээн цааш үргэлжлүүлэн, "Төвөдөд бид судар, тарнийн сургаалыг хослуулан үздэг. Тарнийн ёсонд бид Ядам бурхны иогийг бясалгаж, өөрийн биеийг ядам бурхны лагшин болсноор төсөөлдөг. Бид мөн өөрсдийн сэтгэлийн янз бүрийн түвшний нарийн ялгаануудын талаар суралцдаг. Бид ухамсрын энгийн бүдүүлэг түвшинд суурилах энгийн мэдрэмжээс даван, илүү нарийн сэтгэл буюу гэгээн гэрлийн сэтгэлдээ хүрч, хөгжүүлдэг бөгөөд энэ нь хоосон чанарыг оноход ашигладаг сэтгэл оюун юм.

Сэтгэл судлалын үүднээс авч үзвэл бидний Төвөдөд хадгалж үлдсэн буддын шашны уламжлал тун онцгой. Хамгийн дээд иогийн тарнийн бясалгалд бид өөрсдийн машид нарийн ухамсрыг танин барьж, ашиглахыг хичээдэг. Бусад уламжлалууд үүнийг яаж хийхийг тайлбарладаггүй билээ. Тэдний адилаар бид бодь сэтгэл, хоосон чанарын үзлийг бясалгадаг боловч зөвхөн тарнийн ёсоор машид нарийн, хамт төрсөн гэгээн гэрлийн сэтгэлийг хөгжүүлэн гэгээрэлд хүрэх зам мөр болгон хувиргадаг.

Хэрэв бид үүнийг хийж чадвал сэтгэлийн энгийн бүдүүлэг байдал багасаж, бид нарийн сэтгэлээ ашиглан хоосон чанарыг онох боломжтой болно. Энэ бол ер бусын гүн гүнзгий зүйл билээ.

Би Амдод төрөөд, Лхасад ирж, багш нараасаа их ном сонссон хүн. Суралцахаас гадна би сурсан зүйлээ бясалгаж, сурсан номоосоо туршлага олж авч чадсан юм.

"Бидэнд энд, яг одоо бодь сэтгэлийг үүсгэх боломж байгаа тул үүнийг ашиглах хэрэгтэй. Орчлон ертөнцөд орших амьтай бүхний тусын тулд бурхан болох тухай бодож, намайг даган дараах мөрүүдийг уншаарай.

Авралт гурван эрдэнэ дор би итгэмүй

Аюул хилэнцийг тус тус арилган наманчилмуй

Амьтны ариун буян дор даган баясалцмуй

Ариуссан бурхны хутгийг зүрхэндээ ойр баримуй.

Бурхны ном хийгээд чуулганы дээд дор

Бодийн хутгийг хүртэл өнөд итгэмүй, би.

Өвөр бусдын тусыг сайтар бүтээхийн тулд

Өрөвч бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдмүй, би.

Үнэхүү дээд бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдээд

Үргэлжид хамаг амьтныг би бээр зочилсугай

Үлэмж бодь явдлыг сэтгэлдээ эдлэн үйлдэж

Үнэхээр амьтны тусын тулд бурхан болох болтугай.

Дээрхийн гэгээн өөрийн аман дамжлага авсан хоёр номын талаар айлдвар айлдаж, дамжлагын багш нараас хүртсэн увдисын дагуу бодь сэтгэлийг үүсгэх зан үйлийг удирдан явуулсан болохоо тайлбарлаад, Бурхан багш Шагжамүни, Ногоон дарь эх, Оточ Манал, Манзушир бурхан, Ловон Бадамжунай бурхны зүрхэн тарни хийгээд Богд Зонховын мэгзмийн аман дамжлагыг хүртээлээ.

Энэ удаагийн арга хэмжээ Дээрхийн гэгээнд талархлын мандал өргөж, "Үнэн үгийн залбирал", "Ерөөлийн хаан"-ыг уншсанаар өндөрлөв.

Ингээд дээрхийн гэгээн инээмсэглэн даллаж, цугласан олонд мэндчилгээ дэвшүүлээд, өргөө рүүгээ буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот, Шивацал - Өнөөдөр хурц нарны доор Шивацал Повраны зэргэлдээх Дүйнхорын талбайд 50,000 гаруй хүн хоёр дах өдрөө цугларлаа. Тэдний зорилго Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын төлөө залбирах явдал байв. Ладакийн уламжлалт бөмбөрчид, бүрээчдийн баг угталтын аялгуу тоглож байх үед Дээрхийн гэгээн өргөөнөөсөө хөдлөн, талбайн үзүүрт байрлах асарт хүрлээ. Өнөөдрийн ёслолыг Ладакийн Буддын холбоо, Ладакийн Гомпа холбоо нар хамтран зохион байгуулж байна.

Дээрхийн гэгээн гольфын тэрэгнээс бууж, асарт ороод, юун түрүүнд сэнтийн хойно байх Бурхан багшийн хөрөгт хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи урагш гарч ирэн, түүнийг угтан авлаа. Сэнтийдээ залрахаасаа өмнө Дээрхийн гэгээн тайзны урд ирэн, цугласан олныг тогтон хараад, даллан мэндчилэв.

Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөө бат оршил өргөх ёслол "Бурхан багшийн магтаал"-аар эхэллээ. Цай, ёслолын бэрээс тараасны дараа Бурхан багш болоод бодьсадва нарыг урин дуудаж, угаал, нэг шадны хураангуй мандал өргөв.

Өнөөдрийн Дээрхийн гэгээнд бат оршил өргөх зан үйл нь Бурхан багшийн сургаалыг сахин хамгаалах тангараг өргөн, гэгээрсэн бодгалиуд болох “Арван зургаан Архад буюу Арван зургаан Ахмадын магтаал”-д үндэслээжээ. Үүний дараа долоон гишүүнт тахил, залгуулаад тахилын идээ өргөхөд Дээрхийн гэгээн хэсгийг авч амсав.

Ладакийн буддын холбоо, Ладакийн Гомпа холбооны төлөөлөгчид Дээрхийн гэгээнд хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдэл, лам дээл, жимс дүүрэн бадар аяга, хуврагийн таяг тэргүүтнийг Дээрхийн гэгээнд барихад тэрбээр хүндэтгэж буйн тэмдэг болгон тус бүрийг нь магнайдаа хүргэв. Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүсэн ерөөж, өлзийт найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнэ, өлзийт найман зай бүхий царыг өргөн барилаа.

Дээрхийн гэгээний хоёр багшийн зохиосон 'Үхэшгүй мөнхийн дуулал - Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын тухайд өргөх дэлгэр залбирал”-ыг унших үед өргөл барьц барьсан нутгийн иргэдийн урт цуваа тайзны урдуур явж өнгөрөв. Залбиралд:

Цастын орныг хамгаалагч Данзанжамцын өлмийд

Чин сэтгэлийн угаас сүслэн мөргөе. 

Та бээр зуун галавт оршин 

Алин бидний санасан үйл 

Ашид саадгүй бүтэхийг адислаж хайрла. 

Ингээд Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан айлдвар айлдлаа.

"Номын ах эгч, дүү нар минь, миний хэлэхийг хүсэж буй зүйл бол Ладак нутгийнхан болон өөр газраас ирсэн лам хувраг, энгийн хүмүүс намайг урт удаан наслахын төлөө чин сүсгээр энэхүү бат оршилыг өргөхөөр цуглажээ. Төвөдүүд, Төвөдийн буддын шашны уламжлалыг дагадаг Хималайн бүс нутгийн хүмүүс намайг урт наслаасай хэмээн залбирахаар цугласан байна.

Миний хувьд Домэй буюу Амдод төрөөд, Төвөдийн төв нутаг рүү нүүсэн. Төвөдийн ард түмэн болоод сахиуснууд надад чин бишрэлээр итгэл хүлээлгэсэн билээ. Тиймээс би Төвөдийн ард түмэн, бурхдад үйлчлэх үүрэг хариуцлагыг үүрч ирлээ. Би амьдралдаа хүнд хэцүү нөхцөл байдалтай олон тулгарч, олон сорилттой нүүр тулж байв”.

Энэ үед өргөлийн цувааны төгсгөлд явсан нэгэн настан адис хүртэхээр гарч ирэхдээ давхарласан хоёр малгай өмссөн байхыг Дээрхийн гэгээн хараад инээд алдлаа. Настны араас Төвөдийн далбаа барьсан хүн ирж, далбаагаа Дээрхийн гэгээнд өргөн барив.

“Төвөдийн үйл хэргийн төлөө зүтгэхэд минь номын их хаан Найчун чойжин зэрэг Төвөдийн тангараг өргөсөн хамгаалагч сахиуснууд надтай хамт байсан юм. Төвөдийн сахиуснууд Найчунгийн удирдлага дор хүмүүс бидэнтэй зэрэгцэн ажилласан. Төвөдөд би голчлон Потала ордон, зуны ордон Норбулинкад амьдарч, Төвөдийн ард түмэн, соёл уламжлалд хүчин зүтгэж байв. Би Төвөд орон, Төвөдийн шашны төлөө чин сэтгэлээсээ үүрэг хариуцлага хүлээсэн. Энэ бүх жилд би Төвөдийн үйл хэрэгт туслахыг ертөнцийн болон ертөнцөөс хэтийдсэн сахиуснуудаас гуйж, тэдгээр сахиуснууд бидэнд туслахын тулд чадах бүхнээ хийсэн билээ.

Миний хувьд гэвэл багаасаа багш нарынхаа удирдлага дор буддын шашныг судалсан билээ. Хураангүй хүрээ (дүйра)-нээс авхуулаад Оюун хийгээд ухамсар, логик, Билиг барамид, Төв үзэл (мадхямака) болоод Дээд мэдлэг (авидхарма) зэргийг судалсан ч зарим зүйл дээр эргэлзэх явдал бий. Ямартай ч би Төв үзлийн гүн ухаан, мэдлэгийн мөн чанар болоод логик, танин мэдэхүйн онол зэргийг судалсан нь уламжлалын минь гайхалтай хэсэг билээ.

Харин өнөөдөр дотоод сэтгэлийн шинжлэх ухаан, оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааг ойлгох тухайд орчин үеийн эрдэмтэд хүртэл манай уламжлалаас суралцах хүсэлтэй байна.

Би Төвөдөд хорь гаруй жил амьдарч, олон сорилттой тулгарч билээ. Бээжинд Мао Зэдун даргатай уулзаж, өөр өөр суртал, гүн ухааны бодолтой болохыг ч ойлгож авч байлаа. Төвөдөд үүссэн үймээн самууны улмаас эх орноосоо дүрвэхээс өөр аргагүйд хүрч, тэр цагаас хойш Энэтхэгт тав тухтай амьдран сууж байна.

Надад Бурхан багшийн сургаалыг хадгалан хамгаалахад хувь нэмэр оруулж, надаас зөвлөгөө авахаар дэлхийн өнцөг булан бүрээс зорин ирдэг хүмүүст үйлчлэх боломж олдсон билээ. Хүмүүс намайг оюун санааны багшийн хувьд хүндэлдэг. Шашин шүтдэг эсэхээс үл хамааран олон хүн миний хийсэн зүйлийг бахдан биширдэг билээ”.

"Амьдралын минь туршид олон хүн надад шууд болон шууд бусаар итгэл хүлээлгэж, би ч тэдэнд тус болохын төлөө залбирсаар байна. Иймээс би та бүхэнтэй "Дашидэлэг" хэмээн мэндчилье.

Ертөнцийн үйл, оюун санааны сургаал номлолын тал дээр би юу ч хийж чадсан бай та бүхэн миний урт наслахын төлөө энд цугларч, залбирал үйлдлээ. Та бүхэн намайг урт наслахыг ерөөсний адил би ч мөн та бүгдийн хүсэл биелэхийн төлөө залбиръя. Энэ залбирал өргөлийг өргөсөн та бүхэнд машид талархаж, та бүгдийн залбирч хүссэн бүхэн ая дангаар бүтэх болтугай хэмээн залбиръя. Баярлалаа. Дашидэлэг.

Тэмдэглэж хэлүүштэй нэг зүйл бол дэлхийн хамгийн олон хүн амтай орнуудын нэг болох Хятадад өнөөдөр буддын шашныг сонирхох нь ихсэж байна. Өмнө нь тэд намайг эсэргүүцэгч гэх зэргээр нэрлэдэг байсан ч би хэнд ч өс санаж, муу бодлыг тээж явсангүй.

Түүхийн талаас Соронзонгомбо хааны үеэс бид Хятад улстай нягт холбоотой байсан билээ. Хятадын ард түмэн буддын шашныг сонирхох тусам буддын шашин жамаараа түгэн дэлгэрэх бөгөөд энэхүү хөгжилд чадах чинээгээрээ хувь нэмрээ оруулахдаа би баяртай байх болно.

Сэхээрсэн бодь сэтгэлийг хөгжүүлэхийг би өдөр тутмынхаа дадал болгосон юм. Мөн энэ дадлаа бэхжүүлэхийн тулд би бас хоосон чанарыг бясалгадаг. Бурхан багшийн гүн гүнзгий, өргөн цар хүрээт сургаал дэлхий даяар, тэр дундаа Хятадад түгэн дэлгэрэх тусмаа дэлхий нийтийг энх тайван, эв найрамдалд хөтөлнө хэмээн найдаж байна. Мөн Хималайн бүс нутгийн хүмүүс амар тайван амьдарч, Энэтхэг, Төвөдийн хилийн бүс энх тайван, амар амгалан байгаасай хэмээн хүсэж байна. Энэ бүхэн биелнэ гэдэгт би итгэж байна.

Та бүхэн намайг урт наслах болтугай хэмээн залбирахаар чин сүсэг, итгэл бишрэлтэй дүүрэн энд цугласан тул би ч мөн урт наслахын төлөө эрс шийдвэртэй залбирах болно" хэмээхэд сүсэгтэн олон нижигнүүлэн алга ташив.

Эхлээд Ладакийн дуучид, хөгжимчдийн хамтлаг, түүний дараа нутгийн Төвөдийн Хүүхдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээний ерэн насны ойд зориулан дуу дуулж, урт наслахыг ерөөлөө. Төвөдийн Хүүхдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээнд талархан халуун дулаан сэтгэлийг төрүүлэх амлалт өгснөөр тоглолтоо эхлүүлжээ.

Үйл ажиллагааны төгсгөлд Арван зургаан ахмад, Дөрвөн махранзыг дахин урин дуудаж, багш урт насалж, ном сургаал улам дэлгэрэх болтугай хэмээх хүсэлтийг айлтгалаа. Гандан Тива, Жавзан Лувсан Доржэ ринбүүчи нар Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүссэн хүсэлтийг нь хүлээн авсанд талархан, талархлын мандал өргөв. Өлзий дэмбэрэлт залбирал ерөөлийн араас Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөөх нэгэн шадыг уншсанаар өнөөдрийн арга хэмжээ өндөрлөсөн юм.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн энэ л орон газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай!

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам шинэ Жохан хийдийн суурийн шав тавьж байна. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Замлин Норов.

Дээрхийн гэгээнийг сэнтийдээ залрахад Сэргээн босгох хорооны гишүүд үер ус, аадар борооны улмаас хуучин хийдийн барилгад ан цав үүсч, засварлах боломжгүй болсон талаар тайлбарлаад, шинэ хийдийн барилгын төлөвлөгөөг танилцуулав. Хэдэн зуун лам хувраг, энгийн хүмүүс шав тавих ёслол болон дурсгалын самбарын нээлтийг үзэж сонирхохоор цугласан байна. Дурсгалын самбарт,

Билгүүн ба энэрэн нигүүлсэхүйн үндсийг тавьж

Ладакийн Лех дэх Човхан (Жохан) Вихарыг сэргээн босгож байна.

гэсэн хоёр мөрийн доор Жавзан Жамбал Агваан Лувсан Данзан Жамц хэмээх Дээрхийн гэгээний бүтэн нэрийг өнөөдрийн огнооны хамт сийлжээ.

Дээрхийн гэгээн цугласан олон хандан:

"Хуучин Жохан хийдийн нөхцөл байдлыг сонсоод би үүнийг бэрхшээл дор нуугдсан ерөөл байна гэж бодлоо. Жишээ нь, Төвөдийг олон зууны турш Далай лам нар үе залгамжлан удирдаж байсан ч зөвхөн миний амьдралын хугацаанд л бид ийм гамшигтай тулгарч, Энэтхэгийн эрх чөлөөт газар нутагт цөлөгдөн ирэхээс өөр аргагүй болсон. Ийнхүү бид буддын шашин үүссэн, хутагт Нагаржунай зэрэг замбутивийн зургаан чимэг хоёр дээд хэмээн алдаршсан Энэтхэгийн буддын шашны найман их бандида нарын амьдарч байсан нутагт амьдрах болсон гэдгээр бидний хувьд зовлон бэрхшээлийн хэлбэрээр ирсэн ерөөл болсон билээ.”

“Өнөөдөр бид нэгэн цагт Энэтхэгт дэлгэрч байсан, цаг хугацаагаар шалгагдаж, логикоор батлагдсан буддын уламжлалыг сахин хамгаалж яваа. Бид энэ уламжлалыг судалж, бясалгаж, өөрсдийн амьдралд хэрэгжүүлэн хадгалж ирсэн. Би сайрхмааргүй байгаа ч өөрийнхөө хувьд ярихад өмнөх дүрийн Далай лам нар Бурхан багшийн сургаалд үйлчилж байсан бөгөөд хэдийгээр би Төвөдийн зүүн хойд нутаг болох Амдод төрсөн ч уламжлалт аргаар буддын боловсрол эзэмших боломжтой байсан Лхас руу нүүж, багш нарынхаа удирдлага дор судлах, эрэгцүүлэх, бясалгах гэсэн гурвалсан процессыг даган суралцсан юм.”

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам айлчлалын үеэр Жохан хийдийн буурины харагдах байдал. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Замлин Норов.

“Тэдний удирдлага дор би үндсэн судруудыг цээжилж, харгалзах тайлбаруудыг судалсан. Үүний зэрэгцээ би онолын сургалтаар олж авсан мэдлэгээ Бодь мөрийн зэрэг (Ламрим), Оюун судлахуй (Ложоң)-н практик дасгалуудтай хослуулан дадлагажих боломжтой байлаа. Би сургалтаа эргэцүүлэл, бясалгалтай хослуулахаар шаргуу ажилласан.”

“1959 онд Төвөдөд болсон үймээн самууны үеэр би Норбулинкагаас зугтаж, Лхасыг орхихоор шийдсэн билээ. Тэндээс явж байхдаа би Лхас дахь Жохан хийдийн цогцолбор болон түүн доторх бурхадын дүрүүдийн талаар бодсоор байв. Хөндийгөөс гардаг даваан дээр хүрэхэд морийг минь хөтөлж явсан хүн надад Лхасыг сүүлийн удаа эргэн харахыг хүслээ. Ингээд л би хотыг ардаа орхисон.”

“Намайг Лхасаас явснаас хойш дэлхий даяар, ялангуяа Европ, Америкт буддын шашныг сонирхох хүмүүсийн тоо тасралтгүй нэмэгдсээр байна. Би ч тэдэнд үйлчлэхийн тулд хичээнгүйлэн зүтгэсээр ирсэн. Өөрийн хувь заяа болон өнгөрсөн хугацаанд ерөөж, залбирч байсныхаа ачаар би Бурхан багшийн сургаалыг сэргээж, хамгаалахад чамгүй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд цаашид ч олон жил Бурхан багшийн номд үйлчилнэ. Намайг гүн ухааны судар шастируудыг ойлгоход сургасан эрхэм багш Түвдэн Лүндог Намжил Принлай буюу Лин ринбүүчид гүн хүндэтгэл үзүүлж байна. Мөн хамтдаа мэтгэлцэж, хэлэлцэж сурсан мэтгэлцээний туслахууддаа талархал илэрхийлье.”

“Би муухан ч гэсэн англи хэлээ ашиглаад буддын шашныг бусдад танилцуулж ирсэн. Бидний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөл хэрхэн ажилладаг талаарх буддын ойлголтыг орчин үеийн шинжлэх ухааны сэтгэл судлал, мэдрэл судлалын арга барилтай харьцуулж үзсэн. Энэ нь маш их ашиг тустай болох нь нотлогдож байгаа бөгөөд би нилээд олон эрдэмтэдтэй хүний сэтгэл зүйн талаар тухтай ярилцаж байлаа.”

“Товчхондоо гэвэл би Дхомэй буюу Амдод төрсөн ч Төвөдийн төв нутагт өссөн бөгөөд багш нараасаа боловсрол эзэмшиж, Энэтхэгт ирснийхээ дараа гүн ухаан, бясалгалын тухай ном судруудыг үргэлжлүүлэн судалсан. Өөрөөр хэлбэл би буддын шашны талаарх ойлголтоо бусадтай хуваалцахын тулд чадах бүхнээ хийсэн билээ.”

“Бидний буддын сонгодог бүтээлүүдийг судалдаг арга барил логик үндэслэлд тулгуурладаг тул маш сайн арга. Тарнийн зан үйлүүд болон цан, хэнгэргийн дуугаар номын сахиуснуудыг аргадах нь үнэхээр тустай байж болох ч чухам хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл бол судруудыг судлах явдал юм. Мөн бид зөвхөн судар шастируудаас татсан эшлэлүүдийн үнэн зөвд найдах биш учир шалтгаан, логикийг оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн ажиллагааны талаарх ойлголтуудтай уялдуулан ойлгож авах хэрэгтэй.”

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам Жохан хийдийн буурин дээр цугласан олонд хандан айлдвар айлдаж байна. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Тэнзин Чойжор.

"Хуучин хийдийг нураагаад, Жохан хийдийг дахин барихаар шийдсэн та бүхний зориг шийдэмгий байдлыг би өндрөөр үнэлж байна. Гэхдээ зөвхөн хийдийн барилгыг сэргээн босгох нь тийм ч онцгой зүйл биш. Хамгийн гол нь юу вэ гэвэл хүмүүст над шиг бага наснаасаа Бурхан багшийн сургаалыг судлах боломжийг олгох явдал юм.”

“Та бүхэн хийдийг сэргээн босгож дуусахаараа хүмүүс учир шалтгаан, гүн ухааны судар шастируудыг судлан суралцсанаар диалектик мэтгэлцээн өрнүүлж, буддын гүн ухааныг шинжилж, судлах боломжтой болох сургалт судалгааны төв болгох хэрэгтэй. Та бүхэн үүнийг хийнэ гэдэгт найдаж, амжилт хүсэн залбирья. Баярлалаа.”

Жохан хийдийн бууринаас Дээрхийн гэгээн Ладакийн Гомпа Холбоо (ЛГХ)-ны бариулсан Дхарма төвийг адислахаар Чогламсар руу явлаа. ЛГХ-ны ерөнхийлөгч түүнийг үүдэнд угтан авав. Дээрхийн гэгээн хүмүүс зай завсаргүй дүүрсэн Дхарма төвийн танхимд орж ирээд Бурхан багш, Жанрайсиг, ловон Бадамжунай нарын модон сийлбэр сэрэг дүрийн өмнө хүндэтгэл үзүүлсний дараа суудалдаа суухад ЛГХ-ны ерөнхийлөгч болон бусад хүмүүс түүнд орчлон ертөнцийг бэлгэдсэн мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлүүдийг барилаа. Уншлага залбиралд Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөөх нэг шад багтжээ:

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай.

Цай, бэрээс тараасны дараа Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан үг хэлэв.

“Шивацал руу буцах замд байж таарсан учраас би өнөөдөр энд ирэх боломжтой байлаа. Хамба нар, багш нар, лам хуврагууд зэрэг номын нөхөд та бүхэнтэй мэндчилж байгаадаа баяртай байна.”

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам Ладакийн Гомпа Холбооны барьсан Чогламсар дахь Дхарма төвд цугласан олонд хандан айлдвар айлдаж байна. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Тэнзин Чойжор.

“Дэлхий дээр олон шашин байдгаас ялангуяа Энэтхэгт шашны олон уламжлал оршдог. Гэсэн хэдий ч буддын шашин эрдэмтэд, тухайлбал сэтгэл судлаачид болон мэдрэл судлаачдын анхаарлыг онцгойлон татаж байна. Төвөдөд хадгалагдан үлдсэн буддын шашин логик, учир шалтгааныг ашигласан нягт нямбай судалгаанд тулгуурладаг. Үүний үр дүнд бидний логик, танин мэдэхүйн онолын талаар олон эрдэмтэд надтай ярилцаж байлаа.”

“Бидний дагаж мөрддөг буддын уламжлал залбирал мөргөл, зан үйлээс илүүтэйгээр логик (прамана), билиг барамид (пражнанпарамита), төв үзэл (мадхямака) зэрэгт онцгой ач холбогдол өгдөг.”

“Миний хувьд бага насандаа төрсөн нутгаа орхин Потала ордонд очиж, тав, зургаан настайгаасаа "Хураангуй хүрээ" (дүйра) болон "Учир шалтгаан"-ыг судалж эхэлсэн.

“Хэдийгээр Төвөд Соронзонгомбо хааны үеэс Хятад, Энэтхэгтэй харилцаж байсан ч Тэсриндэнзэн хаан Шантаракшидаг Энэтхэгээс Төвөдөд урьсан юм. Иймээс бидний уламжлал бол буддын шашны жинхэнэ уламжлал. Би сонгодог судруудыг судалсан ч "Илт номын сан" (Абхидармакоша)-г тийм ч гүнзгий судалж чадаагүй. Харин "Винай” буюу хийдийн явдал мөрийн ёс цааз болон логикийг судалсан.”

“Төвөдөд буддын шашныг судлах тогтсон сургалтын хөтөлбөр байсныг би дагаж мөрдсөн. Эцэст нь би Сэра, Брайвун зэрэг гайхамшигт хийдүүдэд гэвшийн зэрэг хамгаалах шалгалтаа өгсөн бөгөөд хамгийн сүүлд Их ерөөл (монлам ченмо) наадмын үеэр Лхас дахь Жохан хийдэд Сэра, Брайвун, Гандан гурван хийдийн эрдэмтэн лам нарын чуулганы өмнө сүүлийн шалгалтаа өгч гэвшийн дамжээ барьж байлаа.”

“Далай лам хэмээх цолтой ч би зүгээр л нэг өндөр сэнтийд залрах бус харин бусад лам нарын адил сонгодог судруудыг судлах ёстой байв. Тэдгээрийг сайтар судалж, мэтгэлцээнд оролцон дүн шинжилгээ хийж байсан нь орчин үеийн эрдэмтэдтэй ярилцахад надад маш их тус болсон.”

Зураг. Ладакийн Гомпа Холбооны Чогламсарт барьсан Дхарма төвд Дээрхийн гэгээн Далай ламын айлдварыг сонсож буй хүмүүс. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Тэнзин Чойжор.

“Татаг ринбүүчигээс би зөндөө олон тарнийн эрх, авшиг авсан хэдий ч гүн ухааны гол багш минь Жавжэ Лин ринбүүчи байв. Би түүнтэй өглөө, өдрийн цагаар хичэллэж, тэр надад гүн ухааны талаар ихэд нарийвчлан тайлбарлаж өгдөг байлаа. Тэр буддын уламжлалын баялаг гуу сангийн өмнө нүдийг минь нээж өгсөн юм. Хожим нь би эрдэмтэдтэй уулзахдаа тэдний тайлбарыг өөрсдийн судруудад бичигдсэн зүйлтэй харьцуулж, тэднээс маш ихийг сурч авсан.”

“Би зөвхөн лам нар төдийгүй гэлэнмаа нарыг ч гүн ухааныг судалж, хэрхэн мэтгэлцэхэд суралцахыг уриалдаг. Лхаст гүн ухаан судалдаг гэлэнмаа нарын хийдүүд бий. Судлах, мэтгэлцэх гэдэг нь бид сургаал номлолыг хөдөлшгүй үнэн хэмээн шууд хүлээж авдаггүй гэсэн үг.”

“Залуу байхад надад долоон том хийд тус бүрээс ирсэн мэтгэлцээний долоон туслах (цэншав) байсан бөгөөд би тэдэнтэй хамт мэтгэлцээний дадлага хийдэг байлаа. Төгсөлтийн шалгалтаа өгөх үедээ би амьдралаа утга учиртай болгож чадсан мэт санагдаж байв. Учир нь би Далай ламын хувиар зөвхөн зан үйл, ёслол удирдаад зогсохгүй, гүн ухаанд суралцсан юм. Ямар ч урсгалд харьяалагддаг байсан хамаагүй манай бүх лам, гэлэнмаа нар сонгодог судруудыг судлах нь чухал.”

“Өнөөдөр бид Их ерөөлийн үеэр гэлэнмаа нар мэтгэлцэхийг харах боломжтой болсон нь шинэ дэвшил юм. Гол санаа нь номыг судалж, бясалган дадуулах замаар хадгалж үлдэх нь маш чухал. Тиймээс би гэлэнмаа нар болон энгийн сүсэгтнүүдэд суралцахыг уриалдаг.”

“Мөн номыг судлахаас гадна, Бурхан багшийн заасан сургаалыг аль болох олон янзын хүмүүст тайлбарлаж өгөхийн тулд англи хэл сурахыг та бүхэнд уриалж байна. Лам хуврагууд зөвхөн суралцахаас гадна сурсан мэдсэнээ бусадтай хуваалцах чадвартай байх хэрэгтэй.”

“Өнөөдрийн ярих зүйл минь ингээд боллоо. Баярлалаа.”

Ингээд Дээрхийн гэгээн Шивацал дахь буудаллаж буй газар руугаа хөдөллөө.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

"Билгүүний зүрхэн судрыг" төвөд хэлээр, дараа нь "Илт онохуйн чимэг" -ээс уншлаа. Залгуулаад бүх л орчлон ертөнцийг бэлгэдсэн мандал өргөсний дараа доорх залбирлыг уншив:

Агуу Номын хэнгэргийн дуунд

Амьтны зовлон арилах болтугай.

Та бээр сэтгэшгүй зуу зуун галавт заларч

Номын хүрдийг эргүүлэх болтугай.

Айлдвараа эхлэхийн өмнө Дээрхийн гэгээн занскар үндэсний лам малгай өмсөж үзүүлсэн нь нутгийн иргэдийг хөгжөөж, цугласан олон шуугилдан алга ташив.

“Өнөөдөр Энэтхэгийн энэ хязгаар нутагт бид номын айлдвар сонсохоор цуглаад байна. Бурхан багшийн сургаалыг хүн бүрд танилцуулах нь миний зорилго юм. Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн Төвөд оронд буддын шашин дэлгэрсэн боловч одоогийн байдлаар бид эх орноо алдчихаад байгаа. Гэсэн хэдий ч Төвөдөд бидний хадгалж үлдсэн Бурхан багшийн бүрэн сургаал одоо Хималайн бүс нутагт түгэн дэлгэрч байна. Бурхан багшийн сургаал удаан хугацаанд цэцэглэн хөгжих болно. Хүмүүс нь илүү шинжлэх ухаанч хандлагатай байдаг барууны орнуудад бидний уламжлал олон хүний анхаарлыг татаж байна.”

“Сэтгэл оюуныг хувирган өөрчлөх нь бидний хувьд шинэ зүйл биш ч дэлхийн бусад улс орнуудад Бурхан багшийн сургаалыг шинээр сонирхож байна.”

“Бид ‘Бурхан дор аврал одуулъя…’ гэж хэлэхдээ Бурхан гэдэг үг ямар утгатайг мэдэж байх хэрэгтэй. Төвөд хэлний ‘сан-жай’ гэдэг үгийн эхний үе нь хор хөнөөлтэй сэтгэл хөдлөлүүд, тэдгээрийн үлдэгдэл сэлтийг оруулаад бүх хир буртгийг ялан дийлсэн нэгнийг, хоёр дахь үе нь хоёр үнэн зэрэг мэдэх ёстой бүхнийг тодорхой харж чадаж буйг илэрхийлдэг. Иймээс Бурхан гэдэг бүх сөрөг зүйлийг даван туулж, мэдэж болох бүхний талаар бүрэн, тодорхой мэдлэг олж авсан бодгаль юм.”

“Чой буюу төвөдөөр ном хэмээх үг нь таныг хамгаалж буй зүйлийг илэрхийлдэг. Юунаас хамгаалах вэ гэдгийг бид судалж, олж мэдэх хэрэгтэй.”

“Бурхан багш юун түрүүнд Хутагтын дөрвөн үнэнийг номлож, эцэстээ их нирваанд орох хүртлээ асар их сургаал номлол айлдсан. Цаг хугацааны явцад Нагаржунай зэрэг их багш нар эдгээр сургаалыг учир шалтгаан, логикийн үүднээс тайлбарласан байдаг.”

“Буддын шашин Төвөдөд Соронзонгомбо, Тэсриндэнзэн хаадын үед түгэн дэлгэрснээс сүүлийнх нь Шантарагшида, Гамалашила, ловон Бадамжунай нарыг Төвөдөд урьж, судар, дандрын онол, бясалгалын сургалтыг таниулан нэвтрүүлжээ.”

“Ном гэдэг нь сэтгэл оюуныг сургахтай холбоотой болохоос сүм хийд, суварга барих хэрэг биш. Энэ бол сэтгэл оюуныг өөрчлөн хувиргах гэсэн үг. Жишээлбэл, хэрэв та тэвчээрийг хөгжүүлж чадвал сэтгэлээр унахгүйгээр бэрхшээл, хүндрэлтэй асуудлуудыг даван туулах чадвартай болно. Та Бурхан багшийн мөрдөж, заасан зам мөрийг дагах зоригтой болно.”

“Зовлон гэж юу болох, яагаад үүсдэгийг ойлгох хэрэгтэй. Сая хэлсэнчлэн сургаал ном бидэнд бэрхшээлтэй нүүр тулгарах зоригийг өгдөг. Миний хувьд багш нарынхаа сайхан сэтгэлийн ачаар хүүхэд наснаасаа Бурхан багшийн сургаалыг судалсан. Анхандаа би сургаалуудын зорилгыг ойлгож үнэлдэггүй байсан ч өсөж томрохын хэрээр тэдгээр нь миний амьдралд хэчнээн үр ашигтай, хэрэгцээтэй болохыг ойлгож эхэлсэн. Янз бүрийн сорилтуудтой тулгарах үед миний оюун санааны мэдлэг үнэхээрийн чухал нөлөө үзүүлсэн билээ. Сургаал номыг ухаж ойлгох нь таныг тайван байдлаа хадгалахад тусална.”

“Би бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарын үзлийг хослуулан дадуулахыг өдөр тутамдаа хэрэгжүүлдэг юм. Хоосон чанарыг ойлгохын тулд задлан шинжлэх арга тустай байдаг.”

“Бурхан багшийн сургаалд юу заадаг вэ? Энэ нь танд түгшүүртэй сэтгэл хөдлөлүүддээ авталгүйгээр оюун санаагаа удирдан өөрчлөх боломжийг олгоно. Хамгийн чухал нь сургаалыг судалж, ойлгож, хэрэгжүүлэх явдал юм.”

Дээрхийн гэгээн Карша хийдийн доор шинээр сүндэрлэсэн Бурхан багшийн аварга том сэрэг дүрийг заагаад, Бурхан багшийн дүрсийг харах үедээ бид түүний зааж сургасан сургаалын талаар бодох хэрэгтэй хэмээн тайлбарлав. “Би алс холын Амдод төрөөд, Лхас хотод очиж, ном сургаалыг сонсож, эргэцүүлж, амьдралдаа хэрэгжүүлсэн. Бурхан багшийн сургаалыг хэрэгжүүлснээр бид зөвхөн өөрсдийн оюун санааг өөрчлөөд зогсохгүй нийгмийн эв зохистой байдалд хувь нэмэр оруулах боломжтой гэж би итгэдэг.”

“Бид Занскарт ямар нэгэн улс төрийн зорилгоор бус, харин итгэл үнэмшил, урьдын ерөөлөөр цуглаад байна. Бид судалж, эргэцүүлэн сургаал номын амтыг мэдрэх хэрэгтэй. Энэ нь гаднаа сайхан харагдах явдал бус харин тайван дөлгөөн, амар амгалан оюун санаа, дотоод хүчийг хөгжүүлэх тухай юм. Бидний зорилго бол сэтгэлийн амар амгалантай, утга учиртай амьдрах явдал. Суралцах тусам та сургаал номд итгэл үнэмшилтэй болно. Хэрэв та учир шалтгаан, логикд тулгуурласан гүн гүнзгий ойлголттой болж чадвал оюун санаагаа өөрчилж, дотоод амар амгаланд хүрэх боломжтой.”

“Өнөөдөр надаас ‘Мөрийн гурван эрхэм’ хэмээх богино хэмжээний номыг тайлбарлахыг хүссэн билээ. 

Энэ бүтээлийн эхэнд дамжлагын багш нарыг хүндэтгэн, 

‘Бурхадын хамаг эрхэм зарлигийн шим утга, 

Бодьсадва дээдсийн сайшаасан бодь мөр, 

Буян төгс нирвааныг хүсэгчидийн орох олом түүнийг, 

Боломж чадлын хирээр номолж үйлдье, би’ гэсэн байдаг.”

“Гуравдугаар бадагт, 

‘Аливаа жаргалд ташуурахыг арилгах арга нь 

Асар хүчээр магад огоорохын сэтгэлээс өөр үгүй. 

Амьтан бүхэн орчлонд шунан хүлэгддэг учир 

Анх тэргүүнээ магад огоорох сэтгэлийг төрүүлэгтүн’ гэжээ. 

Дөрөвдүгээр бадагт цааш нь, 

‘Олохуйяа бэрх чөлөөт учралтай өдгөө учирснаа 

Онцгойлон санаж энэ насны шуналыг буцаа. 

Орчлонгийн зовлон, үйлийн үрийг ямагт санаж, 

Орчихуй сансарт эргэн төрөх шуналыг няцаа’ хэмээжээ.

“Орчлон ертөнцийг харахад төрөл бүрийн хүмүүс зовлонгийн эх үүсвэр болсон энэ насны жаргалд уягдаж байдаг, тийм үү? Хэрэв та чин сэтгэлээсээ орчлонгийн хүлээснээс ангижрахыг шийдвэл оюун санаа тань тайван байж, бусдад хор хөнөөл учруулахыг оролдохоо болно. Христийн, исламын зэрэг дэлхийн янз бүрийн шашнуудад дагалдагчид нь сургаал номоо үнэнчээр дагаж мөрдөж байвал амьдарч буй газар нь амар амгалан байдаг.”

“Хүний энэ төрөл нь 18 чөлөө учрал бүрдсэн шинж чанартай. Энэ бол сургаал номыг судалж, утга учиртай амьдрах боломж. Хэрэв та сургаал номыг ойлгохгүй бол өөртөө болон бусдад илүү их аз жаргалыг олоход нь тусалж чадахгүй.”

“Гуравдугаар бадагт хэлсэнчлэн,

Аливаа жаргалд ташуурахыг арилгах арга нь 

Асар хүчээр магад огоорохын сэтгэлээс өөр үгүй. 

Амьтан бүхэн орчлонд шунан хүлэгддэг учир 

Анх тэргүүнээ магад огоорох сэтгэлийг төрүүлэгтүн.’”

“Бага байхад надад өөрийгөө үл хайхран бусдыг энэрэх сэтгэл багахан байлаа. Дараа нь Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи багш нар маань зааж өгснөөр түүний талаар эргэцүүлэн бодож, бусдыг гэх сэтгэл маань хөгжиж, өсөн нэмэгдсэн билээ. Үр дүнд нь одоо би өнгөрсөн амьдралаа эргэн хараад, утга учиртай амьдарсан гэж бодож чадаж байна.”

“Би олон янзын сорилттой тулгарч байсан ч орчлонгоос гэтлэх шийдвэр, сэрж сэхээрсэн оюун, хоосон чанарын талаар зөв үзлийн тусламжтайгаар Бурхан багшийн сургаалыг дагах шийдвэртээ тууштай үлдэж чадсан. Дэлхий дээрх зөрчил, маргааныг харах үед бусдад туслах хүсэл, зориг минь нэмэгддэг. Энэ нь сэтгэлээ хямраах бус харин дотоод хүчээ хөгжүүлж, хувиа хичээх үзлийн хүлээсийг суллахад тусалдаг.”

“Орлонгийн хүрдэнд эргэлдэж байхад янз бүрийн шалтгаан, нөхцлийн үрээр зовлон хаа сайгүй үүснэ. Зовлонг харснаар орчлонгоос гэтэлж, магад гарах сэтгэл төрөхийн үндэс бүрддэг билээ. Хүмүүс аз жаргалыг хүсдэг ч ихэвчлэн энэ амьдралын таашаалд автсан байгаа харагддаг. Харин өөрийн амьдралыг бодоод үзэхээр ийм төрлийн шуналгүй байгаа нь хэчнээн сайн хэрэг болохыг ухаардаг бөгөөд түүний оронд би бусдын сайн сайхны төлөө төвлөрч ажилладаг.”

“Та сэтгэл оюунаа үзэн ядалт, шунал тачаалд автан хаа сайгүй тэнүүчлэхийг зөвшөөрвөл зөвхөн зовлон, бэрхшээлтэй тулгарна. Хэрэв та энэрэнгүй, сэхээрсэн сэтгэлийг тодорхой хэмжээнд хөгжүүлж чадвал энэ болон дараагийн төрөлдөө санаа зовохгүй байж болно.”

“Миний хувьд, би сайрхаж байгаа юм биш шүү, өглөө бүр сэрмэгцээ сэхээрсэн бодь сэтгэлийн талаар эргэцүүлдэг. Энэ нь бусдын сайн сайхны төлөө ажиллах итгэлээ хөгжүүлэхэд минь тусалдаг юм.”

“Зургаадугаар бадагт:

‘Магад гарахуй тэр ч ариун бодь сэтгэлээр

Машид эс эзлэгдвээс ханьцаш үгүй бодийн

Хотол чуулсан амгалангийн уг үл болох тул

Хувь төгс нугууд бээр бодь сэтгэлийг үүсгэ’ гэсэн байна.”

“Долоо, наймдугаар бадгууд нь ийм сэтгэлийг хэрхэн үүсгэхийг тоймлон харуулжээ.

‘Асар хүчтэй дөрвөн мөрний урсгалд автаж

Эргүүлэхэд хэцүү үйлийн чанга хүлээсээр хүлэгдэж

Би-д барихын төмөр торны дотор чихэгдэж

Балар мунхагийн харанхуй бүхнээр бүрхэгдээд 

Эцэс төгсгөлгүй сансарт төрлөөс төрөл дамжин 

Үргэлж тасралтгүйгээр гурван зовлонгоор нэрвэгдсэн 

Ахуй үес энэ адил болсон ээжүүдийнхээ

Авир ёсыг санаад сэтгэлийн дээдийг үүсгэн зохио.’”

“Алив хэн бүхэн миний нэгэн адил зовохыг хүсдэггүй, аз жаргалтай байхыг хүсдэг. Гэвч зовлон юунаас үүсдэг, аз жаргалын шалтгаан юу байдгийг ойлгоогүйн улмаас бид өөрсдийгөө шунал, уур, мунхаг хэмээн гурван хорын хүчинд автахыг зөвшөөрдөг юм. Бид оюун ухаандаа бодь сэтгэлийг дадуулсан үедээ бусдын зовлон зүдгүүрийг хараад гэгээрэлд хүрч, тэдний сайн сайхны төлөө ажиллах хүсэл төрдөг.”

“Энэ нь наймдугаар бадагт ийн тусгагдсан байна, 

‘Үргэлж тасралтгүйгээр гурван зовлонгоор нэрвэгдсэн 

Ахуй үес энэ адил болсон ээжүүдийнхээ

Авир ёсыг санаад сэтгэлийн дээдийг үүсгэн зохио.’”

“Өмнө хэлж байсны дагуу ‘Хүн бүр аз жаргалтай байж, зовохыг хүсдэггүй ч биднийг хүсээгүй байхад зовлон тохиолдох үед аз жаргал маш хол мэт санагддаг. Тиймээс бид зовлонд энэлж буй эх болсон хамаг амьтны сайн сайхны төлөө хичээх талаар бодож үзэх хэрэгтэй.’”

“Зөв үзлийг хөгжүүлэх шалтгаануудыг есдүгээр бадагт тодорхой дурдсан байдаг. 

‘Орших ёсыг оносон билгүүн үгүй аваас 

Уйсахуй, бодь сэтгэлийг дадуулан үйлдсэн ч

Төвөгт сансарын ёзоорыг тасалж үл чадмуй

Тиймийн тул шүтэн барилдлагыг онох арганд шамд.’”

“Харилцан шүтэлцээ гэх ойлголт нь гадаад, дотоод оршин буй бүх зүйлс, тэр ч байтугай Бурхан багшийн хамгийн дээд чанаруудын хувьд хамаатай бөгөөд хоосон чанарыг оноход саад болохгүй. Барилдлага гэдэг нь юмс хэрхэн өөрсдийн шалтгаан, нөхцөлд харгалзан оршин буйг буюу тэдний тогтсон уламжлалыг хэлнэ.”

“Аз жаргалын шалтгааныг бий болгосноор аз жаргалыг бүтээж, зовлонгийн шалтгааныг даван туулснаар зовлонг ялан дийлэх нь маш сайн хэрэг. Хэрэв та миний өглөө босмогцоо үйлддэгчлэн бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарын талаар эргэцүүлж үзвэл эдгээр нь үнэхээр бодит ашиг тустай болохыг олж мэднэ. Энд байгаа хүмүүсийн хэн нь ч зовлонг хүсдэггүй. Бүгд аз жаргалыг хүсч байгаа. Зовлон бидний өөрийгөө энхрийлэн барих хандлагаас үүсдэг. Түүнийг эсэргүүцэхийн тулд бид чадах чинээгээрээ бусдыг хайрлаж, амин хувиа хичээх хандлагаа сулруулах хэрэгтэй.”

“Энэрэнгүй хандлагыг хөгжүүлснээр сэтгэл оюунаа хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг нь энэ бөгөөд надад үнэхээр ашиг тустай санагддаг. Бусдыг энхрийлэх сэтгэлийг эргэцүүлэн бодож, оюун санаандаа дадуулахад дотоод сэтгэл өөрчлөгдөж байгаа нь илэрхий байдаг. Та бүхэн аль чадахаараа үүнийг хийгээрэй хэмээн уриалья.”

“Өмнө дурдсанчлан би бага наснаасаа оюун санаагаа дасгалжуулж, жил ирэх тусам өөрчлөгдөж байгааг нь анзаарсан. Тиймээс би эрхэм номын нөхөд та бүхнийг сэхээрсэн бодь сэтгэлийг хөгжүүлэхийг уриалж байна. Эдгээр зарчмуудыг дадуулах замаар оюун санаагаа өөрчлөх нь үнэндээ жам ёсны зүйл юм. Эхлэл үгүй цагаас бид шунах, үзэн ядах сэтгэлийг дадуулсан байдаг. Хэрэв бид эдгээр түгшүүртэй сэтгэл хөдлөлийн эсрэг ерөндөгийг хөгжүүлж чадвал өөрийгөө энхрийлэн барих үзэл болон бодит байдлын талаарх буруу ойлголтоо багасгаж, оюун санаагаа аажмаар өөрчилж чадна.”

“Арав, арван нэг, арван хоёрдугаар бадгууд бидэнд ийн хэлсэн байна: 

‘Аливаа орчлон нирвааны юмс үзэгдэл бүгдийн

Уг үр нь хэзээ ч хуурмаггүйг үзэх хийгээд

Зоригдлын зогсоол алин бүгдийг эвдвээс

Тэр нь бурханыг баясгах мөрд орох мөн

Хуурмаггүй шүтэн барилдлагат үзэгдэл хийгээд

Хоосоныг хүлээн зөвшөөрөх хагацсан ойлгоц хоёр 

Хэдий чинээ тусдаа үзэгдэх төдийг хүртэл

Эдүгээ Чадагчийн тааллыг мэдэх үгүй

Сая л нэг сөөлжих үгүйгээр нэгэн зэрэг

Шүтэн барилдлага хуурмаг үгүйг үзэх төдийгөөр

Магад мэдэл орны баригдах байдал бүхнийг эвдвээс

Магадтай тэр цагт үзлийн ажиглал гүйцэх болно.’”

“Өөрийн дотоод ертөнцийг өөрчлөх мөрийн гурван эрхэм зарчим бол магад гарахуй, сэхээрсэн бодь сэтгэл болон зөв үзэл юм. Би эдгээрийг өөртөө төлөвшүүлэхийн тулд ажиллаж, үнэхээр тустай болохыг нь олж мэдсэн. Бурхан багшийн сургаалыг сонирхох хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байна. Түүний сургаалыг дагалдагчдын хувьд бид хорвоо дэлхийн сайн сайхны төлөө өөрсдийн мэддэг зүйлсээ хуваалцахын тулд чадах бүхнээ хийх хэрэгтэй. Оюун санаандаа энэрэнгүй сэтгэлийг дадуулах үед өөрийгөө энхрийлэн барих үзлийн хүч буурч байдаг.”

Дараа нь Дээрхийн гэгээн сэхээрсэн бодь сэтгэлийг үүсгэх богино зан үйлийг хөтлөн явуулахаар боллоо. Юун түрүүнд тэрбээр цугласан бүх хүнийг буян хурааж, сэтгэлийг ариусгах долоон гишүүнт залбиралыг уншина уу хэмээгээд өөрийнх нь араас даган дуурайж уншихыг хүсэв.

Авралт гурван эрдэнэ дор би итгэмүй.

Аюул хилэнцийг тус тус арилган наманчилмуй.

Амьтны ариун буян дор даган баясалцмуй.

Ариуссан бурхны хутгийг зүрхэндээ ойр баримуй.

 Бурхны ном хийгээд чуулганы дээд дор

 Бодийн хутгийг хүртэл өнөд итгэмүй, би.

 Өвөр бусдын тусыг сайтар бүтээхийн тулд

 Өрөвч бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдмүй би.

Үнэхүү дээд бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдээд

Үргэлжид хамаг амьтныг би бээр зочилсугай

Үлэмж бодь явдлыг сэтгэлдээ эдлэн үйлдэж

Үнэхээр, амьтны тусын тулд бурхан болох болтугай.

Бурхан багш хийгээд Жанрайсиг, Манзушир, Ногоон дарь эх, Оточ Манал, Ловон Бадамжунай бурхдын зүрхэн тарни, эцэст нь Богд Зонховын мигзэмийн аман дамжлагыг хүртээхдээ Дээрхийн гэгээн цугласан олныг түүний араас давтан уншихыг дахин хүсэв.

Эцэст нь Дээрхийн гэгээн мөрийн гурван эрхэм бол Бурхан багшийн жинхэнэ шавь болох дээд зэргийн арга мөн юм хэмээн айлдлаа.

Ингээд талархлын мандалын араас Дээрхийн гэгээнийг урт наслахын төлөөх залбирч, “Үнэн үгсийн залбирал”, Төвөдийг хамгаалагч сахиуснуудыг урин дуудах залбирал, өлзий хутаг оршоох залбиралуудыг уншив.

Дээрхийн гэгээн энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулахад оролцсон, хүрэлцэн ирсэн бүх хүнд талархал илэрхийллээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Түүний сууж явсан машин Дүйнхорын талбай руу эргэхэд лам нар эвэр бүрээ, цан хэнгэргийн дуугаар түүнийг угтлаа. Юун түрүүнд тэрбээр Занскарын Монлам суваргыг барихаар төлөвлөж буй талбайд очиж, Энэтхэг хэв маягийн хагас бөмбөрцөг хэлбэртэй суваргын загварыг үзэж сонирхов. Тайлбар самбар дээр тус байгууламжид номын сан, музей, галерей, захиргааны оффис, хурлын танхим, гар урлалын төв зэрэг багтана хэмээн харуулсан байна. Дээрхийн гэгээн төслийн талаар мэдээлэл бүхий хүрэл хавтанг нээж, өрлөгийн хусуур, суурийн чулуугаар шав тавьсны дараа алтлаг шүхрийн сүүдэрт ерөөлийн үгс уншиж, төсөл амжилттай хэрэгжихийн төлөө залбиран, тариа будаа цацав.

Дараа нь тэрбээр Дүйнхорын дацан рүү хөдөллөө. Энэ зуур тэнд хоёр бүлэг идэвхтэй мэтгэлцэж байсны нэг талд сургуулийн хүүхдүүд, нөгөө талд үндэсний хувцсаар иж бүрэн гоёсон Занскар бүсгүйчүүд байв.

Дээрхийн гэгээн шүтээний өмнөх сэнтийдээ залрахад баруун талд нь Шарпа Чоже ринбүүчи, Намжил дацангийн хамба Тамтог ринбүүчи, Гандан Жанцэ хийдийн хамба, Лхажал ринбүүчийн залуу хойд дүр нар суулаа.

Ингээд Занскарын буддын шашны холбоо, Занскарын гомпа холбоо, Зуны их мэтгэлцээний зохион байгуулагчдын зүгээс зохион байгуулж буй Занскарын ард түмнээс Дээрхийн гэгээнд өргөх бат оршил эхлэв. Ёслол гурван эрдэнэд аврал одуулах уншлагаар эхэлж, дараа нь гэгээрсэн бодгалиудаас багшид урт нас хайрлахыг хүсээд, мандал өргөлөө. Унзад лам өнөөдрийн зан үйлийн үндэс болох 16 архадын магтаалыг эхлүүлэв. Магтаалд "Багшийн амь нас аюулгүй байхын тухайд ерөөж хайрлана уу." гэсэн давталт багтана.

Архадууд буюу Ахмадууд нь Бурхан багшийн сургаалыг хамгаалах тангараг өргөсөн бодгалиуд юм. Хамгийн түрүүнд Кайлаш ууланд оршдог гэгдэх Ангалаг магтан дууллаа.

“Багш маань урт насалж, сургаалаа айлдсаар байх болтугай хэмээн бид энэ өргөлийг өргөж байна” хэмээх мөрүүдийг уншиж байх үед Дээрхийн гэгээнд гоёмсог хийцтэй мандалаас гадна лам хувцас, таяг, жимс зэрэг уламжлалт бэлэг, өлзийт найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнэ, өлзийт найман зайг өргөн барив.

Нутгийн хүндэт зочид, өглөгийн эзэд урагш гарч, Дээрхийн гэгээнд мөргөн, адис хүртлээ. Төрөл бүрийн өргөл барьц барин хийдийн өмнө болон гадуур эгнэн жагссан нутгийн иргэдийн цувааны төгсгөлд Төвөдийн далбааг өндөрт өргөсөн өндөр настан явах аж.

“Дэлхий дахины энх тайвны их залуурч та зуун галавт наслах болтугай. Жанрайсиг бурхны хувилгаан, их нигүүлсэнгүй сэтгэлийн биелэл та зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд урт наслах ажаамуу. Даян дэлхийн энх тайвны зул та урт наслах болтугай. Сүсэгтэн олон бид танд чин зүрхний гүнээс залбиръя. Бидний багшийн амь нас аюулаас ангид, сургаал ном дэвжин дэлгэрч байх болтугай" хэмээн залбирал үргэлжиллээ.

Арван зургаан архад болон дөрвөн махранз тэнгэрийг дахин урин дуудав. Тэдгээр нь Ангалагаас гадна Пиндолабхарадваяа, Канакаваца, Канака, Субинда, Бакула, Бхадра, Калика, Важрапутра, Швапака, Пантхака, Рахула, Нагасена, Ванавааси, Ажита, Чулапантхака нар юм.

Мэргэн уулын өмнөх болор ойд зуун архадаар хүрээлүүлэн орших батад агч Ажитад хандан, "Бидний багшийн амь нас аюулгүй, сургаал ном нь дэвжин дэлгэрч байх болтугай" хэмээн хүсэв. Батад агч Калика, Ванавааси нарт хандаж, "Бидний багш урт насалж, сургаал ном нь түгэн дэлгэрэхийг ерөөж хайрла. Их архадуудын өлзий хутаг орших болтугай" хэмээн залбирлаа.

Зориулга ерөөлийн дараа үргэлжлүүлээд “Үнэн үгсийн залбирлыг” уншив.

Үүний дараа Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан айлдвараа айлдлаа. "Өнөөдөр, өлзий хутаг бүрдсэн энэ газар та бүхэн надад өргөн дэлгэр бат оршил өргөлөө. Би амьтны тус, Бурхан багшийн сургаалын төлөө урт наслах болно. Өдийг хүртэл Төвөд, Хятад, Монгол, Хималайн бүс нутаг болон бусад олон оронд айлчлах үед хүмүүс намайг итгэл үнэмшил, сүсэг бишрэлээрээ "Далай лам Ялгуусан Данзанжамц" хэмээн нэрлэсэн юм. Тэдэн дунд намайг урт наслаасай хэмээн залбирдаг олон".

“Энэ насандаа би төвөд хүн болж төрөөд, Төвөдөд өссөн. Хэдийгээр би өөртөө сэтгэл хангалуун байх зүйлсийг хийж чадаагүй ч Хималайн энэ бүс нутагт эрэгтэй, эмэгтэй, лам хувраг, энгийн иргэд, залуус, хөгшид гээд бүгд надад зүрх сэтгэлийн гүнээс итгэл хүлээлгэсэн билээ. Тэд мөн Бурхан багшийн сургаалыг дэвжин дэлгэрэхийн төлөө залбирдаг.”

“Өнөөдөр энд та бүхэн намайг урт наслах болтугай хэмээн ёслол үйлдлээ. Төвөдтэй хил залгаа нутгаар оршин суудаг Хималайн бүс нутгийн зон олон надад хоёргүй сэтгэлээр итгэдэг. Зөвхөн энд гэлтгүй уламжлалын дагуу буддын шашинтай бус барууны орнуудад ч гэсэн Бурхан багшийн сургаалыг гүн гүнзгий ойлгосны үндсэн дээр түүний сургаалд итгэх болсон хүмүүс бий. Эдгээр дэвшилтэт сэхээтнүүдийн дунд намайг Далай лам хэмээн бишрэх хүмүүс олон. Энэ бол үнэхээрийн онцгой, ер бусын хэрэг.”

“Төвөдийн уламжлал ёсоор лам нар өндөр сэнтийд сууж, хүмүүс тэдэнд хүндэтгэл үзүүлдэг. Харин барууны хүмүүс илүү шинжлэх ухаанч сэтгэлгээтэй. Тэдний бишрэл нь зөвхөн итгэл бус харин Бурхан багшийн сургаалыг ойлгож авах дээр үндэслэдэг болохоос "Лам багш минь ингэж хэлсэн" гээд зөвхөн итгэл үнэмшлээр дагадаггүй.

“Миний хувьд гэвэл Бурхан багшийн ерөнхий сургаал, буддын төрөл бүрийн уламжлалууд мөн хамаг амьтны тусын тулд чин шулуунаар ажиллахыг хичээж ирсэн. Үүний үр дүнд миний хэлснийг шударгаар үнэлж, итгэдэг хүмүүс байдаг.”

“Тиймээс өлзий хутаг бүрдсэн энэ газар сүсэгтэн олон цуглаж, миний урт наслахын төлөө залбирлаа. Та бүхний чин сэтгэлийн үрээр намайг урт наслаасай гэсэн залбирал тань биелэх болтугай.”

“Занскарын ард түмэнтэй би олон жилийн турш нягт холбоотой байсан. Би Далай лам цолтой ч логик, учир шалтгаан, танин мэдэхүйн онол праманаг балчир наснаасаа заалгаж, мөн Билиг барамид, Төв үзэл болон бусад шинжлэх ухааныг үзэж судалсны эцэст Лхас дахь Их ерөөлийн (Монлам ченмо) үеэр гэвш лхаарамбын зэрэг хамгаалсан. Тэр цагаас хойш би Бурхан багшийн сургаал, хамаг амьтны төлөө үнэн сэтгэлээсээ зүтгэсэн.”

“1954 онд Хятадад айлчлахдаа би Мао Зэдунтай нэлээд дотноссон билээ. Тэрбээр нэгэн удаа надад шашин бол хор гэж хэлэхэд би дотроо түүнийг тэнэг зүйл хэлж байна даа гэж бодсон юм. Шашны дотроо бидний дагадаг судар, тарнийг хослуулсан буддын уламжлал нэлээд шинжлэх ухаанч арга барилтай. Тийм ч учраас эрдэмтэд над дээр ирж, сэтгэл хөдлөл, оюун ухааны талаар ярилцдаг. Буддын шашинд учир шалтгаан, логикоор батлан харуулах боломжтой оюунлаг тал бий.”

“Хүүхэд наснаасаа энэ уламжлалд суралцсан би багш нарынхаа лагшин, зарлиг, тааллын чанаруудыг эргэн дурсахад талархах сэтгэл төрдөг.”

“Бидний баримталдаг буддын шашны энэ уламжлал учир шалтгаанд суурилдаг. Энд өнөөдөр олон тооны сүсэгтэн цугларч, миний урт наслахын төлөө нэгэн үзүүрт итгэл, үнэмшлээр залбирлаа. Миний зүгээс өөрийгөө дахин олон жил амьдарна гэж найдаж байна. Намайг хэр удаан амьдрах талаар иш лүндэнгүүд байдгаас гадна зүүдэнд минь ч шинж тэмдэг үзэгдсэн.”

“Өнөөдрийг хүртэл би бурхны ном болон хамаг амьтны тусын тулд чадах бүхнээ хийж, түүнчлэн даян дэлхийн энх тайван, хүчирхийллээс ангид байдлын төлөө ажиллаж ирлээ. Энэ бол хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөөх миний нэгэн үзүүрт зүтгэл. Нутгийн сахиус, шүтээнүүд ч энэ үйлсийг минь сайшааж буй бололтой.”

“Та бүхэн намайг дахин хэдэн арван жил амьдрах болтугай хэмээн чин сэтгэлээсээ залбирлаа. Би Бурхан багшийн сургаал болон дэлхий нийтийн төлөө чамгүй хувь нэмэр оруулж, Бурхан багшийн сургаалыг шинжлэх ухаанч үзэл баримтлалаар орчин үеийн эрдэмтэдтэй хуваалцаж байсан бөгөөд тэд миний хэлснийг сонирхон хүлээн авдаг.”

“Бурхан багш биднийг асар нинжин сэтгэлээр болгоосон. Түүний сургаалыг Нагаржунай, Асанга зэрэг их багш нар, Төвөдөд байсан төрөл бүрийн уламжлалын ханьцашгүй багш нар тайлбарласан байдаг. Судар, дандрын уламжлалыг багтаасан Бурхан багшийн энэ бүрэн гүйцэд сургаал номлол энэ ертөнцийн хамаг амьтдын тусын тулд өнө удаан орших болтугай хэмээн залбирья. Та бүхэнд баярлалаа.”

Дээрхийн гэгээн ойролцоох Падумын ардын ордон (Падум Миман Повран)-д үдийн зоог барьсны дараа Карша Повран руу буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Дараа нь тэрбээр машинаар шинэ Карша Повран (КарГөн Ордон) руу хөдлөв. Нисдэг тэрэгний буудлаас Дузин Повран хүртэл, цааш Суру голын гүүрнээс шинэ Повран хүртэлх замын хажуугаар ёслолын хувцастай олон мянган хүн эгнэн зогсжээ. Дээрхийн гэгээн Далай лам тэдний дунд ирэн, түүнийг явж өнгөрөхийг харсан хүмүүсийн царайнд баяр хөөр дүүрэн байв. Тэрбээр хариуд нь инээмсэглэн, гар даллан мэндчилж байлаа. Өчигдөрхөн Дээрхийн гэгээнийг ирж чадаагүйд урам хугаран, уйлж байсан иргэд өнөөдөр түүнийг ирсэнд баярлан, баярын нулимс унагаж байв.

Дээрхийн гэгээнтнийг шинэ Повран руу явах зуур Ладакийн Өөртөө засах уулын бүс нутгийн хөгжлийн товчооны Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга Дашгалсан хийдэд түрүүлэн ирж, хутагт хувилгаадад хүндэтгэл үзүүлээд, суудлаа эзэллээ.

Бүрээ, бөмбөр, цан хэнгэр гийн дуу Дээрхийн гэгээнтнийг Карша Повранд хүрэлцэн ирснийг зарлав. Үүдэнд түүнийг Карша хийдийн хамба лам, лалын шашны нийгэмлэгийн төлөөлөгчид угтан авлаа. Тэрбээр шүтээний өмнөх сэнтий рүүгээ алхан очиход түүний баруун талд Тиксэй ринбүүчи, Шарпа Чоже ринбүүчи, Лхагял хувилгаад, харин зүүн талд Намгял хийдийн хамба лам Тамтог ринбүүчи нар суув.

Дараах угталтын шүлгийг уншив.

Агуу Номын хэнгэрэгийн дуунд

Амьтны зовлон арилах болтугай.

Та бээр сэтгэшгүй зуу зуун галавт заларч

Номын хүрдийг эргүүлэх болтугай.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмий лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай.

Зуны Их чойрын зохион байгуулах хорооны дарга гэвш Лувсанцээпэл нээж үг хэлэв. “Дээрхийн гэгээн Далай ламд зориулсан шүлгээр бид түүнд хүндэтгэл үзүүлж, энэхүү арга хэмжээг чухалчлан үзэж, өөрийн биеэр хүрэлцэн ирсэнд талархал илэрхийлж байна. Мөн Шарцэ Чоже ринбүүчи, Тиксэй ринбүүчи, Намгял дацангийн хамба Тамтог ринбүүчи, Каргилийн дүүргийн комиссар Ракеш Кумар, Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга Дашгалсан болон бусад эрхэм зочдод хүндэтгэл үзүүлье”.

“Занскар, Ладакийн сүм хийд, сургуулиуд Дээрхийн гэгээний "Сонгодог судруудыг тавиур дээр тоосонд даруулаад орхих бус, судлан шинжлэх хэрэгтэй” гэсэн зөвлөгөөг чин сэтгэлээсээ хүлээн авч, биелүүлж байгаа. Энэхүү Зуны мега симпозиум (Зуны Их чойрын мэтгэлцээн) нь уг төслийн нэг хэсэг юм. Энэхүү мэтгэлцээнд анхаарч ажиллах нь Ладакийн ард түмэнд маш их ач тустай байлаа.

“Дээрхийн гэгээн бидэнд Хималайн бүс нутгийн ард түмэн Төвөдийн буддын шашныг хадгалж хамгаалах онцгой үүрэгтэй хэмээн айлдсан. Буддын шашны сургаал ном нь зөвхөн буддын шашинтнууд төдийгүй энэ амьдралдаа аз жаргалыг эрэлхийлж яваа бүх хүнд ашиг тусаа өгсөн. Тэдгээрийн ач тус нь сүм хийдийн орчноос гадна сургуулиудад ч хамаатай. Ладак, Занскар, Лахаул, Спити, Киннаур зэрэг газрын лам, гэлэнмаа нараас гадна 27 сургуулийн хүүхдүүд Карша хийд дэх энэхүү мэтгэлцээнд оролцож байна. “Сэтгэл, ухамсар”, “логик, учир шалтгаан” нь сургалтын үндсэн хөтөлбөрийн нэг бөгөөд сурагчид эдгээр ойлголтыг тогтмол сурч байна.

Товчоор хэлбэл зуны мэтгэлцээн нь зөвхөн сурагчдад эергээр нөлөөлөөд зогсохгүй өөр өөр шашинтай хүмүүст бие биетэйгээ харилцан хэлэлцүүлэг өрнүүлэх боломжийг олгодог. Энэ бол боловсролыг түгээх нэг боломж юм.

Дарамсалад Дээрхийн гэгээнд анх төлөвлөгөөгөө танилцуулахад бидэнд зөвшөөрөл өгч, дэмжлэг үзүүлсэнд талархаж байна. Каргилийн дүүргийн комиссар, Ладакийн Өөртөө засах уулын бүс нутгийн хөгжлийн товчооны Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга нар ч мөн тодорхой дэмжлэг үзүүлсэн билээ. Зохион байгуулагчдын нэрийн өмнөөс бидэнд тусалсан бүх хүнд талархал илэрхийлье. Дээрхийн гэгээн урт насалж,  горил хүсэл бүхэн нь биелэх болтугай хэмээн залбиръя. Дэлхий даяар амар амгалан, аз жаргал түгэн дэлгэрэх болтугай”.

Каргил дүүргийн комиссар ноён Ракеш Кумар цугласан олонд хандан үг хэлэв. Тэрбээр Дээрхийн гэгээн болон бусад зочдод хүндэтгэл үзүүлж, зохион байгуулагчид, оролцогчдод баяр хүргэлээ. Тэрбээр Дээрхийн гэгээнийг Ладакийн ард түмний амар амгалан, хөгжил цэцэглэлтийг зөгнөн ерөөхийг хүсэв.

Ингээд сургуулийн сурагчид хэрхэн мэтгэлцэж сурснаа харууллаа. Тэд Нагаржунайн “Билгүүний үндэс” ном оос эш татсан залбирал мөн Дээрхийн гэгээнд соёрхол талбих залбирал уншиж, дараа нь “Билгүүний үндэс” номын 18 дугаар бүлгийг цээжээр уншив. Тэд энэрэнгүй үзэл, бусдад туслахыг хүсэх нь аз жаргал бүхний үүсгэл болох талаар хэлэлцэж, энэрэнгүй үзлийг сурч, төлөвшүүлж, хэрэгжүүлж болно хэмээн тодорхой нотолж үзүүллээ.

Өөр нэг бүлэг зөв танин мэдэхүйн хүрээн дэх нийтлэг ба нарийвчилсан ойлголт ын талаар хэлэлцэв.

Үүний дараа зочид, зохион байгуулагчид Дээрхийн гэгээнтнээс адис хүртлээ.

Хөтлөгч “Бид бүгдийн язгуур үндэсний багш, дэлхийн энх тайвны төлөө агуу тэмцэгч та цугласан олонд хандан айлдвараа айлдана уу” хэмээн Дээрхийн гэгээнээс хүслээ.

Дээрхийн гэгээн, “Би төрсөн нутаг Амдогоо орхин, Лхаст очиж, хэдэн жил суралцсан билээ. Төвөдөд олон нийтэд зориулан яриа хийж, Лхасын ойролцоох агуу сүм хийд, сургалтын төвүүдээр зочилсон юм.

Хятадын коммунистууд бидний улс төрийн эрх мэдлийг булаан аваад зогсохгүй оюун санааны уламжлалд хяналт тавихыг санаархсан юм. 1954 онд Бээжинд айлчлахад Мао надад “Шашин бол хор” хэмээж билээ . Тэрээр сэтгэлгээнийхээ дагуу чин сэтгэлээсээ хэлсэн гэж болов уу хэмээн бодож байна. Хариуд нь би юу ч хэлээгүй ч дотроо түүнийг номд дайсагнаж байгааг ойлгосон юм.

Хятадын коммунистуудын бодлого нь шашны уламжлал бол сохор итгэлээс өөр юу ч биш учир түүнийг устгах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байдаг. Тэд номд дайсагнадаг. Гэтэл бидний баримталдаг Бурхан багшийн сургаал нь судлах, эргэцүүлэх, бясалгахыг хослуулдаг билээ. Агуу судар шастир зэргийг логик, учир шалтгааны үүднээс судлах нь үнэхээр гайхамшигтай зүйл билээ” .

“Би багаасаа буддын гүн ухаан, логик, сэтгэл, ухамсрын талаар судалсан. Бурхан багшийн сургаалын талаар эргэцүүлэн бодох боломжтой байна гэдэг үнэлж баршгүй завшаан билээ. Энэ бүхнийг надад логик, учир шалтгааны үүднээс тайлбарлаж өгсөн юм. Хожим орчин үеийн эрдэмтэд Наландрын уламжлалаас гаралтай логик эргэцүүллийн арга барилыг анхаарал татам, сонирхолтой хэмээн үзэх болсон. 

Цэвэр итгэлд тулгуурладаг бусад шашнаас ялгаатай нь буддизм нь логик, учир шалтгаанд онцгой анхаардаг. Эдгээр нь асар их ач холбогдолтой бөгөөд бидэнд бараг л бүх сэдвийн талаарх ойлголтоо сайжруулахад тусалж чадна. Бид урьдын багш нарынхаа заасан зүйлийг зүгээр ч нэг баримт гэж хүлээж авдаггүй.

Буддын шашныг зааж, судлахдаа логик, учир шалтгаанд онцгой анхаардаг учраас Хятадын коммунист эрх баригчид бидний уламжлалд тодорхой хязгаарлалт тогтоосон юм. Үүний үр дүнд Төвөдөд буддын шашны сургаал ном доройтож, устаж, үгүй болж байна. Гэсэн ч хилийн чанадад байгаа бид уламжлалаа хадгалж, хамгаалж чадсан бөгөөд бидний хүчин чармайлтыг Энэтхэгийн Засгийн Газар, ард түмний зүгээс ихээхэн дэмжиж байгаа билээ.

Миний хувьд сонгодог судар, номыг судалж, гэвшийн дамжаа барьсан. Хамгийн чухал багш нарын минь нэг болох Ойдүв Цогни хэмээх монгол багш минь надад Төв үзлийн гүн ухааныг ойлгоход тусалсан юм. Түүнтэй адил хүмүүстэй мэтгэлцэж байж ном сургаалуудыг сайтар ойлгож авдаг. Өөрийн туршлагад үндэслэн би мэтгэлцээнд оролцох нь хэчнээн ашигтай болохыг ойлгож билээ.  Мэтгэлцээнд оролцож буй хүн оюун ухаанаа сайтар дайчилдаг юм.

Заримдаа Бурхан багшийн сургасныг тайлбарлах шаардлагатай болдог. Энэ нь тун сайн хэрэг бөгөөд ийн тайлбарлуулж байж бидний ойлголт тэлнэ. Хилийн чанадад буй төвөдүүд бид харьцангуй цөөхүүлээ боловч логик арга барилыг баримталдаг учраас уламжлалаа хадгалж үлдэж чадсан. Энэхүү эгзэгтэй цаг үед Занскарт эдгээр уламжлалыг логик, учир шалтгаанаар дамжуулан хадгалж байна. Ингээд миний хэлэх зүйл боллоо. Баярлалаа”.

“Солонго” сургуулийн сурагчид дараах мөрүүдийг дуулж, бөмбөрийн хэмнэлд бүжиглэв.

"Санасан хэргийг бүтээгч чандмань эрдэнэ 

Сайхь Карша Повранд морилсон нь юутай сайхан завшаан бэ. 

Нас сүүдэр ер хүрсэн ч хичээл зүтгэлээ үл умартах  

Насад ивээлтэй Дээрхийн гэгээн 

Манай нутагт хэдэнтээ морилсныг

Машид ховор хувь ерөөл хэмээн бахдана.  

Далай лам Данзанжамц Таны айлдвар сургаалыг сонсох хувьтайдаа 

Даяар олон бид магнай тэнийн, хосгүй баярын нулимс нүдийг бүрхэнэ. 

Дээрхийн гэгээн эдүгээ ерэн насыг зооглон

Дэргэд минь заларч буй нь үнэхээрийн зол агаад 

Эл сайхан ордны нээлтэд хүрэлцэн ирсэн Тань гялайлаа”.

Хамгийн сайхан хувцас, гоёл чимэглэлээрээ гангарч, зарим нь өмсгөлийнхөө дээгүүр зангиа, өнгөт бөс бүслэн, зарим нь оюу, шүрэн чимэглэлтэй, нарийн хийц бүхий толгойн гоёл зүүсгэл асаасан Занскарын эмэгтэйчүүд сэтгэл хөдөлгөм дуунуудыг дуулан, бүжиглэлээ.

Ерөнхий зохион байгуулагчийг талархлын үг хэлэхийг урив. Тэрбээр нигүүлсэнгүй сэтгэлээр буруу үзлийг арилгасан Бурхан багшид залбираад, Карша Повранг байгуулахад гарсан зардал, цуглуулсан хөрөнгийн талаар танилцууллаа. Дараа нь хүрэлцэн ирсэн бүх хүнд, түүний дотроос Дээрхийн гэгээнд онцгойлон талархал илэрхийлэв. Ингээд Дээрхийн гэгээн босож, шинэ барилгын дээд давхарт байрлах өргөө рүү хүргэх цахилгаан шатанд суухаар явлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Угтах ёслолын дараа Дээрхийн гэгээн болон түүнийг дагалдан яваа хүмүүс есөн километрийн зайд орших Шивацал Подран руу хөдлөв. Баяр хөөртэйгээр бүхэл замын дагуу эгнэн зогссон олны дотор ладакчууд, төвөдүүд мөн өөр бусад газраас ирсэн хүмүүс ч байлаа. Гоёмсог хувцастай бүжигчид болон хөгжимчид,  лам нарыг суулгасан жийп машинууд цувааны эхэнд явна. Зарим газар хүмүүс хэд хэдэн эгнээ болон бөөгнөрсөн байх бөгөөд гартаа цэцэг, хадаг, хүж,  хурц нарнаас хамгаалах шүхэр барьжээ. Дээрхийн гэгээнийг явж өнгөрөх үед олон хүн дуулж, бүжиглэв. Буддистуудаас гадна лалын шашны сургуулийн хөвгүүд, охид Дээрхийн гэгээнийг угтан мэндчиллээ. Дээрхийн гэгээнийг явж өнгөрөхийг хараад баярын нулимс унагах залуус олон байсан нь сэтгэл хөдөлгөм байлаа.

Шивацал Подранд Дээрхийн гэгээнийг лам, гэлэнмаа нар уншлага уншиж, эвэр бүрээ, бөмбөр, цангийн дуугаар угтан авлаа. Ордны үүдэнд Ладакийн уламжлалт бөмбөрийн хамтлагууд утгах хөгжим тоглов.

Дээрхийн гэгээнтнийг машинаас буухад Тиксэй ринбүүчи угтан авч, дотогш дагуулан, сэнтийд заллаа. Танхимд дүүрэн хүн цуглажээ. Дээрхийн гэгээний баруун талаар хуврагууд, зүүн талаар энгийн иргэд суужээ. Дээрхийн гэгээн цаг алдалгүй цугласан олонд хандан айлдвараа эхэллээ.

“Төвөдийн буддын шашин нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр тайлбарлаж болохуйц, бясалгалын практик бүхий бодит ач холбогдолтой юм. Тиймээс Төвөдийн буддын шашны уламжлал нь алтыг хайлуулж, зүсэж, өнгөлж шалгадагтай адил хатуу шалгалтыг давах чадвартай.”

“Эрдэмтэд урьд, хойд төрөл байдаг талаар ямар нэгэн нотолгоо гаргадаггүй мөн гэгээрлийн талаар ярьдаггүй ч Төвөдийн буддын шашныг дагадаг хүмүүс амгалан тайван байдгийг хүлээн зөвшөөрдөг. Буддын шашныг ёсчлон шүтдэг хүмүүс муу сэтгэл хөдлөлд автах нь бага. Төвөдийн буддын шашныг гэгээрэлд хүрэх талаас нь харвал туулах зам урт ч гэлээ түүнийг өөртөө сайн хэрэгжүүлбэл амар тайван байж, бусадтай эелдэг, найрсаг харилцаатай байх нь тодорхой.”

“Би Төвөдийн буддын шашныг өөрийн амьдралдаа хэрэгжүүлдэг бөгөөд үнэхээр ач тустайг нь олж мэдсэн билээ. Олон найз нөхөд минь, тэдний дунд эрдэмтэн судлаачид бидний буддын уламжлалын үнэ цэнийг хүлээн зөвшөөрдөг.”

“Ном гэж юу болохыг сайн мэддэггүй хүмүүс ихэвчлэн тарни унших, зан үйл хийхэд анхаардаг. Энэ бол номыг жинхэнээсээ хэрэгжүүлж байгаа явдал биш. Бодитой хэрэгжүүлнэ гэдэг нь үймцсэн сэтгэлээ номхруулах явдал юм. Энэ нь эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд хор хөнөөлтэй сэтгэл хөдлөлийнхөө хүчийг сулруулж чаддаг болох хэмжээнд сэтгэл оюунаа өөрчлөх тухай юм. Тэд тантай л адил  аз жаргалтай, зовлон шаналалгүй амьдрахыг хүсдэг агаад бидэнд бусдыг энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийг төлөвшүүлэхэд тусалдаг билээ.”

“Миний хувьд өглөө сэрэнгүүтээ бодь сэтгэл болон хоосон чанарын тухай эргэцүүлдэг бөгөөд энэ нь намайг сэтгэлийн тогтворгүй төлөвүүд болох шунал, уураас ангид байхад үнэхээр тусалдаг.”

“Та бүхэн ч бас манай уламжлалд хадгалагдан үлдсэн буддын шашны өвөрмөц сургаалийг хэрэгжүүлэн, хүсэл шунал, уур хилэн зэрэг хор хөнөөлтэй сэтгэл хөдлөлүүдийг сулруулах хүчин зүйлс дээр ажиллаж чадвал сайн байна. Үүнийг л би хийхийг хичээдэг юм.”

“Би бага наснаасаа гүн ухааны судар бичгүүдийг цээжилж, судлаж эхэлсэн. Нас ахиж олон янзын сорилт бэрхшээлтэй тулгарах тусам тэр үед сурсан зүйлс маань хор хөнөөлтэй мунхаг сэтгэлийн эсрэг туйлын практик хандлагыг агуулж байсныг олж мэдсэн билээ. Лхас хотын эргэн тойрны хийдийн их сургуулиудад гэвшийн дамжаа барихаар шалгалт өгч байхдаа тун чадварлаг гэвш нартай мэтгэлцэж, Буддын шашныг судлахад диалектик маргаан, мэтгэлцээн хичнээн дүнтэй болохыг ухаарч байв.”

“Надад хувилгаан гэгдэж өндөр сэнтийд залрахаас илүү мэтгэлцээний талбайд жирийн лам нартай хамт суугаад мэтгэлцэх нь чухал байв. Ингэж байж л би тэдний оюун санааны боловсролыг хуваалцсан. Өндөр сэнтий дээр залраад, ариун дагшин царайлах нь буруу байлаа.”

“Миний зүгээс гэвэл би зүгээр сууж, өөрийгөө бусдаас тусгаарлаагүй. Дамжаа барих үеэр заримдаа суугаад, тавьсан асуултуудад хариулахын зэрэгцээ өөрийн ээлж ирэхэд асуулт тавьдаг байлаа. Суралцахад мэтгэлцээний арга маш үр дүнтэй санагдсан бөгөөд энэ нь миний оюуныг хурцалж, бодит үнэнийг зөв таньж мэдэхэд хөтөлж байв.”

“Надад мэтгэлцээний найман туслах байсны зарим нь ялахад хэцүү маш сайн эрдэмтэд байлаа. Тэдэнтэй мэтгэлцэхээсээ өмнө сайн бэлдэж, сэдвүүдийг нягт нямбай бодож үзэхгүй бол мэтгэлцээний үеэр тэдний байр суурийг няцаах үр дүнтэй асуултуудыг бодож олоход тун хэцүү байв. Харин Дэян хийдийн мэтгэлцээний туслахыг би ялж чаддаг байсан бөгөөд заримдаа түүнийг хуурч, тэвдүүлж дөнгөдөг байсан юм.”

“Лосалин, Гоман, Сэрагаас ирсэн бусад мэтгэлцээний туслахуудтай мэтгэлцэхэд тун чанга байсан тул тэдэнтэй мэтгэлцэхдээ үнэхээр сайн бэлдсэн байх ёстой байв. Үнэндээ Сэра, Брайвун хийдүүд мэтгэлцээний ур чадвараараа алдартай байсан бол Гандан хийдийн лам нарын тоо цөөн учраас тэднийг ‘Бүхнийг тэвчсэн толгодын даяанчид’ хэмээн хочилдог байлаа. Сэра, Брайвуны эрдэмтэд маш сайн байсан нь буддын гүн ухааныг судлахад мэтгэлцээн хэчнээн чухал болохыг харуулна.”

“Мэдээж Транс-Хималайн нурууны бүс нутагт байдаг та бүхэн Төвөдийн буддын шашинд итгэл үнэмшилтэй байдаг. Гэсэн хэдий ч та бүхэн мэдлэгийн мөн чанар болох логик, танин мэдэхүйн онолын шастируудад суурилсан мэтгэлцээний аргаар буддын сургаалыг судалбал буруу ойлголтыг үндсээр нь арилгахад тустай юм. Би залуу байхдаа үүнийг л хийдэг байлаа.”

“Төвөдийн уламжлал ёсоор бид Төв үзэл (Мадхъямака) болон логик (Прамана)-ийг хамт судалдаг заншилтай. Энэ бол Наландагийн уламжлалаас үүдэлтэй өвөрмөц, тустай арга. Би энэ хоёрыг хоёуланг нь чин сэтгэлээсээ хичээн судалсан.”

“Транс-Хималайн нурууны бүс нутгийнхан та бүхэнд сайтар хөгжсөн боловсролын байгууллагууд аль хэдийнэ байгаа. Гэхдээ сайжруулах боломж үргэлж байдаг. Багш нараасаа Төв үзэл болон логикийн талаар суралцаж, дараа нь өөр хоорондоо мэтгэлцэж сурсан зүйлээ дадлагажуулахыг би та бүхэнд зөвлөж байна.”

Дээрхийн гэгээнтэн Хятадын эрх баригчид Төвөдөд агуу судар шастируудыг судлах уламжлалыг хэрхэн устгасан тухай дурдаад, Хималайн бүс нутгийн эрдэмтэд эдгээр судалгааны уламжлалыг хадгалж үлдэхийн төлөө ажиллахын чухлыг онцлов. Тэрбээр 1959 оны Төвөд дэх үймээн самууны улмаас тэнд үлдэх боломжгүй болж, зугтахаас өөр аргагүй болсноо дурслаа. Тэр цагаас хойш Энэтхэгийн засгийн газар төвөдүүдэд асар их дэмжлэг, тусламж үзүүлсээр ирсэн байна. Төвөдөд үргэлжлүүлэх боломжгүй болсон сургалтын агуу уламжлалуудыг Энэтхэг дэх сургалтын төвүүдэд дахин сэргээснийг тэрбээр давтан онцоллоо.

"Бидний өдөр тутмын амьдралдаа суралцаж, хэрэгжүүлж болох нандин уламжлалууд Төвөдөд мөхөж, Энэтхэг рүү дүрвэн гарсан хүмүүс эдгээр уламжлалыг хадгалах үүргийг хүлээсэн билээ. Төвөд дэх олон хүн Хятадын хатуу ширүүн хавчлагатай тулгараад байгаа тул Энэтхэгийн эрх чөлөөт энэ оронд эдгээр үнэт уламжлалыг хадгалж үлдэхийн тулд бид чадах бүхнээ хийх шаардлагатай" хэмээн тэрбээр үргэлжлүүлэн өгүүлэв.

"Урьд цагт манайд сэтгэл оюуныг хувирган өөрчлөх эрдмийг эрхшээсэн агуу бясалгагчид олон байлаа. Одоо харин Төвөдөд үүнийг хийхэд маш хэцүү болсон учраас Транс-Хималайн бүслүүр нутгийнхан та бүхэн эдгээр уламжлалыг сахин хамгаалах нь маш чухал юм.”

"Би залуу байхдаа шаргуу суралцаж, Их ерөөлийн (Монлам чэнмо) үеэр хийдийн сургуулиудаар явж, тэндхийн эрдэмтэдтэй мэтгэлцдэг байв. Надтай мэтгэлцэхийг хүсдэг байсан олон гэвш нартай ном хаялцах завшаан тохиосонд би талархаж явдаг. Лхас дахь мэтгэлцээний аяллынхаа үеэр сурч мэдсэн зүйлээ одоо эргэцүүлэн бодоход миний амьдрал утга учиртай байжээ гэж санагддаг юм.”

"1959 онд Норбулин ордныг орхин одох шөнөө би Найчүн чойжинтой зөвлөх, мэргэлэх зэргээр маш их судалгаа хийсний дүнд явахаар шийдсэн юм. Бид Лхасын дундуур урсдаг голыг гатлаад, даваан дээр гарлаа. Тэндээс би Хятадын эрх баригчдын хатуу хяналт дор зовж буй Лхас хотоо эргэж харсан юм. Өмнө нь Лхас агуу судар шастируудыг судалж, суралцах гайхалтай газар байсан ч цаашид тийм биш болсныг харахад гунигтай байлаа.”

"Гэхдээ зүгээр гуниглалаа гээд ямар ч хэрэг байхгүй. Түүний оронд бид ямар нэгэн зүйл хийх хэрэгтэй. Төвөд, Энэтхэгийн хилийн заагт хүрч ирээд би урд өмнө бидэнд байсан бүхнийг хадгалж хамгаалах байгууллагуудыг байгуулахын тулд хамаг хүчээ зориулахаар шийдсэн юм. Бид үнэхээр сайн ажилласан.”

"Хятадад улс төрийн нөхцөл байдал тогтворгүй байгаа ч Буддын шашныг сонирхох нь нэмэгдсээр байна. Намайг Хятадад айлчлахыг урьсан олон урилга ирсэн боловч эрх чөлөөгүй улсад буддын шашны талаар заах нь хэцүү байх болов уу. Үүний оронд Энэтхэгт заасан нь илүү үр дүнтэй байна гэж би бодож байна.”

"Хималайн бүс нутгийн ард түмэн та бүхэн бидэнтэй нийтлэг шашин, соёл, ялангуяа хэл, утга зохиолтой. Биднийг холбосон холбоог сэргээж, бэхжүүлэхийн тулд би чадах бүхнээ хийж байгаа."

Үүгээр айлдвар төгсөж, Дээрхийн гэгээн амрах өргөөндөө морилохоор явлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Миний ерэн насны ойг тэмдэглэн, халуун сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлсэн та бүхэндээ талархлаа илэрхийлье. Та бүгдийн сайхан сэтгэлд машид талархаж байна.

Ерэн насны ойг хүний амьдралын чухал үйл явдал хэмээн үздэг билээ. Дэлхий нийтийн амар амгалан, аз жаргалын үндэс суурь нь энэрэл нигүүлсэл, сайхан сэтгэл мөн хэмээн итгэдэг болохоор би энэ сургаалыг түгээхийн төлөө өөрийгөө зориулсаар ирсний дээр цаашид ч энэчлэн зүтгэх болно.

Найз нөхөд хийгээд сайн сайхныг хүсэн ерөөж буй хэн бүхэнд үргэлж хэлж захидагчлан би та бүхнийг энэ үйлсэд нэгдэж, бусдад сайхан сэтгэлээр туслан, утга учиртай амьдраасай хэмээн хүсэж байна. Чингэвэл надад барих хамгийн сайхан бэлэг тэр болох билээ.

Амьдран буй хугацаандаа өөрийгөө дэлхий даяарын хүмүүст бага ч болов тус болсон болов уу хэмээн боддог бөгөөд үлдсэн насаа ч бусдын тусад зориулах болно.

Баярлалаа. Та бүхэнд сайн сайхныг хүсье.

Далай лам

2025 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдөр