Дээрхийн гэгээн гольфын тэрэгнээс бууж асарт ороод юун түрүүнд сэнтийн ард байх Бурхан багшийн хөрөгт хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи урагш гарч ирэн түүнийг угтаж авлаа. Сэнтийдээ залрахаасаа өмнө Дээрхийн гэгээн тайзны урд ирэн цугласан олныг тогтож хараад, гар даллан мэндчилэв.

Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөө бат оршил өргөх ёслол "Бурхан багшийн магтаал"-аар эхэллээ. Цай, ёслолын бэрээс тараасны дараа Бурхан багш болон бодьсадва нарыг урин дуудаж, угаал болон нэг шадны хураангуй мандал өргөв.

Өнөөдрийн Дээрхийн гэгээнд бат оршил өргөх зан үйл нь Бурхан багшийн сургаалыг сахин хамгаалах тангараг өргөсөн гэгээрсэн бодгалиуд болох “Арван зургаан Архад буюу Арван зургаан Ахмадын магтаал’-д үндэслэсэн байна. Үүний дараа долоон гишүүнт тахил, залгуулаад тахилын идээ өргөхөд Дээрхийн гэгээн хэсгийг авч амсав.

Ладакийн Буддын холбоо, Ладакийн Гомпа холбооны төлөөлөгчид Дээрхийн гэгээнд хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдэл, лам дээл, жимсээр дүүргэсэн бадар аяга, хуврагийн таяг зэргийг Дээрхийн гэгээнд барихад тэрбээр хүндэтгэж буйн тэмдэг болгон тус бүрийг нь магнайдаа хүргэв. Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүсэн ерөөж, өлзийт найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнэ, өлзийт найман зай бүхий царнуудыг өргөн барилаа.

Дээрхийн гэгээний хоёр багшийн зохиосон 'Үхэшгүй мөнхийн дуулал - Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын тухайд өргөх дэлгэр залбирал’-ыг уншиж байх үед өргөл барьц барьсан нутгийн иргэдийн урт цуваа тайзны урдуур явж өнгөрөв. Залбиралд дараах дахилт багтжээ:

Танд бид чин сэтгэлээсээ залбирал өргөе

Цастын орныг хамгаалагч Данзанжамц 

Зуун галавт орштугай

Адислалаа түүнд хайрлагтун

Ашид түүгээр түүний хүсэл тэмүүлэл саадгүй биелэх болтугай

Ингээд Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан айлдвар айлдлаа.

"Номын ах, эгч, дүү нар минь, миний хэлэхийг хүсч буй зүйл бол Ладак нутгийнхан болон өөр газраас ирсэн лам хувраг, энгийн хүмүүс намайг урт удаан наслахын төлөө чин сүсгээр энэхүү бат оршилыг өргөхөөр энд цуглажээ. Төвөдүүд, Төвөдийн буддын шашны уламжлалыг дагадаг Хималайн бүс нутгийн хүмүүс намайг урт наслаасай хэмээн залбирахаар цугласан байна."

"Миний хувьд Домэй буюу Амдод төрөөд, Төвөдийн төв нутаг рүү нүүсэн. Төвөдийн бүх л ард түмэн болон сахиуснууд надад чин бишрэлээр итгэл хүлээлгэсэн. Тиймээс би Төвөдийн ард түмэн, бурхадад үйлчлэх үүрэг хариуцлагыг үүрч ирлээ. Би амьдралдаа хүнд хэцүү нөхцөл байдлуудтай тулгарч, олон сорилттой нүүр тулж байсан."

Энэ үед өргөлийн цувааны төгсгөлд явсан нэгэн өндөр настан адис хүртэхээр гарч ирэхдээ нэгий нь нөгөөгийнх нь дээрээс давхарласан хоёр малгай өмссөн байхыг хараад Дээрхийн гэгээн инээд алдлаа. Настны араас Төвөдийн далбаа барьсан хүн ирж, далбаагаа Дээрхийн гэгээнд өргөн барив.

“Төвөдийн үйл хэргийн төлөө зүтгэхэд минь номын их хаан Найчун чойжин зэрэг Төвөдийн тангараг өргөсөн хамгаалагч сахиуснууд надтай хамт байсан. Төвөдийн сахиуснууд Найчунгийн удирдлаган дор хүмүүс бидэнтэй зэрэгцэн ажилласан. Төвөдөд би голчлон Потала ордон болон Зуны ордон болох Норбулинкад амьдарч, Төвөдийн ард түмэн, соёл уламжлалд хүчин зүтгэж байлаа. Би Төвөд орон, Төвөдийн шашны төлөө чин сэтгэлээсээ үүрэг хариуцлага хүлээсэн. Энэ бүх жилүүдэд би Төвөдийн үйл хэрэгт туслахыг ертөнцийн болон ертөнцөөс хэтийдсэн сахиуснуудаас гуйж, тэдгээр сахиуснууд бидэнд туслахын тулд чадах бүхнээ хийсэн билээ."

"Миний хувьд гэвэл бага наснаасаа багш нарын удирдлага дор буддын шашныг судалсан. Би Хураангүй хүрээ (дүйра)-нээс авахуулаад Оюун ба ухамсар, логик, Билиг барамид, Төв үзэл (мадхямака) болон Дээд мэдлэг (авидхарма) зэргийг судалсан ч зарим зүйл дээр эргэлзэх явдал бий. Ямартай ч би Төв үзлийн гүн ухаан, мэдлэгийн мөн чанар болон логик, танин мэдэхүйн онол зэргийг судалсан нь бидний уламжлалын гайхалтай хэсэг юм."

"Харин өнөөдөр дотоод сэтгэлийн шинжлэх ухаан, оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааг ойлгож авах тухайд орчин үеийн эрдэмтэд хүртэл манай уламжлалаас суралцах хүсэлтэй байна."

"Би Төвөдөд хорь гаруй жил амьдарч, олон сорилттой тулгарсан. Би Бээжинд Мао Зэдун даргатай уулзаж, бид өөр өөр үзэл суртал, гүн ухааны үзэл бодолтой болохыг ойлгож авч байлаа. Төвөдөд үүссэн үймээн самууны улмаас би эх орноосоо дүрвэхээс өөр аргагүйд хүрч, тэр цагаас хойш Энэтхэгт тав тухтай амьдарч байна."

"Надад Бурхан багшийн сургаалыг хадгалан хамгаалахад хувь нэмэр оруулж, надаас зөвлөгөө авахаар дэлхийн өнцөг булан бүрээс зорин ирдэг хүмүүст үйлчлэх боломж олдсон. Хүмүүс намайг оюун санааны багшийн хувьд хүндэлдэг. Шашин шүтдэг эсэхээс үл хамааран олон хүн миний хийсэн зүйлийг бахдан биширдэг билээ."

"Амьдралын минь туршид олон хүн надад шууд болон шууд бусаар итгэл хүлээлгэж, би ч тэдэнд тус болохын төлөө залбирч байлаа. Иймээс би та бүхэнтэй "Дашидэлэг" хэмээн мэндчилье."

"Ертөнцийн үйл, оюун санааны сургаал номлолын тал дээр би юу ч хийж чадсан бай та бүхэн миний урт наслахын төлөө энд цугларч, залбирал үйлдлээ. Та бүхэн намайг урт наслахыг ерөөсний адил, би ч бас та бүгдийн хүсэл биелэхийн төлөө залбирна. Эдгээр залбирал, өргөлийг өргөсөн та бүхэнд талархаж, та бүгдийн залбирч хүссэн бүхэн ая дангаар бүтэх болтугай хэмээн залбирья. Баярлалаа. Дашидэлэг."

"Тэмдэглэж хэлүүштэй нэг зүйл бол дэлхийн хамгийн олон хүн амтай орнуудын нэг болох Хятадад өнөөдөр буддын шашныг сонирхох нь нэмэгдэж байна. Өмнө нь тэд намайг эсэргүүцэгч гэх мэтээр нэрлэдэг байсан ч би хэнд ч өс санаж, муу бодол тээж явсангүй."

"Түүхийн талаас Соронзонгомбо хааны үеэс бид Хятад улстай нягт холбоотой байсан. Хятадын ард түмэн буддын шашныг сонирхох тусам буддын шашин жамаараа түгэн дэлгэрэх бөгөөд энэхүү хөгжилд чадах чинээгээрээ хувь нэмрээ оруулахдаа би баяртай байх болно."

"Мэдээж хэрэг би сэхээрсэн бодь сэтгэлийг хөгжүүлэхийг өдөр тутмын дадал болгодог. Мөн энэ дадлаа бэхжүүлэхийн тулд би бас хоосон чанарыг бясалгадаг. Бурхан багшийн гүн гүнзгий, өргөн цар хүрээтэй сургаал дэлхий даяар, тэр дундаа Хятадад түгэн дэлгэрэх тусмаа дэлхий нийтийг энх тайван, эв найрамдалд хөтөлнө гэж найдаж байна. Мөн Хималайн бүс нутгийн хүмүүс амар тайван амьдарч, Энэтхэг-Төвөдийн хилийн бүс энх тайван, амар амгалан байгаасай хэмээн найдаж байна. Энэ бүхэн биелнэ гэдэгт би итгэж байна."

"Та бүхэн намайг урт наслах болтугай хэмээн залбирахаар чин сүсэг, итгэл бишрэлтэйгээр энд цугласан тул би ч бас урт наслахын төлөө эрс шийдвэртэй залбирах болно." хэмээхэд цугласан олон нижигнүүлэн алга ташив.

Эхлээд Ладакийн дуучид, хөгжимчдийн хамтлаг, түүний дараа нутгийн Төвөдийн хүүхдүүдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээний ерэн насны ойд зориулан дуу дуулж, урт наслахыг ерөөлөө. Төвөдийн хүүхдүүдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээнд талархал илэрхийлэх үүднээс халуун дулаан сэтгэлийг төлөвшүүлэх амлалт өгснөөр тоглолтоо эхлүүлсэн байна.

Үйл ажиллагааны төгсгөлд Арван зургаан ахмад болон Дөрвөн махранзыг дахин урин дуудаж, багш урт насалж, ном сургаал улам дэлгэрэх болтугай хэмээх хүсэлтүүдийг айлтгалаа. Гандан Тива, Жавзан Лувсан Доржэ ринбүүчи нар Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүссэн хүсэлтийг нь хүлээн авсанд талархаж буйн илэрхийлэл болгон талархлын мандал өргөв. Өлзий дэмбэрэлтэй залбирал ерөөлүүдийн араас Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөөх нэгэн шадыг уншсанаар өнөөдрийн арга хэмжээ өндөрлөлөө.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай!

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Түүнийг сэнтийдээ заларсны дараа "Бурхан багшийн магтаал", "Билгүүний зүрхэн судар" уншлагууд болон "Миний ном сонссон буян үүгээр хамаг амьтны тусын тулд бурхан бүтэх болтугай" хэмээх ерөөлийг уншлаа. Цай, бэрээс тарааж, хураангуй мандал өргөв.

Дээрхийн гэгээн айлдварынхаа эхэнд өөрийн Төвөд эх орноо алдсан ч, Энэтхэгт дүрвэн ирсэн тухайгаа дурсав. Тэр цагаас хойш Хималайн бүс нутагт амьдарч байгаа тул энэ газар нь түүний зүрх сэтгэлд ойр байдаг бөгөөд энэ бүс нутгийн хүмүүс Жанрайсиг бурхантай онцгой холбоотой болохыг онцоллоо. Тэрбээр Норбулинка ордныг орхин гарч, Кьичу голыг гатлан, хөндийгөөс гардаг даваагаар өгссөн тухайгаа ярив. “Тэндээс явахад надад гунигтай байсан ч хүн төрөлхтний хувьд бид бүгд адил гэдгийг эргэцүүлсэн. Бид бүгд аз жаргалтай, зовлон шаналлаас ангид байхыг хүсдэг. Би нутгаасаа цөлөгдсөн ч гэсэн ном сургаалыг бусадтай хуваалцах боломжтой байх болно гэдгээ мэдэрсэн.”

"Хималайн бүс нутгийн хаа ч явсан хүмүүс нь үнэнч шударга, сүсэг бишрэлтэй, оюун санаагаа дадлагажуулах чин эрмэлзэлтэй байгаа харагддаг. Хэдийгээр төвөдүүд асар их хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарч, Хятадын хориг хязгаарлалтууд улам чангарч байгаа ч Хималайн бүс нутгийн ард түмэн бидний найзууд байсаар ирсэн.”

“Жанрайсиг бурхны адислалыг хүртэж, бодь сэтгэл ба хоосон чанарын тухай зөв үзлийг бясалгадаг хүний хувьд би гэгээрсэн бодь сэтгэлийг үүсгэж, хоосон чанарын талаар ойлголтыг олж авч чадсан. Энэ бол бид бүгдийн хийж чадах зүйл. Эдгээр дадлага сургуулийг бид урам зоригийн хүчээр хөгжүүлэх боломжтой. Миний гол зөвлөх зүйл бол бодь сэтгэл болон хоосон чанарын үзлийг өөртөө байнга сануулж байх явдал юм. Би өөрөө өглөө бүр сэрмэгцээ үүнийг хийж, эдгээр зарчмуудын талаар хэсэг хугацаанд бясалгадаг. Бид гэгээрэлд хүрэх тухай ярьж байгаа бөгөөд төвөдөөр энэ нь 'жан-чүв' хэмээх хоёр үеэс бүрдэнэ. Эхний үе буюу 'жан' нь бүх алдаа дутагдал, сул талыг даван туулахыг, 'чүв' нь олж авч болох сайн шинж чанар бүхнээр дүүрэн болохыг илэрхийлдэг.”

“Дэлхий даяар хүмүүс зовж шаналж байна. Шашны ёс заншлыг дагадаг эсэхээс үл хамааран хүн бүр аз жаргалтай байхыг хүсдэг бөгөөд хэн ч зовохыг хүсдэггүй. Зовлонгийн уг шалтгаан хоёр талтай. Үүнд амин хувиа хичээсэн, өөрийгөө энхрийлэх хандлага мөн аливаа зүйлийг бусдаас хамааралгүй бие даан оршиж буй мэтээр буруу ойлгох явдал бий. Өглөө босоод би бодь сэтгэл, гэгээрэлд хүрэх хүсэл эрмэлзлийг бий болгож, Чандрагирдийн 'Төвд орохуй' судрын зарим мөрүүдийг эргэцүүлэн хоосон чанарыг бясалгадаг. Бодь сэтгэл, хоосон чанар гэсэн энэ хоёр зарчим нь Бурхан багшийн сургаалын гол цөм юм.”

"Бурхан багш өмнө минь үзэгдэлд урган үзэгдсэнээс хойш тийм ч удаагүй байна. Тэр тэргүүнээ өргөн над руу хараад, намайг өөр рүүгээ ирэхийг дохиж, бодь сэтгэл, хоосон чанарыг төрүүлэх хэдэн үг хэлсэн нь намайг маш их баярлуулсан билээ."

"Бурхан багшийг дагагчдын хувьд бид сэхээрсэн бодь сэтгэл болон хоосон чанарын үзлийг бясалгахыг өөрсдийн үндсэн дадал болгох нь зүйтэй. Чин үнэнч шавь нарын хувьд та бүхэн өдөр бүр үүнийг өөртөө сануулж байх хэрэгтэй."

Дээрхийн гэгээн өчигдөр Энэтхэгийн тусгаар тогтнолын өдөр байсныг дурдаад, Энэтхэгийг бахдан биширч явдгаа илэрхийлж, энэ улсад амьдарч буй бид бүхэн эдэлж буй эрх чөлөөндөө талархаж байх хэрэгтэйг сануулав. Бид амьтай бүхэнд чадах чинээгээрээ тусалснаар өөрсдийн амьдралыг утга учиртай болгох боломжтой гэж тэрбээр нэмж хэллээ. Тэрбээр мөн Энэтхэг бол шашны олон уламжлал цэцэглэн хөгжсөн нутаг орон бөгөөд эв зохицол давамгайлсан газар болохыг онцлов. Шашны шүтэхийн мөн чанар нь сайхан сэтгэлтэй, хүчирхийллээс ангид байж, бусдад хор хөнөөл үл учруулах явдал юм. Тиймээс Энэтхэг улс дэлхийд энх тайвныг тогтоохын тулд чадах бүхнээ хийх хэрэгтэй.

Дээрхийн гэгээн "Өнөөдөр энд маш олон хүн цугларсан байна" хэмээгээд үргэлжлүүлэн, "Та бүхний хүрэлцэн ирсэн явдалд баярлалаа. Миний хувьд Төвөдийн зүүн хойд хэсгийн Кумбумын ойролцоо төрсөн боловч Лхас руу нүүсэн. Багш нартайгаа буддын гүн ухааныг судалсан нь миний нүдийг нээсэн. Дэлхий дээрх бүх зүйл илбэ мэт хуурмаг гэдгийг би мэдэж авсан. Юмс тодорхой байдлаар оршин байгаа мэт харагддаг ч үнэн хэрэгтээ тийм биш. Би өөрийн амьдралаа утга учиртай өнгөрөөсөн болов уу гэж боддог бөгөөд та бүхэнд хэлж буй зүйлс миний өөрийн туршлага дээр үндэслэсэн юм. Халуун дулаан сэтгэлтэй байж, бусдад туслах нь чухал болохыг санаж яваарай" хэмээлээ.

Ингээд Дээрхийн гэгээн "Оюун судлахуйн найман шад шүлэг"-ийг нээж, дөрөв дэх шадыг уншив. “Авир чанар муут хэн нэгэн хилэнц зовлонд нэрвэгдэхийг үзээд би эрдэнэсийн гуу сан олсон мэт олдохуйяа бэрх хэмээн энхийрлэх болтугай.” Гэвш Ланри Танбагийн зөвлөгөө ёсоор хэчнээн хорон муу санаатай амьтан байлаа ч гэсэн зовж шаналж л байвал бид тэднийг энэрч хайрлах хэрэгтэй юм.

Дараагийн шадуудад “Хэн нэгэн өст сэтгэлээр xүлцэшгүй ихээр хараан, доромжлох тэргүүтэнд үл зохих алдаа унал бүгдийг би өөрт аваад үнэнхүү ялалтыг бусдад өргөх болтугай. Тусыг хүртсэн хэн нэгнээс ачийг эргүүлэн санахад хэдийгээр намайг ихэд хорлосон ч хэзээд буяны садан багш хэмээн үзэх болтугай.” хэмээжээ. Дээрхийн гэгээн үүнийг ийнхүү тайлбарлав. "Бусад хүмүүс таныг шүүмжлэх үед та тэдэнд уурлахын оронд тэдний шүүмжлэл үндэслэлтэй эсэхийг бодож үзэх хэрэгтэй. Өөртөө эдгээр алдаа дутагдал байгаа эсэхийг шалга. Хэрэв байвал тэдгээр дутагдлыг хэлж өгсөнд нь талархаж, тэдний шүүмжлэлийг оюун санааны зааварчилгаа гэж тооцоорой."

Долоо дахь шаданд "Товчилбоос, эх болсон бүгдэд тус амгаланг бодитой хийгээд дам алинаар өргөж, тэдэнд учирсан хамаг зовлон шаналлыг өөрт би нууцаар авах болтугай." гэжээ.

Сүүлчийн шад нь "Аль тэр бүгдийг ертөнцийн найман номын атгаг хирээр үл бохирлож, оногдохуун юмсыг илбэ мэт хэмээн оносон оюунаар онц шунал үгүйгээр орчлонгийн хүлээснээс гэтлэх болтугай." хэмээсэн байлаа. Дээрхийн гэгээн бидний амьдралд тохиолдож буй зовлон зүдгүүр нь бидний буруу ойлголтоос үүдэлтэй болохыг тайлбарлав. Гэсэн хэдий ч бүх зүйлийг хуурмаг үзэгдэл хэмээн харснаар бид өөрсдийн төөрөгдлийг хоосон чанарын агаарт уусан шингэж буйгаар төсөөлөх боломжтой.

Дараа нь Дээрхийн гэгээн "Дөрвөн дурдал төгөлдөр гүр дуулал" номыг уншиж, дөрвөн дурдлыг жагсаасан нь багшаа дурдах, хамгийн дээд гэгээрэлд хүрэх нигүүсэхүй сэтгэлийг дурдах, өөрийн биеийг ядам бурханд хувилган дурдах, хоосон чанарын үзлийг дурдах дөрөв байлаа.

Хоёр дахь дурдалтай холбоотойгоор тэрбээр бид өөрсдийн хяналтгүй сэтгэл оюун болон түүнээс үүдэлтэй сэтгэлийн шаналлаас болж зовлонтой учирдаг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй хэмээв. Биднийг сайхан сэтгэлээр хамгаалж байсан эцэг эх нар маань ч бас зовлон зүдгүүртэй, аз жаргалгүй байгааг өөртөө сануулж, тайвшралыг олж ав. "Хүсэл тачаал, үзэн ядалтыг орхиж, энхрийлэл, энэрэн нигүүлсэхүйг бясалгаж, сэтгэлээ хараа хяналтгүй тэнэхээс сэргийлэн энэрэн нигүүлсэхүйд төвлөрүүл." Дээрхийн гэгээн энэ номонд зөвлөснийг өөртөө тууштай хэрэгжүүлдэг хэмээлээ.

Дөрөв дэх дурдал буюу хоосон чанарын үзлийг дурдах талаар тэрбээр бүх зүйл бидэнд ямар нэгэн объектив, бие даасан оршихуй мэт харагддаг ч үнэн хэрэгтээ тийм байдаггүй болохыг ойлгох хэрэгтэй хэмээв.

Дээрхийн гэгээн цааш үргэлжлүүлэн, "Төвөдөд бид судар, тарнийн сургаалыг хослуулан үздэг. Тарнийн ёсонд бид ядам бурхны иогийг бясалгаж, өөрийн биеийг ядам бурхны лагшин болгон хувирснаар төсөөлдөг. Бид мөн өөрсдийн сэтгэлийн янз бүрийн түвшний нарийн ялгаануудын талаар суралцдаг. Бид ухамсарын энгийн бүдүүлэг түвшинд суурилах энгийн мэдрэмжээс даван, илүү нарийн сэтгэл буюу гэгээн гэрлийн сэтгэлдээ хүрч, хөгжүүлдэг бөгөөд энэ нь хоосон чанарыг оноход ашигладаг сэтгэл оюун юм."

"Сэтгэл судлалын үүднээс авч үзвэл бидний Төвөдөд хадгалж үлдсэн буддын шашны уламжлал тун онцгой. Хамгийн дээд иогийн тарнийн бясалгалд бид өөрсдийн машид нарийн ухамсрыг танин барьж, ашиглахыг хичээдэг. Бусад уламжлалууд үүнийг яаж хийхийг тайлбарладаггүй. Тэдний адилаар бид бодь сэтгэл, хоосон чанарын үзлийг бясалгадаг боловч зөвхөн тарнийн ёсоор машид нарийн, хамт төрсөн гэгээн гэрлийн сэтгэлийг хөгжүүлэн гэгээрэлд хүрэх зам мөр болгон хувиргадаг."

"Хэрэв бид үүнийг хийж чадвал сэтгэлийн энгийн бүдүүлэг байдал багасч, бид нарийн сэтгэлээ ашиглан хоосон чанарыг онох боломжтой болно. Энэ бол ер бусын гүн гүнзгий зүйл."

"Би Амдод төрөөд, Лхаст ирж, багш нараасаа ном сонссон хүн. Суралцахаас гадна би сурсан зүйлээ бясалгаж, сурсан номноосоо туршлага олж авч чадсан.

"Энэ удаад Хималайн бүс нутгийн энэ хэсэгт ирж, Төвөдийн бидэнтэй адилхан уламжлалыг дагадаг та бүхэнд ном сургаалаас хуваалцах боломж надад олдлоо. Төвөдөд олон агуу багш нар, ер бусын мэдлэгтэй хүмүүс байсан. Сайн суралцвал та бүхэн ч тэдэн шиг болох боломжтой."

Зураг. Дүйнхорын талбайд Дээрхийн гэгээн Далай ламыг даган бодь сэтгэлийг үүсгэх мөрүүдийг уншиж буй олон нийт. Энэтхэг, Ладак, Лех. 2025 оны 8 дугаар сарын 16. Зургийг: Тэнзин Чойжор.

"Бидэнд энд, яг одоо бодь сэтгэлийг үүсгэх боломж байгаа тул үүнийг ашиглах хэрэгтэй. Орчлон ертөнцөд орших амьтай бүхний бүхний тусын тулд Бурхан болох тухай бодож, намайг даган дараах мөрүүдийг уншаарай."

Авралт гурван эрдэнэ дор би итгэмүй.

Аюул хилэнцийг тус тус арилган наманчилмуй.

Амьтны ариун буян дор даган баясалцмуй.

Ариуссан бурхны хутгийг зүрхэндээ ойр баримуй.

Бурхны ном хийгээд чуулганы дээд дор

Бодийн хутгийг хүртэл өнөд итгэмүй, би.

Өвөр бусдын тусыг сайтар бүтээхийн тулд

Өрөвч бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдмүй би.

Үнэхүү дээд бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдээд

Үргэлжид хамаг амьтныг би бээр зочилсугай

Үлэмж бодь явдлыг сэтгэлдээ эдлэн үйлдэж

Үнэхээр, амьтны тусын тулд бурхан болох болтугай.

Дээрхийн гэгээн өөрийн аман дамжлага авсан хоёр номын талаар айлдвар айлдаж, дамжлагын багш нараас хүртсэн увидсын дагуу бодь сэтгэлийг үүсгэх зан үйлийг удирдан явуулсан болохоо тайлбарлаад Бурхан багш Шагжамүни, Ногоон дарь эх, Оточ Манал, Манзушир бурхан, Ловон Бадамжунай бурхны зүрхэн тарни болон Богд Зонховын мигзэмийн аман дамжлагыг хүртээлээ.

Энэ удаагийн арга хэмжээ Дээрхийн гэгээнд талархлын мандал өргөж, "Үнэн үгийн залбирал" болон "Ерөөлийн хаан"-ыг уншсанаар өндөрлөв.

Ингээд дээрхийн гэгээн инээмсэглэн даллаж, цугласан олонд мэндчилгээ дэвшүүлээд өргөө рүүгээ буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам шинэ Жохан хийдийн суурийн шав тавьж байна. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Замлин Норов.

Дээрхийн гэгээнийг сэнтийдээ залрахад Сэргээн босгох хорооны гишүүд үер ус, аадар борооны улмаас хуучин хийдийн барилгад ан цав үүсч, засварлах боломжгүй болсон талаар тайлбарлаад, шинэ хийдийн барилгын төлөвлөгөөг танилцуулав. Хэдэн зуун лам хувраг, энгийн хүмүүс шав тавих ёслол болон дурсгалын самбарын нээлтийг үзэж сонирхохоор цугласан байна. Дурсгалын самбарт,

Билгүүн ба энэрэн нигүүлсэхүйн үндсийг тавьж

Ладакийн Лех дэх Човхан (Жохан) Вихарыг сэргээн босгож байна.

гэсэн хоёр мөрийн доор Жавзан Жамбал Агваан Лувсан Данзан Жамц хэмээх Дээрхийн гэгээний бүтэн нэрийг өнөөдрийн огнооны хамт сийлжээ.

Дээрхийн гэгээн цугласан олон хандан:

"Хуучин Жохан хийдийн нөхцөл байдлыг сонсоод би үүнийг бэрхшээл дор нуугдсан ерөөл байна гэж бодлоо. Жишээ нь, Төвөдийг олон зууны турш Далай лам нар үе залгамжлан удирдаж байсан ч зөвхөн миний амьдралын хугацаанд л бид ийм гамшигтай тулгарч, Энэтхэгийн эрх чөлөөт газар нутагт цөлөгдөн ирэхээс өөр аргагүй болсон. Ийнхүү бид буддын шашин үүссэн, хутагт Нагаржунай зэрэг замбутивийн зургаан чимэг хоёр дээд хэмээн алдаршсан Энэтхэгийн буддын шашны найман их бандида нарын амьдарч байсан нутагт амьдрах болсон гэдгээр бидний хувьд зовлон бэрхшээлийн хэлбэрээр ирсэн ерөөл болсон билээ.”

“Өнөөдөр бид нэгэн цагт Энэтхэгт дэлгэрч байсан, цаг хугацаагаар шалгагдаж, логикоор батлагдсан буддын уламжлалыг сахин хамгаалж яваа. Бид энэ уламжлалыг судалж, бясалгаж, өөрсдийн амьдралд хэрэгжүүлэн хадгалж ирсэн. Би сайрхмааргүй байгаа ч өөрийнхөө хувьд ярихад өмнөх дүрийн Далай лам нар Бурхан багшийн сургаалд үйлчилж байсан бөгөөд хэдийгээр би Төвөдийн зүүн хойд нутаг болох Амдод төрсөн ч уламжлалт аргаар буддын боловсрол эзэмших боломжтой байсан Лхас руу нүүж, багш нарынхаа удирдлага дор судлах, эрэгцүүлэх, бясалгах гэсэн гурвалсан процессыг даган суралцсан юм.”

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам айлчлалын үеэр Жохан хийдийн буурины харагдах байдал. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Замлин Норов.

“Тэдний удирдлага дор би үндсэн судруудыг цээжилж, харгалзах тайлбаруудыг судалсан. Үүний зэрэгцээ би онолын сургалтаар олж авсан мэдлэгээ Бодь мөрийн зэрэг (Ламрим), Оюун судлахуй (Ложоң)-н практик дасгалуудтай хослуулан дадлагажих боломжтой байлаа. Би сургалтаа эргэцүүлэл, бясалгалтай хослуулахаар шаргуу ажилласан.”

“1959 онд Төвөдөд болсон үймээн самууны үеэр би Норбулинкагаас зугтаж, Лхасыг орхихоор шийдсэн билээ. Тэндээс явж байхдаа би Лхас дахь Жохан хийдийн цогцолбор болон түүн доторх бурхадын дүрүүдийн талаар бодсоор байв. Хөндийгөөс гардаг даваан дээр хүрэхэд морийг минь хөтөлж явсан хүн надад Лхасыг сүүлийн удаа эргэн харахыг хүслээ. Ингээд л би хотыг ардаа орхисон.”

“Намайг Лхасаас явснаас хойш дэлхий даяар, ялангуяа Европ, Америкт буддын шашныг сонирхох хүмүүсийн тоо тасралтгүй нэмэгдсээр байна. Би ч тэдэнд үйлчлэхийн тулд хичээнгүйлэн зүтгэсээр ирсэн. Өөрийн хувь заяа болон өнгөрсөн хугацаанд ерөөж, залбирч байсныхаа ачаар би Бурхан багшийн сургаалыг сэргээж, хамгаалахад чамгүй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд цаашид ч олон жил Бурхан багшийн номд үйлчилнэ. Намайг гүн ухааны судар шастируудыг ойлгоход сургасан эрхэм багш Түвдэн Лүндог Намжил Принлай буюу Лин ринбүүчид гүн хүндэтгэл үзүүлж байна. Мөн хамтдаа мэтгэлцэж, хэлэлцэж сурсан мэтгэлцээний туслахууддаа талархал илэрхийлье.”

“Би муухан ч гэсэн англи хэлээ ашиглаад буддын шашныг бусдад танилцуулж ирсэн. Бидний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөл хэрхэн ажилладаг талаарх буддын ойлголтыг орчин үеийн шинжлэх ухааны сэтгэл судлал, мэдрэл судлалын арга барилтай харьцуулж үзсэн. Энэ нь маш их ашиг тустай болох нь нотлогдож байгаа бөгөөд би нилээд олон эрдэмтэдтэй хүний сэтгэл зүйн талаар тухтай ярилцаж байлаа.”

“Товчхондоо гэвэл би Дхомэй буюу Амдод төрсөн ч Төвөдийн төв нутагт өссөн бөгөөд багш нараасаа боловсрол эзэмшиж, Энэтхэгт ирснийхээ дараа гүн ухаан, бясалгалын тухай ном судруудыг үргэлжлүүлэн судалсан. Өөрөөр хэлбэл би буддын шашны талаарх ойлголтоо бусадтай хуваалцахын тулд чадах бүхнээ хийсэн билээ.”

“Бидний буддын сонгодог бүтээлүүдийг судалдаг арга барил логик үндэслэлд тулгуурладаг тул маш сайн арга. Тарнийн зан үйлүүд болон цан, хэнгэргийн дуугаар номын сахиуснуудыг аргадах нь үнэхээр тустай байж болох ч чухам хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл бол судруудыг судлах явдал юм. Мөн бид зөвхөн судар шастируудаас татсан эшлэлүүдийн үнэн зөвд найдах биш учир шалтгаан, логикийг оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн ажиллагааны талаарх ойлголтуудтай уялдуулан ойлгож авах хэрэгтэй.”

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам Жохан хийдийн буурин дээр цугласан олонд хандан айлдвар айлдаж байна. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Тэнзин Чойжор.

"Хуучин хийдийг нураагаад, Жохан хийдийг дахин барихаар шийдсэн та бүхний зориг шийдэмгий байдлыг би өндрөөр үнэлж байна. Гэхдээ зөвхөн хийдийн барилгыг сэргээн босгох нь тийм ч онцгой зүйл биш. Хамгийн гол нь юу вэ гэвэл хүмүүст над шиг бага наснаасаа Бурхан багшийн сургаалыг судлах боломжийг олгох явдал юм.”

“Та бүхэн хийдийг сэргээн босгож дуусахаараа хүмүүс учир шалтгаан, гүн ухааны судар шастируудыг судлан суралцсанаар диалектик мэтгэлцээн өрнүүлж, буддын гүн ухааныг шинжилж, судлах боломжтой болох сургалт судалгааны төв болгох хэрэгтэй. Та бүхэн үүнийг хийнэ гэдэгт найдаж, амжилт хүсэн залбирья. Баярлалаа.”

Жохан хийдийн бууринаас Дээрхийн гэгээн Ладакийн Гомпа Холбоо (ЛГХ)-ны бариулсан Дхарма төвийг адислахаар Чогламсар руу явлаа. ЛГХ-ны ерөнхийлөгч түүнийг үүдэнд угтан авав. Дээрхийн гэгээн хүмүүс зай завсаргүй дүүрсэн Дхарма төвийн танхимд орж ирээд Бурхан багш, Жанрайсиг, ловон Бадамжунай нарын модон сийлбэр сэрэг дүрийн өмнө хүндэтгэл үзүүлсний дараа суудалдаа суухад ЛГХ-ны ерөнхийлөгч болон бусад хүмүүс түүнд орчлон ертөнцийг бэлгэдсэн мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлүүдийг барилаа. Уншлага залбиралд Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөөх нэг шад багтжээ:

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай.

Цай, бэрээс тараасны дараа Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан үг хэлэв.

“Шивацал руу буцах замд байж таарсан учраас би өнөөдөр энд ирэх боломжтой байлаа. Хамба нар, багш нар, лам хуврагууд зэрэг номын нөхөд та бүхэнтэй мэндчилж байгаадаа баяртай байна.”

Зураг. Дээрхийн гэгээн Далай лам Ладакийн Гомпа Холбооны барьсан Чогламсар дахь Дхарма төвд цугласан олонд хандан айлдвар айлдаж байна. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Тэнзин Чойжор.

“Дэлхий дээр олон шашин байдгаас ялангуяа Энэтхэгт шашны олон уламжлал оршдог. Гэсэн хэдий ч буддын шашин эрдэмтэд, тухайлбал сэтгэл судлаачид болон мэдрэл судлаачдын анхаарлыг онцгойлон татаж байна. Төвөдөд хадгалагдан үлдсэн буддын шашин логик, учир шалтгааныг ашигласан нягт нямбай судалгаанд тулгуурладаг. Үүний үр дүнд бидний логик, танин мэдэхүйн онолын талаар олон эрдэмтэд надтай ярилцаж байлаа.”

“Бидний дагаж мөрддөг буддын уламжлал залбирал мөргөл, зан үйлээс илүүтэйгээр логик (прамана), билиг барамид (пражнанпарамита), төв үзэл (мадхямака) зэрэгт онцгой ач холбогдол өгдөг.”

“Миний хувьд бага насандаа төрсөн нутгаа орхин Потала ордонд очиж, тав, зургаан настайгаасаа "Хураангуй хүрээ" (дүйра) болон "Учир шалтгаан"-ыг судалж эхэлсэн.

“Хэдийгээр Төвөд Соронзонгомбо хааны үеэс Хятад, Энэтхэгтэй харилцаж байсан ч Тэсриндэнзэн хаан Шантаракшидаг Энэтхэгээс Төвөдөд урьсан юм. Иймээс бидний уламжлал бол буддын шашны жинхэнэ уламжлал. Би сонгодог судруудыг судалсан ч "Илт номын сан" (Абхидармакоша)-г тийм ч гүнзгий судалж чадаагүй. Харин "Винай” буюу хийдийн явдал мөрийн ёс цааз болон логикийг судалсан.”

“Төвөдөд буддын шашныг судлах тогтсон сургалтын хөтөлбөр байсныг би дагаж мөрдсөн. Эцэст нь би Сэра, Брайвун зэрэг гайхамшигт хийдүүдэд гэвшийн зэрэг хамгаалах шалгалтаа өгсөн бөгөөд хамгийн сүүлд Их ерөөл (монлам ченмо) наадмын үеэр Лхас дахь Жохан хийдэд Сэра, Брайвун, Гандан гурван хийдийн эрдэмтэн лам нарын чуулганы өмнө сүүлийн шалгалтаа өгч гэвшийн дамжээ барьж байлаа.”

“Далай лам хэмээх цолтой ч би зүгээр л нэг өндөр сэнтийд залрах бус харин бусад лам нарын адил сонгодог судруудыг судлах ёстой байв. Тэдгээрийг сайтар судалж, мэтгэлцээнд оролцон дүн шинжилгээ хийж байсан нь орчин үеийн эрдэмтэдтэй ярилцахад надад маш их тус болсон.”

Зураг. Ладакийн Гомпа Холбооны Чогламсарт барьсан Дхарма төвд Дээрхийн гэгээн Далай ламын айлдварыг сонсож буй хүмүүс. Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот. 2025 оны 8 сарын 3. Зургийг Тэнзин Чойжор.

“Татаг ринбүүчигээс би зөндөө олон тарнийн эрх, авшиг авсан хэдий ч гүн ухааны гол багш минь Жавжэ Лин ринбүүчи байв. Би түүнтэй өглөө, өдрийн цагаар хичэллэж, тэр надад гүн ухааны талаар ихэд нарийвчлан тайлбарлаж өгдөг байлаа. Тэр буддын уламжлалын баялаг гуу сангийн өмнө нүдийг минь нээж өгсөн юм. Хожим нь би эрдэмтэдтэй уулзахдаа тэдний тайлбарыг өөрсдийн судруудад бичигдсэн зүйлтэй харьцуулж, тэднээс маш ихийг сурч авсан.”

“Би зөвхөн лам нар төдийгүй гэлэнмаа нарыг ч гүн ухааныг судалж, хэрхэн мэтгэлцэхэд суралцахыг уриалдаг. Лхаст гүн ухаан судалдаг гэлэнмаа нарын хийдүүд бий. Судлах, мэтгэлцэх гэдэг нь бид сургаал номлолыг хөдөлшгүй үнэн хэмээн шууд хүлээж авдаггүй гэсэн үг.”

“Залуу байхад надад долоон том хийд тус бүрээс ирсэн мэтгэлцээний долоон туслах (цэншав) байсан бөгөөд би тэдэнтэй хамт мэтгэлцээний дадлага хийдэг байлаа. Төгсөлтийн шалгалтаа өгөх үедээ би амьдралаа утга учиртай болгож чадсан мэт санагдаж байв. Учир нь би Далай ламын хувиар зөвхөн зан үйл, ёслол удирдаад зогсохгүй, гүн ухаанд суралцсан юм. Ямар ч урсгалд харьяалагддаг байсан хамаагүй манай бүх лам, гэлэнмаа нар сонгодог судруудыг судлах нь чухал.”

“Өнөөдөр бид Их ерөөлийн үеэр гэлэнмаа нар мэтгэлцэхийг харах боломжтой болсон нь шинэ дэвшил юм. Гол санаа нь номыг судалж, бясалган дадуулах замаар хадгалж үлдэх нь маш чухал. Тиймээс би гэлэнмаа нар болон энгийн сүсэгтнүүдэд суралцахыг уриалдаг.”

“Мөн номыг судлахаас гадна, Бурхан багшийн заасан сургаалыг аль болох олон янзын хүмүүст тайлбарлаж өгөхийн тулд англи хэл сурахыг та бүхэнд уриалж байна. Лам хуврагууд зөвхөн суралцахаас гадна сурсан мэдсэнээ бусадтай хуваалцах чадвартай байх хэрэгтэй.”

“Өнөөдрийн ярих зүйл минь ингээд боллоо. Баярлалаа.”

Ингээд Дээрхийн гэгээн Шивацал дахь буудаллаж буй газар руугаа хөдөллөө.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

"Билгүүний зүрхэн судрыг" төвөд хэлээр, дараа нь "Илт онохуйн чимэг" -ээс уншлаа. Залгуулаад бүх л орчлон ертөнцийг бэлгэдсэн мандал өргөсний дараа доорх залбирлыг уншив:

Агуу Номын хэнгэргийн дуунд

Амьтны зовлон арилах болтугай.

Та бээр сэтгэшгүй зуу зуун галавт заларч

Номын хүрдийг эргүүлэх болтугай.

Айлдвараа эхлэхийн өмнө Дээрхийн гэгээн занскар үндэсний лам малгай өмсөж үзүүлсэн нь нутгийн иргэдийг хөгжөөж, цугласан олон шуугилдан алга ташив.

“Өнөөдөр Энэтхэгийн энэ хязгаар нутагт бид номын айлдвар сонсохоор цуглаад байна. Бурхан багшийн сургаалыг хүн бүрд танилцуулах нь миний зорилго юм. Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн Төвөд оронд буддын шашин дэлгэрсэн боловч одоогийн байдлаар бид эх орноо алдчихаад байгаа. Гэсэн хэдий ч Төвөдөд бидний хадгалж үлдсэн Бурхан багшийн бүрэн сургаал одоо Хималайн бүс нутагт түгэн дэлгэрч байна. Бурхан багшийн сургаал удаан хугацаанд цэцэглэн хөгжих болно. Хүмүүс нь илүү шинжлэх ухаанч хандлагатай байдаг барууны орнуудад бидний уламжлал олон хүний анхаарлыг татаж байна.”

“Сэтгэл оюуныг хувирган өөрчлөх нь бидний хувьд шинэ зүйл биш ч дэлхийн бусад улс орнуудад Бурхан багшийн сургаалыг шинээр сонирхож байна.”

“Бид ‘Бурхан дор аврал одуулъя…’ гэж хэлэхдээ Бурхан гэдэг үг ямар утгатайг мэдэж байх хэрэгтэй. Төвөд хэлний ‘сан-жай’ гэдэг үгийн эхний үе нь хор хөнөөлтэй сэтгэл хөдлөлүүд, тэдгээрийн үлдэгдэл сэлтийг оруулаад бүх хир буртгийг ялан дийлсэн нэгнийг, хоёр дахь үе нь хоёр үнэн зэрэг мэдэх ёстой бүхнийг тодорхой харж чадаж буйг илэрхийлдэг. Иймээс Бурхан гэдэг бүх сөрөг зүйлийг даван туулж, мэдэж болох бүхний талаар бүрэн, тодорхой мэдлэг олж авсан бодгаль юм.”

“Чой буюу төвөдөөр ном хэмээх үг нь таныг хамгаалж буй зүйлийг илэрхийлдэг. Юунаас хамгаалах вэ гэдгийг бид судалж, олж мэдэх хэрэгтэй.”

“Бурхан багш юун түрүүнд Хутагтын дөрвөн үнэнийг номлож, эцэстээ их нирваанд орох хүртлээ асар их сургаал номлол айлдсан. Цаг хугацааны явцад Нагаржунай зэрэг их багш нар эдгээр сургаалыг учир шалтгаан, логикийн үүднээс тайлбарласан байдаг.”

“Буддын шашин Төвөдөд Соронзонгомбо, Тэсриндэнзэн хаадын үед түгэн дэлгэрснээс сүүлийнх нь Шантарагшида, Гамалашила, ловон Бадамжунай нарыг Төвөдөд урьж, судар, дандрын онол, бясалгалын сургалтыг таниулан нэвтрүүлжээ.”

“Ном гэдэг нь сэтгэл оюуныг сургахтай холбоотой болохоос сүм хийд, суварга барих хэрэг биш. Энэ бол сэтгэл оюуныг өөрчлөн хувиргах гэсэн үг. Жишээлбэл, хэрэв та тэвчээрийг хөгжүүлж чадвал сэтгэлээр унахгүйгээр бэрхшээл, хүндрэлтэй асуудлуудыг даван туулах чадвартай болно. Та Бурхан багшийн мөрдөж, заасан зам мөрийг дагах зоригтой болно.”

“Зовлон гэж юу болох, яагаад үүсдэгийг ойлгох хэрэгтэй. Сая хэлсэнчлэн сургаал ном бидэнд бэрхшээлтэй нүүр тулгарах зоригийг өгдөг. Миний хувьд багш нарынхаа сайхан сэтгэлийн ачаар хүүхэд наснаасаа Бурхан багшийн сургаалыг судалсан. Анхандаа би сургаалуудын зорилгыг ойлгож үнэлдэггүй байсан ч өсөж томрохын хэрээр тэдгээр нь миний амьдралд хэчнээн үр ашигтай, хэрэгцээтэй болохыг ойлгож эхэлсэн. Янз бүрийн сорилтуудтой тулгарах үед миний оюун санааны мэдлэг үнэхээрийн чухал нөлөө үзүүлсэн билээ. Сургаал номыг ухаж ойлгох нь таныг тайван байдлаа хадгалахад тусална.”

“Би бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарын үзлийг хослуулан дадуулахыг өдөр тутамдаа хэрэгжүүлдэг юм. Хоосон чанарыг ойлгохын тулд задлан шинжлэх арга тустай байдаг.”

“Бурхан багшийн сургаалд юу заадаг вэ? Энэ нь танд түгшүүртэй сэтгэл хөдлөлүүддээ авталгүйгээр оюун санаагаа удирдан өөрчлөх боломжийг олгоно. Хамгийн чухал нь сургаалыг судалж, ойлгож, хэрэгжүүлэх явдал юм.”

Дээрхийн гэгээн Карша хийдийн доор шинээр сүндэрлэсэн Бурхан багшийн аварга том сэрэг дүрийг заагаад, Бурхан багшийн дүрсийг харах үедээ бид түүний зааж сургасан сургаалын талаар бодох хэрэгтэй хэмээн тайлбарлав. “Би алс холын Амдод төрөөд, Лхас хотод очиж, ном сургаалыг сонсож, эргэцүүлж, амьдралдаа хэрэгжүүлсэн. Бурхан багшийн сургаалыг хэрэгжүүлснээр бид зөвхөн өөрсдийн оюун санааг өөрчлөөд зогсохгүй нийгмийн эв зохистой байдалд хувь нэмэр оруулах боломжтой гэж би итгэдэг.”

“Бид Занскарт ямар нэгэн улс төрийн зорилгоор бус, харин итгэл үнэмшил, урьдын ерөөлөөр цуглаад байна. Бид судалж, эргэцүүлэн сургаал номын амтыг мэдрэх хэрэгтэй. Энэ нь гаднаа сайхан харагдах явдал бус харин тайван дөлгөөн, амар амгалан оюун санаа, дотоод хүчийг хөгжүүлэх тухай юм. Бидний зорилго бол сэтгэлийн амар амгалантай, утга учиртай амьдрах явдал. Суралцах тусам та сургаал номд итгэл үнэмшилтэй болно. Хэрэв та учир шалтгаан, логикд тулгуурласан гүн гүнзгий ойлголттой болж чадвал оюун санаагаа өөрчилж, дотоод амар амгаланд хүрэх боломжтой.”

“Өнөөдөр надаас ‘Мөрийн гурван эрхэм’ хэмээх богино хэмжээний номыг тайлбарлахыг хүссэн билээ. 

Энэ бүтээлийн эхэнд дамжлагын багш нарыг хүндэтгэн, 

‘Бурхадын хамаг эрхэм зарлигийн шим утга, 

Бодьсадва дээдсийн сайшаасан бодь мөр, 

Буян төгс нирвааныг хүсэгчидийн орох олом түүнийг, 

Боломж чадлын хирээр номолж үйлдье, би’ гэсэн байдаг.”

“Гуравдугаар бадагт, 

‘Аливаа жаргалд ташуурахыг арилгах арга нь 

Асар хүчээр магад огоорохын сэтгэлээс өөр үгүй. 

Амьтан бүхэн орчлонд шунан хүлэгддэг учир 

Анх тэргүүнээ магад огоорох сэтгэлийг төрүүлэгтүн’ гэжээ. 

Дөрөвдүгээр бадагт цааш нь, 

‘Олохуйяа бэрх чөлөөт учралтай өдгөө учирснаа 

Онцгойлон санаж энэ насны шуналыг буцаа. 

Орчлонгийн зовлон, үйлийн үрийг ямагт санаж, 

Орчихуй сансарт эргэн төрөх шуналыг няцаа’ хэмээжээ.

“Орчлон ертөнцийг харахад төрөл бүрийн хүмүүс зовлонгийн эх үүсвэр болсон энэ насны жаргалд уягдаж байдаг, тийм үү? Хэрэв та чин сэтгэлээсээ орчлонгийн хүлээснээс ангижрахыг шийдвэл оюун санаа тань тайван байж, бусдад хор хөнөөл учруулахыг оролдохоо болно. Христийн, исламын зэрэг дэлхийн янз бүрийн шашнуудад дагалдагчид нь сургаал номоо үнэнчээр дагаж мөрдөж байвал амьдарч буй газар нь амар амгалан байдаг.”

“Хүний энэ төрөл нь 18 чөлөө учрал бүрдсэн шинж чанартай. Энэ бол сургаал номыг судалж, утга учиртай амьдрах боломж. Хэрэв та сургаал номыг ойлгохгүй бол өөртөө болон бусдад илүү их аз жаргалыг олоход нь тусалж чадахгүй.”

“Гуравдугаар бадагт хэлсэнчлэн,

Аливаа жаргалд ташуурахыг арилгах арга нь 

Асар хүчээр магад огоорохын сэтгэлээс өөр үгүй. 

Амьтан бүхэн орчлонд шунан хүлэгддэг учир 

Анх тэргүүнээ магад огоорох сэтгэлийг төрүүлэгтүн.’”

“Бага байхад надад өөрийгөө үл хайхран бусдыг энэрэх сэтгэл багахан байлаа. Дараа нь Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи багш нар маань зааж өгснөөр түүний талаар эргэцүүлэн бодож, бусдыг гэх сэтгэл маань хөгжиж, өсөн нэмэгдсэн билээ. Үр дүнд нь одоо би өнгөрсөн амьдралаа эргэн хараад, утга учиртай амьдарсан гэж бодож чадаж байна.”

“Би олон янзын сорилттой тулгарч байсан ч орчлонгоос гэтлэх шийдвэр, сэрж сэхээрсэн оюун, хоосон чанарын талаар зөв үзлийн тусламжтайгаар Бурхан багшийн сургаалыг дагах шийдвэртээ тууштай үлдэж чадсан. Дэлхий дээрх зөрчил, маргааныг харах үед бусдад туслах хүсэл, зориг минь нэмэгддэг. Энэ нь сэтгэлээ хямраах бус харин дотоод хүчээ хөгжүүлж, хувиа хичээх үзлийн хүлээсийг суллахад тусалдаг.”

“Орлонгийн хүрдэнд эргэлдэж байхад янз бүрийн шалтгаан, нөхцлийн үрээр зовлон хаа сайгүй үүснэ. Зовлонг харснаар орчлонгоос гэтэлж, магад гарах сэтгэл төрөхийн үндэс бүрддэг билээ. Хүмүүс аз жаргалыг хүсдэг ч ихэвчлэн энэ амьдралын таашаалд автсан байгаа харагддаг. Харин өөрийн амьдралыг бодоод үзэхээр ийм төрлийн шуналгүй байгаа нь хэчнээн сайн хэрэг болохыг ухаардаг бөгөөд түүний оронд би бусдын сайн сайхны төлөө төвлөрч ажилладаг.”

“Та сэтгэл оюунаа үзэн ядалт, шунал тачаалд автан хаа сайгүй тэнүүчлэхийг зөвшөөрвөл зөвхөн зовлон, бэрхшээлтэй тулгарна. Хэрэв та энэрэнгүй, сэхээрсэн сэтгэлийг тодорхой хэмжээнд хөгжүүлж чадвал энэ болон дараагийн төрөлдөө санаа зовохгүй байж болно.”

“Миний хувьд, би сайрхаж байгаа юм биш шүү, өглөө бүр сэрмэгцээ сэхээрсэн бодь сэтгэлийн талаар эргэцүүлдэг. Энэ нь бусдын сайн сайхны төлөө ажиллах итгэлээ хөгжүүлэхэд минь тусалдаг юм.”

“Зургаадугаар бадагт:

‘Магад гарахуй тэр ч ариун бодь сэтгэлээр

Машид эс эзлэгдвээс ханьцаш үгүй бодийн

Хотол чуулсан амгалангийн уг үл болох тул

Хувь төгс нугууд бээр бодь сэтгэлийг үүсгэ’ гэсэн байна.”

“Долоо, наймдугаар бадгууд нь ийм сэтгэлийг хэрхэн үүсгэхийг тоймлон харуулжээ.

‘Асар хүчтэй дөрвөн мөрний урсгалд автаж

Эргүүлэхэд хэцүү үйлийн чанга хүлээсээр хүлэгдэж

Би-д барихын төмөр торны дотор чихэгдэж

Балар мунхагийн харанхуй бүхнээр бүрхэгдээд 

Эцэс төгсгөлгүй сансарт төрлөөс төрөл дамжин 

Үргэлж тасралтгүйгээр гурван зовлонгоор нэрвэгдсэн 

Ахуй үес энэ адил болсон ээжүүдийнхээ

Авир ёсыг санаад сэтгэлийн дээдийг үүсгэн зохио.’”

“Алив хэн бүхэн миний нэгэн адил зовохыг хүсдэггүй, аз жаргалтай байхыг хүсдэг. Гэвч зовлон юунаас үүсдэг, аз жаргалын шалтгаан юу байдгийг ойлгоогүйн улмаас бид өөрсдийгөө шунал, уур, мунхаг хэмээн гурван хорын хүчинд автахыг зөвшөөрдөг юм. Бид оюун ухаандаа бодь сэтгэлийг дадуулсан үедээ бусдын зовлон зүдгүүрийг хараад гэгээрэлд хүрч, тэдний сайн сайхны төлөө ажиллах хүсэл төрдөг.”

“Энэ нь наймдугаар бадагт ийн тусгагдсан байна, 

‘Үргэлж тасралтгүйгээр гурван зовлонгоор нэрвэгдсэн 

Ахуй үес энэ адил болсон ээжүүдийнхээ

Авир ёсыг санаад сэтгэлийн дээдийг үүсгэн зохио.’”

“Өмнө хэлж байсны дагуу ‘Хүн бүр аз жаргалтай байж, зовохыг хүсдэггүй ч биднийг хүсээгүй байхад зовлон тохиолдох үед аз жаргал маш хол мэт санагддаг. Тиймээс бид зовлонд энэлж буй эх болсон хамаг амьтны сайн сайхны төлөө хичээх талаар бодож үзэх хэрэгтэй.’”

“Зөв үзлийг хөгжүүлэх шалтгаануудыг есдүгээр бадагт тодорхой дурдсан байдаг. 

‘Орших ёсыг оносон билгүүн үгүй аваас 

Уйсахуй, бодь сэтгэлийг дадуулан үйлдсэн ч

Төвөгт сансарын ёзоорыг тасалж үл чадмуй

Тиймийн тул шүтэн барилдлагыг онох арганд шамд.’”

“Харилцан шүтэлцээ гэх ойлголт нь гадаад, дотоод оршин буй бүх зүйлс, тэр ч байтугай Бурхан багшийн хамгийн дээд чанаруудын хувьд хамаатай бөгөөд хоосон чанарыг оноход саад болохгүй. Барилдлага гэдэг нь юмс хэрхэн өөрсдийн шалтгаан, нөхцөлд харгалзан оршин буйг буюу тэдний тогтсон уламжлалыг хэлнэ.”

“Аз жаргалын шалтгааныг бий болгосноор аз жаргалыг бүтээж, зовлонгийн шалтгааныг даван туулснаар зовлонг ялан дийлэх нь маш сайн хэрэг. Хэрэв та миний өглөө босмогцоо үйлддэгчлэн бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарын талаар эргэцүүлж үзвэл эдгээр нь үнэхээр бодит ашиг тустай болохыг олж мэднэ. Энд байгаа хүмүүсийн хэн нь ч зовлонг хүсдэггүй. Бүгд аз жаргалыг хүсч байгаа. Зовлон бидний өөрийгөө энхрийлэн барих хандлагаас үүсдэг. Түүнийг эсэргүүцэхийн тулд бид чадах чинээгээрээ бусдыг хайрлаж, амин хувиа хичээх хандлагаа сулруулах хэрэгтэй.”

“Энэрэнгүй хандлагыг хөгжүүлснээр сэтгэл оюунаа хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг нь энэ бөгөөд надад үнэхээр ашиг тустай санагддаг. Бусдыг энхрийлэх сэтгэлийг эргэцүүлэн бодож, оюун санаандаа дадуулахад дотоод сэтгэл өөрчлөгдөж байгаа нь илэрхий байдаг. Та бүхэн аль чадахаараа үүнийг хийгээрэй хэмээн уриалья.”

“Өмнө дурдсанчлан би бага наснаасаа оюун санаагаа дасгалжуулж, жил ирэх тусам өөрчлөгдөж байгааг нь анзаарсан. Тиймээс би эрхэм номын нөхөд та бүхнийг сэхээрсэн бодь сэтгэлийг хөгжүүлэхийг уриалж байна. Эдгээр зарчмуудыг дадуулах замаар оюун санаагаа өөрчлөх нь үнэндээ жам ёсны зүйл юм. Эхлэл үгүй цагаас бид шунах, үзэн ядах сэтгэлийг дадуулсан байдаг. Хэрэв бид эдгээр түгшүүртэй сэтгэл хөдлөлийн эсрэг ерөндөгийг хөгжүүлж чадвал өөрийгөө энхрийлэн барих үзэл болон бодит байдлын талаарх буруу ойлголтоо багасгаж, оюун санаагаа аажмаар өөрчилж чадна.”

“Арав, арван нэг, арван хоёрдугаар бадгууд бидэнд ийн хэлсэн байна: 

‘Аливаа орчлон нирвааны юмс үзэгдэл бүгдийн

Уг үр нь хэзээ ч хуурмаггүйг үзэх хийгээд

Зоригдлын зогсоол алин бүгдийг эвдвээс

Тэр нь бурханыг баясгах мөрд орох мөн

Хуурмаггүй шүтэн барилдлагат үзэгдэл хийгээд

Хоосоныг хүлээн зөвшөөрөх хагацсан ойлгоц хоёр 

Хэдий чинээ тусдаа үзэгдэх төдийг хүртэл

Эдүгээ Чадагчийн тааллыг мэдэх үгүй

Сая л нэг сөөлжих үгүйгээр нэгэн зэрэг

Шүтэн барилдлага хуурмаг үгүйг үзэх төдийгөөр

Магад мэдэл орны баригдах байдал бүхнийг эвдвээс

Магадтай тэр цагт үзлийн ажиглал гүйцэх болно.’”

“Өөрийн дотоод ертөнцийг өөрчлөх мөрийн гурван эрхэм зарчим бол магад гарахуй, сэхээрсэн бодь сэтгэл болон зөв үзэл юм. Би эдгээрийг өөртөө төлөвшүүлэхийн тулд ажиллаж, үнэхээр тустай болохыг нь олж мэдсэн. Бурхан багшийн сургаалыг сонирхох хүмүүсийн тоо нэмэгдсээр байна. Түүний сургаалыг дагалдагчдын хувьд бид хорвоо дэлхийн сайн сайхны төлөө өөрсдийн мэддэг зүйлсээ хуваалцахын тулд чадах бүхнээ хийх хэрэгтэй. Оюун санаандаа энэрэнгүй сэтгэлийг дадуулах үед өөрийгөө энхрийлэн барих үзлийн хүч буурч байдаг.”

Дараа нь Дээрхийн гэгээн сэхээрсэн бодь сэтгэлийг үүсгэх богино зан үйлийг хөтлөн явуулахаар боллоо. Юун түрүүнд тэрбээр цугласан бүх хүнийг буян хурааж, сэтгэлийг ариусгах долоон гишүүнт залбиралыг уншина уу хэмээгээд өөрийнх нь араас даган дуурайж уншихыг хүсэв.

Авралт гурван эрдэнэ дор би итгэмүй.

Аюул хилэнцийг тус тус арилган наманчилмуй.

Амьтны ариун буян дор даган баясалцмуй.

Ариуссан бурхны хутгийг зүрхэндээ ойр баримуй.

 Бурхны ном хийгээд чуулганы дээд дор

 Бодийн хутгийг хүртэл өнөд итгэмүй, би.

 Өвөр бусдын тусыг сайтар бүтээхийн тулд

 Өрөвч бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдмүй би.

Үнэхүү дээд бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдээд

Үргэлжид хамаг амьтныг би бээр зочилсугай

Үлэмж бодь явдлыг сэтгэлдээ эдлэн үйлдэж

Үнэхээр, амьтны тусын тулд бурхан болох болтугай.

Бурхан багш хийгээд Жанрайсиг, Манзушир, Ногоон дарь эх, Оточ Манал, Ловон Бадамжунай бурхдын зүрхэн тарни, эцэст нь Богд Зонховын мигзэмийн аман дамжлагыг хүртээхдээ Дээрхийн гэгээн цугласан олныг түүний араас давтан уншихыг дахин хүсэв.

Эцэст нь Дээрхийн гэгээн мөрийн гурван эрхэм бол Бурхан багшийн жинхэнэ шавь болох дээд зэргийн арга мөн юм хэмээн айлдлаа.

Ингээд талархлын мандалын араас Дээрхийн гэгээнийг урт наслахын төлөөх залбирч, “Үнэн үгсийн залбирал”, Төвөдийг хамгаалагч сахиуснуудыг урин дуудах залбирал, өлзий хутаг оршоох залбиралуудыг уншив.

Дээрхийн гэгээн энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулахад оролцсон, хүрэлцэн ирсэн бүх хүнд талархал илэрхийллээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Түүний сууж явсан машин Дүйнхорын талбай руу эргэхэд лам нар эвэр бүрээ, цан хэнгэргийн дуугаар түүнийг угтлаа. Юун түрүүнд тэрбээр Занскарын Монлам суваргыг барихаар төлөвлөж буй талбайд очиж, Энэтхэг хэв маягийн хагас бөмбөрцөг хэлбэртэй суваргын загварыг үзэж сонирхов. Тайлбар самбар дээр тус байгууламжид номын сан, музей, галерей, захиргааны оффис, хурлын танхим, гар урлалын төв зэрэг багтана хэмээн харуулсан байна. Дээрхийн гэгээн төслийн талаар мэдээлэл бүхий хүрэл хавтанг нээж, өрлөгийн хусуур, суурийн чулуугаар шав тавьсны дараа алтлаг шүхрийн сүүдэрт ерөөлийн үгс уншиж, төсөл амжилттай хэрэгжихийн төлөө залбиран, тариа будаа цацав.

Дараа нь тэрбээр Дүйнхорын дацан рүү хөдөллөө. Энэ зуур тэнд хоёр бүлэг идэвхтэй мэтгэлцэж байсны нэг талд сургуулийн хүүхдүүд, нөгөө талд үндэсний хувцсаар иж бүрэн гоёсон Занскар бүсгүйчүүд байв.

Дээрхийн гэгээн шүтээний өмнөх сэнтийдээ залрахад баруун талд нь Шарпа Чоже ринбүүчи, Намжил дацангийн хамба Тамтог ринбүүчи, Гандан Жанцэ хийдийн хамба, Лхажал ринбүүчийн залуу хойд дүр нар суулаа.

Ингээд Занскарын буддын шашны холбоо, Занскарын гомпа холбоо, Зуны их мэтгэлцээний зохион байгуулагчдын зүгээс зохион байгуулж буй Занскарын ард түмнээс Дээрхийн гэгээнд өргөх бат оршил эхлэв. Ёслол гурван эрдэнэд аврал одуулах уншлагаар эхэлж, дараа нь гэгээрсэн бодгалиудаас багшид урт нас хайрлахыг хүсээд, мандал өргөлөө. Унзад лам өнөөдрийн зан үйлийн үндэс болох 16 архадын магтаалыг эхлүүлэв. Магтаалд "Багшийн амь нас аюулгүй байхын тухайд ерөөж хайрлана уу." гэсэн давталт багтана.

Архадууд буюу Ахмадууд нь Бурхан багшийн сургаалыг хамгаалах тангараг өргөсөн бодгалиуд юм. Хамгийн түрүүнд Кайлаш ууланд оршдог гэгдэх Ангалаг магтан дууллаа.

“Багш маань урт насалж, сургаалаа айлдсаар байх болтугай хэмээн бид энэ өргөлийг өргөж байна” хэмээх мөрүүдийг уншиж байх үед Дээрхийн гэгээнд гоёмсог хийцтэй мандалаас гадна лам хувцас, таяг, жимс зэрэг уламжлалт бэлэг, өлзийт найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнэ, өлзийт найман зайг өргөн барив.

Нутгийн хүндэт зочид, өглөгийн эзэд урагш гарч, Дээрхийн гэгээнд мөргөн, адис хүртлээ. Төрөл бүрийн өргөл барьц барин хийдийн өмнө болон гадуур эгнэн жагссан нутгийн иргэдийн цувааны төгсгөлд Төвөдийн далбааг өндөрт өргөсөн өндөр настан явах аж.

“Дэлхий дахины энх тайвны их залуурч та зуун галавт наслах болтугай. Жанрайсиг бурхны хувилгаан, их нигүүлсэнгүй сэтгэлийн биелэл та зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд урт наслах ажаамуу. Даян дэлхийн энх тайвны зул та урт наслах болтугай. Сүсэгтэн олон бид танд чин зүрхний гүнээс залбиръя. Бидний багшийн амь нас аюулаас ангид, сургаал ном дэвжин дэлгэрч байх болтугай" хэмээн залбирал үргэлжиллээ.

Арван зургаан архад болон дөрвөн махранз тэнгэрийг дахин урин дуудав. Тэдгээр нь Ангалагаас гадна Пиндолабхарадваяа, Канакаваца, Канака, Субинда, Бакула, Бхадра, Калика, Важрапутра, Швапака, Пантхака, Рахула, Нагасена, Ванавааси, Ажита, Чулапантхака нар юм.

Мэргэн уулын өмнөх болор ойд зуун архадаар хүрээлүүлэн орших батад агч Ажитад хандан, "Бидний багшийн амь нас аюулгүй, сургаал ном нь дэвжин дэлгэрч байх болтугай" хэмээн хүсэв. Батад агч Калика, Ванавааси нарт хандаж, "Бидний багш урт насалж, сургаал ном нь түгэн дэлгэрэхийг ерөөж хайрла. Их архадуудын өлзий хутаг орших болтугай" хэмээн залбирлаа.

Зориулга ерөөлийн дараа үргэлжлүүлээд “Үнэн үгсийн залбирлыг” уншив.

Үүний дараа Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан айлдвараа айлдлаа. "Өнөөдөр, өлзий хутаг бүрдсэн энэ газар та бүхэн надад өргөн дэлгэр бат оршил өргөлөө. Би амьтны тус, Бурхан багшийн сургаалын төлөө урт наслах болно. Өдийг хүртэл Төвөд, Хятад, Монгол, Хималайн бүс нутаг болон бусад олон оронд айлчлах үед хүмүүс намайг итгэл үнэмшил, сүсэг бишрэлээрээ "Далай лам Ялгуусан Данзанжамц" хэмээн нэрлэсэн юм. Тэдэн дунд намайг урт наслаасай хэмээн залбирдаг олон".

“Энэ насандаа би төвөд хүн болж төрөөд, Төвөдөд өссөн. Хэдийгээр би өөртөө сэтгэл хангалуун байх зүйлсийг хийж чадаагүй ч Хималайн энэ бүс нутагт эрэгтэй, эмэгтэй, лам хувраг, энгийн иргэд, залуус, хөгшид гээд бүгд надад зүрх сэтгэлийн гүнээс итгэл хүлээлгэсэн билээ. Тэд мөн Бурхан багшийн сургаалыг дэвжин дэлгэрэхийн төлөө залбирдаг.”

“Өнөөдөр энд та бүхэн намайг урт наслах болтугай хэмээн ёслол үйлдлээ. Төвөдтэй хил залгаа нутгаар оршин суудаг Хималайн бүс нутгийн зон олон надад хоёргүй сэтгэлээр итгэдэг. Зөвхөн энд гэлтгүй уламжлалын дагуу буддын шашинтай бус барууны орнуудад ч гэсэн Бурхан багшийн сургаалыг гүн гүнзгий ойлгосны үндсэн дээр түүний сургаалд итгэх болсон хүмүүс бий. Эдгээр дэвшилтэт сэхээтнүүдийн дунд намайг Далай лам хэмээн бишрэх хүмүүс олон. Энэ бол үнэхээрийн онцгой, ер бусын хэрэг.”

“Төвөдийн уламжлал ёсоор лам нар өндөр сэнтийд сууж, хүмүүс тэдэнд хүндэтгэл үзүүлдэг. Харин барууны хүмүүс илүү шинжлэх ухаанч сэтгэлгээтэй. Тэдний бишрэл нь зөвхөн итгэл бус харин Бурхан багшийн сургаалыг ойлгож авах дээр үндэслэдэг болохоос "Лам багш минь ингэж хэлсэн" гээд зөвхөн итгэл үнэмшлээр дагадаггүй.

“Миний хувьд гэвэл Бурхан багшийн ерөнхий сургаал, буддын төрөл бүрийн уламжлалууд мөн хамаг амьтны тусын тулд чин шулуунаар ажиллахыг хичээж ирсэн. Үүний үр дүнд миний хэлснийг шударгаар үнэлж, итгэдэг хүмүүс байдаг.”

“Тиймээс өлзий хутаг бүрдсэн энэ газар сүсэгтэн олон цуглаж, миний урт наслахын төлөө залбирлаа. Та бүхний чин сэтгэлийн үрээр намайг урт наслаасай гэсэн залбирал тань биелэх болтугай.”

“Занскарын ард түмэнтэй би олон жилийн турш нягт холбоотой байсан. Би Далай лам цолтой ч логик, учир шалтгаан, танин мэдэхүйн онол праманаг балчир наснаасаа заалгаж, мөн Билиг барамид, Төв үзэл болон бусад шинжлэх ухааныг үзэж судалсны эцэст Лхас дахь Их ерөөлийн (Монлам ченмо) үеэр гэвш лхаарамбын зэрэг хамгаалсан. Тэр цагаас хойш би Бурхан багшийн сургаал, хамаг амьтны төлөө үнэн сэтгэлээсээ зүтгэсэн.”

“1954 онд Хятадад айлчлахдаа би Мао Зэдунтай нэлээд дотноссон билээ. Тэрбээр нэгэн удаа надад шашин бол хор гэж хэлэхэд би дотроо түүнийг тэнэг зүйл хэлж байна даа гэж бодсон юм. Шашны дотроо бидний дагадаг судар, тарнийг хослуулсан буддын уламжлал нэлээд шинжлэх ухаанч арга барилтай. Тийм ч учраас эрдэмтэд над дээр ирж, сэтгэл хөдлөл, оюун ухааны талаар ярилцдаг. Буддын шашинд учир шалтгаан, логикоор батлан харуулах боломжтой оюунлаг тал бий.”

“Хүүхэд наснаасаа энэ уламжлалд суралцсан би багш нарынхаа лагшин, зарлиг, тааллын чанаруудыг эргэн дурсахад талархах сэтгэл төрдөг.”

“Бидний баримталдаг буддын шашны энэ уламжлал учир шалтгаанд суурилдаг. Энд өнөөдөр олон тооны сүсэгтэн цугларч, миний урт наслахын төлөө нэгэн үзүүрт итгэл, үнэмшлээр залбирлаа. Миний зүгээс өөрийгөө дахин олон жил амьдарна гэж найдаж байна. Намайг хэр удаан амьдрах талаар иш лүндэнгүүд байдгаас гадна зүүдэнд минь ч шинж тэмдэг үзэгдсэн.”

“Өнөөдрийг хүртэл би бурхны ном болон хамаг амьтны тусын тулд чадах бүхнээ хийж, түүнчлэн даян дэлхийн энх тайван, хүчирхийллээс ангид байдлын төлөө ажиллаж ирлээ. Энэ бол хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөөх миний нэгэн үзүүрт зүтгэл. Нутгийн сахиус, шүтээнүүд ч энэ үйлсийг минь сайшааж буй бололтой.”

“Та бүхэн намайг дахин хэдэн арван жил амьдрах болтугай хэмээн чин сэтгэлээсээ залбирлаа. Би Бурхан багшийн сургаал болон дэлхий нийтийн төлөө чамгүй хувь нэмэр оруулж, Бурхан багшийн сургаалыг шинжлэх ухаанч үзэл баримтлалаар орчин үеийн эрдэмтэдтэй хуваалцаж байсан бөгөөд тэд миний хэлснийг сонирхон хүлээн авдаг.”

“Бурхан багш биднийг асар нинжин сэтгэлээр болгоосон. Түүний сургаалыг Нагаржунай, Асанга зэрэг их багш нар, Төвөдөд байсан төрөл бүрийн уламжлалын ханьцашгүй багш нар тайлбарласан байдаг. Судар, дандрын уламжлалыг багтаасан Бурхан багшийн энэ бүрэн гүйцэд сургаал номлол энэ ертөнцийн хамаг амьтдын тусын тулд өнө удаан орших болтугай хэмээн залбирья. Та бүхэнд баярлалаа.”

Дээрхийн гэгээн ойролцоох Падумын ардын ордон (Падум Миман Повран)-д үдийн зоог барьсны дараа Карша Повран руу буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Дараа нь тэрбээр машинаар шинэ Карша Повран (КарГөн Ордон) руу хөдлөв. Нисдэг тэрэгний буудлаас Дузин Повран хүртэл, цааш Суру голын гүүрнээс шинэ Повран хүртэлх замын хажуугаар ёслолын хувцастай олон мянган хүн эгнэн зогсжээ. Дээрхийн гэгээн Далай лам тэдний дунд ирэн, түүнийг явж өнгөрөхийг харсан хүмүүсийн царайнд баяр хөөр дүүрэн байв. Тэрбээр хариуд нь инээмсэглэн, гар даллан мэндчилж байлаа. Өчигдөрхөн Дээрхийн гэгээнийг ирж чадаагүйд урам хугаран, уйлж байсан иргэд өнөөдөр түүнийг ирсэнд баярлан, баярын нулимс унагаж байв.

Дээрхийн гэгээнтнийг шинэ Повран руу явах зуур Ладакийн Өөртөө засах уулын бүс нутгийн хөгжлийн товчооны Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга Дашгалсан хийдэд түрүүлэн ирж, хутагт хувилгаадад хүндэтгэл үзүүлээд, суудлаа эзэллээ.

Бүрээ, бөмбөр, цан хэнгэр гийн дуу Дээрхийн гэгээнтнийг Карша Повранд хүрэлцэн ирснийг зарлав. Үүдэнд түүнийг Карша хийдийн хамба лам, лалын шашны нийгэмлэгийн төлөөлөгчид угтан авлаа. Тэрбээр шүтээний өмнөх сэнтий рүүгээ алхан очиход түүний баруун талд Тиксэй ринбүүчи, Шарпа Чоже ринбүүчи, Лхагял хувилгаад, харин зүүн талд Намгял хийдийн хамба лам Тамтог ринбүүчи нар суув.

Дараах угталтын шүлгийг уншив.

Агуу Номын хэнгэрэгийн дуунд

Амьтны зовлон арилах болтугай.

Та бээр сэтгэшгүй зуу зуун галавт заларч

Номын хүрдийг эргүүлэх болтугай.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмий лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай.

Зуны Их чойрын зохион байгуулах хорооны дарга гэвш Лувсанцээпэл нээж үг хэлэв. “Дээрхийн гэгээн Далай ламд зориулсан шүлгээр бид түүнд хүндэтгэл үзүүлж, энэхүү арга хэмжээг чухалчлан үзэж, өөрийн биеэр хүрэлцэн ирсэнд талархал илэрхийлж байна. Мөн Шарцэ Чоже ринбүүчи, Тиксэй ринбүүчи, Намгял дацангийн хамба Тамтог ринбүүчи, Каргилийн дүүргийн комиссар Ракеш Кумар, Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга Дашгалсан болон бусад эрхэм зочдод хүндэтгэл үзүүлье”.

“Занскар, Ладакийн сүм хийд, сургуулиуд Дээрхийн гэгээний "Сонгодог судруудыг тавиур дээр тоосонд даруулаад орхих бус, судлан шинжлэх хэрэгтэй” гэсэн зөвлөгөөг чин сэтгэлээсээ хүлээн авч, биелүүлж байгаа. Энэхүү Зуны мега симпозиум (Зуны Их чойрын мэтгэлцээн) нь уг төслийн нэг хэсэг юм. Энэхүү мэтгэлцээнд анхаарч ажиллах нь Ладакийн ард түмэнд маш их ач тустай байлаа.

“Дээрхийн гэгээн бидэнд Хималайн бүс нутгийн ард түмэн Төвөдийн буддын шашныг хадгалж хамгаалах онцгой үүрэгтэй хэмээн айлдсан. Буддын шашны сургаал ном нь зөвхөн буддын шашинтнууд төдийгүй энэ амьдралдаа аз жаргалыг эрэлхийлж яваа бүх хүнд ашиг тусаа өгсөн. Тэдгээрийн ач тус нь сүм хийдийн орчноос гадна сургуулиудад ч хамаатай. Ладак, Занскар, Лахаул, Спити, Киннаур зэрэг газрын лам, гэлэнмаа нараас гадна 27 сургуулийн хүүхдүүд Карша хийд дэх энэхүү мэтгэлцээнд оролцож байна. “Сэтгэл, ухамсар”, “логик, учир шалтгаан” нь сургалтын үндсэн хөтөлбөрийн нэг бөгөөд сурагчид эдгээр ойлголтыг тогтмол сурч байна.

Товчоор хэлбэл зуны мэтгэлцээн нь зөвхөн сурагчдад эергээр нөлөөлөөд зогсохгүй өөр өөр шашинтай хүмүүст бие биетэйгээ харилцан хэлэлцүүлэг өрнүүлэх боломжийг олгодог. Энэ бол боловсролыг түгээх нэг боломж юм.

Дарамсалад Дээрхийн гэгээнд анх төлөвлөгөөгөө танилцуулахад бидэнд зөвшөөрөл өгч, дэмжлэг үзүүлсэнд талархаж байна. Каргилийн дүүргийн комиссар, Ладакийн Өөртөө засах уулын бүс нутгийн хөгжлийн товчооны Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга нар ч мөн тодорхой дэмжлэг үзүүлсэн билээ. Зохион байгуулагчдын нэрийн өмнөөс бидэнд тусалсан бүх хүнд талархал илэрхийлье. Дээрхийн гэгээн урт насалж,  горил хүсэл бүхэн нь биелэх болтугай хэмээн залбиръя. Дэлхий даяар амар амгалан, аз жаргал түгэн дэлгэрэх болтугай”.

Каргил дүүргийн комиссар ноён Ракеш Кумар цугласан олонд хандан үг хэлэв. Тэрбээр Дээрхийн гэгээн болон бусад зочдод хүндэтгэл үзүүлж, зохион байгуулагчид, оролцогчдод баяр хүргэлээ. Тэрбээр Дээрхийн гэгээнийг Ладакийн ард түмний амар амгалан, хөгжил цэцэглэлтийг зөгнөн ерөөхийг хүсэв.

Ингээд сургуулийн сурагчид хэрхэн мэтгэлцэж сурснаа харууллаа. Тэд Нагаржунайн “Билгүүний үндэс” ном оос эш татсан залбирал мөн Дээрхийн гэгээнд соёрхол талбих залбирал уншиж, дараа нь “Билгүүний үндэс” номын 18 дугаар бүлгийг цээжээр уншив. Тэд энэрэнгүй үзэл, бусдад туслахыг хүсэх нь аз жаргал бүхний үүсгэл болох талаар хэлэлцэж, энэрэнгүй үзлийг сурч, төлөвшүүлж, хэрэгжүүлж болно хэмээн тодорхой нотолж үзүүллээ.

Өөр нэг бүлэг зөв танин мэдэхүйн хүрээн дэх нийтлэг ба нарийвчилсан ойлголт ын талаар хэлэлцэв.

Үүний дараа зочид, зохион байгуулагчид Дээрхийн гэгээнтнээс адис хүртлээ.

Хөтлөгч “Бид бүгдийн язгуур үндэсний багш, дэлхийн энх тайвны төлөө агуу тэмцэгч та цугласан олонд хандан айлдвараа айлдана уу” хэмээн Дээрхийн гэгээнээс хүслээ.

Дээрхийн гэгээн, “Би төрсөн нутаг Амдогоо орхин, Лхаст очиж, хэдэн жил суралцсан билээ. Төвөдөд олон нийтэд зориулан яриа хийж, Лхасын ойролцоох агуу сүм хийд, сургалтын төвүүдээр зочилсон юм.

Хятадын коммунистууд бидний улс төрийн эрх мэдлийг булаан аваад зогсохгүй оюун санааны уламжлалд хяналт тавихыг санаархсан юм. 1954 онд Бээжинд айлчлахад Мао надад “Шашин бол хор” хэмээж билээ . Тэрээр сэтгэлгээнийхээ дагуу чин сэтгэлээсээ хэлсэн гэж болов уу хэмээн бодож байна. Хариуд нь би юу ч хэлээгүй ч дотроо түүнийг номд дайсагнаж байгааг ойлгосон юм.

Хятадын коммунистуудын бодлого нь шашны уламжлал бол сохор итгэлээс өөр юу ч биш учир түүнийг устгах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байдаг. Тэд номд дайсагнадаг. Гэтэл бидний баримталдаг Бурхан багшийн сургаал нь судлах, эргэцүүлэх, бясалгахыг хослуулдаг билээ. Агуу судар шастир зэргийг логик, учир шалтгааны үүднээс судлах нь үнэхээр гайхамшигтай зүйл билээ” .

“Би багаасаа буддын гүн ухаан, логик, сэтгэл, ухамсрын талаар судалсан. Бурхан багшийн сургаалын талаар эргэцүүлэн бодох боломжтой байна гэдэг үнэлж баршгүй завшаан билээ. Энэ бүхнийг надад логик, учир шалтгааны үүднээс тайлбарлаж өгсөн юм. Хожим орчин үеийн эрдэмтэд Наландрын уламжлалаас гаралтай логик эргэцүүллийн арга барилыг анхаарал татам, сонирхолтой хэмээн үзэх болсон. 

Цэвэр итгэлд тулгуурладаг бусад шашнаас ялгаатай нь буддизм нь логик, учир шалтгаанд онцгой анхаардаг. Эдгээр нь асар их ач холбогдолтой бөгөөд бидэнд бараг л бүх сэдвийн талаарх ойлголтоо сайжруулахад тусалж чадна. Бид урьдын багш нарынхаа заасан зүйлийг зүгээр ч нэг баримт гэж хүлээж авдаггүй.

Буддын шашныг зааж, судлахдаа логик, учир шалтгаанд онцгой анхаардаг учраас Хятадын коммунист эрх баригчид бидний уламжлалд тодорхой хязгаарлалт тогтоосон юм. Үүний үр дүнд Төвөдөд буддын шашны сургаал ном доройтож, устаж, үгүй болж байна. Гэсэн ч хилийн чанадад байгаа бид уламжлалаа хадгалж, хамгаалж чадсан бөгөөд бидний хүчин чармайлтыг Энэтхэгийн Засгийн Газар, ард түмний зүгээс ихээхэн дэмжиж байгаа билээ.

Миний хувьд сонгодог судар, номыг судалж, гэвшийн дамжаа барьсан. Хамгийн чухал багш нарын минь нэг болох Ойдүв Цогни хэмээх монгол багш минь надад Төв үзлийн гүн ухааныг ойлгоход тусалсан юм. Түүнтэй адил хүмүүстэй мэтгэлцэж байж ном сургаалуудыг сайтар ойлгож авдаг. Өөрийн туршлагад үндэслэн би мэтгэлцээнд оролцох нь хэчнээн ашигтай болохыг ойлгож билээ.  Мэтгэлцээнд оролцож буй хүн оюун ухаанаа сайтар дайчилдаг юм.

Заримдаа Бурхан багшийн сургасныг тайлбарлах шаардлагатай болдог. Энэ нь тун сайн хэрэг бөгөөд ийн тайлбарлуулж байж бидний ойлголт тэлнэ. Хилийн чанадад буй төвөдүүд бид харьцангуй цөөхүүлээ боловч логик арга барилыг баримталдаг учраас уламжлалаа хадгалж үлдэж чадсан. Энэхүү эгзэгтэй цаг үед Занскарт эдгээр уламжлалыг логик, учир шалтгаанаар дамжуулан хадгалж байна. Ингээд миний хэлэх зүйл боллоо. Баярлалаа”.

“Солонго” сургуулийн сурагчид дараах мөрүүдийг дуулж, бөмбөрийн хэмнэлд бүжиглэв.

"Санасан хэргийг бүтээгч чандмань эрдэнэ 

Сайхь Карша Повранд морилсон нь юутай сайхан завшаан бэ. 

Нас сүүдэр ер хүрсэн ч хичээл зүтгэлээ үл умартах  

Насад ивээлтэй Дээрхийн гэгээн 

Манай нутагт хэдэнтээ морилсныг

Машид ховор хувь ерөөл хэмээн бахдана.  

Далай лам Данзанжамц Таны айлдвар сургаалыг сонсох хувьтайдаа 

Даяар олон бид магнай тэнийн, хосгүй баярын нулимс нүдийг бүрхэнэ. 

Дээрхийн гэгээн эдүгээ ерэн насыг зооглон

Дэргэд минь заларч буй нь үнэхээрийн зол агаад 

Эл сайхан ордны нээлтэд хүрэлцэн ирсэн Тань гялайлаа”.

Хамгийн сайхан хувцас, гоёл чимэглэлээрээ гангарч, зарим нь өмсгөлийнхөө дээгүүр зангиа, өнгөт бөс бүслэн, зарим нь оюу, шүрэн чимэглэлтэй, нарийн хийц бүхий толгойн гоёл зүүсгэл асаасан Занскарын эмэгтэйчүүд сэтгэл хөдөлгөм дуунуудыг дуулан, бүжиглэлээ.

Ерөнхий зохион байгуулагчийг талархлын үг хэлэхийг урив. Тэрбээр нигүүлсэнгүй сэтгэлээр буруу үзлийг арилгасан Бурхан багшид залбираад, Карша Повранг байгуулахад гарсан зардал, цуглуулсан хөрөнгийн талаар танилцууллаа. Дараа нь хүрэлцэн ирсэн бүх хүнд, түүний дотроос Дээрхийн гэгээнд онцгойлон талархал илэрхийлэв. Ингээд Дээрхийн гэгээн босож, шинэ барилгын дээд давхарт байрлах өргөө рүү хүргэх цахилгаан шатанд суухаар явлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Угтах ёслолын дараа Дээрхийн гэгээн болон түүнийг дагалдан яваа хүмүүс есөн километрийн зайд орших Шивацал Подран руу хөдлөв. Баяр хөөртэйгээр бүхэл замын дагуу эгнэн зогссон олны дотор ладакчууд, төвөдүүд мөн өөр бусад газраас ирсэн хүмүүс ч байлаа. Гоёмсог хувцастай бүжигчид болон хөгжимчид,  лам нарыг суулгасан жийп машинууд цувааны эхэнд явна. Зарим газар хүмүүс хэд хэдэн эгнээ болон бөөгнөрсөн байх бөгөөд гартаа цэцэг, хадаг, хүж,  хурц нарнаас хамгаалах шүхэр барьжээ. Дээрхийн гэгээнийг явж өнгөрөх үед олон хүн дуулж, бүжиглэв. Буддистуудаас гадна лалын шашны сургуулийн хөвгүүд, охид Дээрхийн гэгээнийг угтан мэндчиллээ. Дээрхийн гэгээнийг явж өнгөрөхийг хараад баярын нулимс унагах залуус олон байсан нь сэтгэл хөдөлгөм байлаа.

Шивацал Подранд Дээрхийн гэгээнийг лам, гэлэнмаа нар уншлага уншиж, эвэр бүрээ, бөмбөр, цангийн дуугаар угтан авлаа. Ордны үүдэнд Ладакийн уламжлалт бөмбөрийн хамтлагууд утгах хөгжим тоглов.

Дээрхийн гэгээнтнийг машинаас буухад Тиксэй ринбүүчи угтан авч, дотогш дагуулан, сэнтийд заллаа. Танхимд дүүрэн хүн цуглажээ. Дээрхийн гэгээний баруун талаар хуврагууд, зүүн талаар энгийн иргэд суужээ. Дээрхийн гэгээн цаг алдалгүй цугласан олонд хандан айлдвараа эхэллээ.

“Төвөдийн буддын шашин нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр тайлбарлаж болохуйц, бясалгалын практик бүхий бодит ач холбогдолтой юм. Тиймээс Төвөдийн буддын шашны уламжлал нь алтыг хайлуулж, зүсэж, өнгөлж шалгадагтай адил хатуу шалгалтыг давах чадвартай.”

“Эрдэмтэд урьд, хойд төрөл байдаг талаар ямар нэгэн нотолгоо гаргадаггүй мөн гэгээрлийн талаар ярьдаггүй ч Төвөдийн буддын шашныг дагадаг хүмүүс амгалан тайван байдгийг хүлээн зөвшөөрдөг. Буддын шашныг ёсчлон шүтдэг хүмүүс муу сэтгэл хөдлөлд автах нь бага. Төвөдийн буддын шашныг гэгээрэлд хүрэх талаас нь харвал туулах зам урт ч гэлээ түүнийг өөртөө сайн хэрэгжүүлбэл амар тайван байж, бусадтай эелдэг, найрсаг харилцаатай байх нь тодорхой.”

“Би Төвөдийн буддын шашныг өөрийн амьдралдаа хэрэгжүүлдэг бөгөөд үнэхээр ач тустайг нь олж мэдсэн билээ. Олон найз нөхөд минь, тэдний дунд эрдэмтэн судлаачид бидний буддын уламжлалын үнэ цэнийг хүлээн зөвшөөрдөг.”

“Ном гэж юу болохыг сайн мэддэггүй хүмүүс ихэвчлэн тарни унших, зан үйл хийхэд анхаардаг. Энэ бол номыг жинхэнээсээ хэрэгжүүлж байгаа явдал биш. Бодитой хэрэгжүүлнэ гэдэг нь үймцсэн сэтгэлээ номхруулах явдал юм. Энэ нь эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд хор хөнөөлтэй сэтгэл хөдлөлийнхөө хүчийг сулруулж чаддаг болох хэмжээнд сэтгэл оюунаа өөрчлөх тухай юм. Тэд тантай л адил  аз жаргалтай, зовлон шаналалгүй амьдрахыг хүсдэг агаад бидэнд бусдыг энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийг төлөвшүүлэхэд тусалдаг билээ.”

“Миний хувьд өглөө сэрэнгүүтээ бодь сэтгэл болон хоосон чанарын тухай эргэцүүлдэг бөгөөд энэ нь намайг сэтгэлийн тогтворгүй төлөвүүд болох шунал, уураас ангид байхад үнэхээр тусалдаг.”

“Та бүхэн ч бас манай уламжлалд хадгалагдан үлдсэн буддын шашны өвөрмөц сургаалийг хэрэгжүүлэн, хүсэл шунал, уур хилэн зэрэг хор хөнөөлтэй сэтгэл хөдлөлүүдийг сулруулах хүчин зүйлс дээр ажиллаж чадвал сайн байна. Үүнийг л би хийхийг хичээдэг юм.”

“Би бага наснаасаа гүн ухааны судар бичгүүдийг цээжилж, судлаж эхэлсэн. Нас ахиж олон янзын сорилт бэрхшээлтэй тулгарах тусам тэр үед сурсан зүйлс маань хор хөнөөлтэй мунхаг сэтгэлийн эсрэг туйлын практик хандлагыг агуулж байсныг олж мэдсэн билээ. Лхас хотын эргэн тойрны хийдийн их сургуулиудад гэвшийн дамжаа барихаар шалгалт өгч байхдаа тун чадварлаг гэвш нартай мэтгэлцэж, Буддын шашныг судлахад диалектик маргаан, мэтгэлцээн хичнээн дүнтэй болохыг ухаарч байв.”

“Надад хувилгаан гэгдэж өндөр сэнтийд залрахаас илүү мэтгэлцээний талбайд жирийн лам нартай хамт суугаад мэтгэлцэх нь чухал байв. Ингэж байж л би тэдний оюун санааны боловсролыг хуваалцсан. Өндөр сэнтий дээр залраад, ариун дагшин царайлах нь буруу байлаа.”

“Миний зүгээс гэвэл би зүгээр сууж, өөрийгөө бусдаас тусгаарлаагүй. Дамжаа барих үеэр заримдаа суугаад, тавьсан асуултуудад хариулахын зэрэгцээ өөрийн ээлж ирэхэд асуулт тавьдаг байлаа. Суралцахад мэтгэлцээний арга маш үр дүнтэй санагдсан бөгөөд энэ нь миний оюуныг хурцалж, бодит үнэнийг зөв таньж мэдэхэд хөтөлж байв.”

“Надад мэтгэлцээний найман туслах байсны зарим нь ялахад хэцүү маш сайн эрдэмтэд байлаа. Тэдэнтэй мэтгэлцэхээсээ өмнө сайн бэлдэж, сэдвүүдийг нягт нямбай бодож үзэхгүй бол мэтгэлцээний үеэр тэдний байр суурийг няцаах үр дүнтэй асуултуудыг бодож олоход тун хэцүү байв. Харин Дэян хийдийн мэтгэлцээний туслахыг би ялж чаддаг байсан бөгөөд заримдаа түүнийг хуурч, тэвдүүлж дөнгөдөг байсан юм.”

“Лосалин, Гоман, Сэрагаас ирсэн бусад мэтгэлцээний туслахуудтай мэтгэлцэхэд тун чанга байсан тул тэдэнтэй мэтгэлцэхдээ үнэхээр сайн бэлдсэн байх ёстой байв. Үнэндээ Сэра, Брайвун хийдүүд мэтгэлцээний ур чадвараараа алдартай байсан бол Гандан хийдийн лам нарын тоо цөөн учраас тэднийг ‘Бүхнийг тэвчсэн толгодын даяанчид’ хэмээн хочилдог байлаа. Сэра, Брайвуны эрдэмтэд маш сайн байсан нь буддын гүн ухааныг судлахад мэтгэлцээн хэчнээн чухал болохыг харуулна.”

“Мэдээж Транс-Хималайн нурууны бүс нутагт байдаг та бүхэн Төвөдийн буддын шашинд итгэл үнэмшилтэй байдаг. Гэсэн хэдий ч та бүхэн мэдлэгийн мөн чанар болох логик, танин мэдэхүйн онолын шастируудад суурилсан мэтгэлцээний аргаар буддын сургаалыг судалбал буруу ойлголтыг үндсээр нь арилгахад тустай юм. Би залуу байхдаа үүнийг л хийдэг байлаа.”

“Төвөдийн уламжлал ёсоор бид Төв үзэл (Мадхъямака) болон логик (Прамана)-ийг хамт судалдаг заншилтай. Энэ бол Наландагийн уламжлалаас үүдэлтэй өвөрмөц, тустай арга. Би энэ хоёрыг хоёуланг нь чин сэтгэлээсээ хичээн судалсан.”

“Транс-Хималайн нурууны бүс нутгийнхан та бүхэнд сайтар хөгжсөн боловсролын байгууллагууд аль хэдийнэ байгаа. Гэхдээ сайжруулах боломж үргэлж байдаг. Багш нараасаа Төв үзэл болон логикийн талаар суралцаж, дараа нь өөр хоорондоо мэтгэлцэж сурсан зүйлээ дадлагажуулахыг би та бүхэнд зөвлөж байна.”

Дээрхийн гэгээнтэн Хятадын эрх баригчид Төвөдөд агуу судар шастируудыг судлах уламжлалыг хэрхэн устгасан тухай дурдаад, Хималайн бүс нутгийн эрдэмтэд эдгээр судалгааны уламжлалыг хадгалж үлдэхийн төлөө ажиллахын чухлыг онцлов. Тэрбээр 1959 оны Төвөд дэх үймээн самууны улмаас тэнд үлдэх боломжгүй болж, зугтахаас өөр аргагүй болсноо дурслаа. Тэр цагаас хойш Энэтхэгийн засгийн газар төвөдүүдэд асар их дэмжлэг, тусламж үзүүлсээр ирсэн байна. Төвөдөд үргэлжлүүлэх боломжгүй болсон сургалтын агуу уламжлалуудыг Энэтхэг дэх сургалтын төвүүдэд дахин сэргээснийг тэрбээр давтан онцоллоо.

"Бидний өдөр тутмын амьдралдаа суралцаж, хэрэгжүүлж болох нандин уламжлалууд Төвөдөд мөхөж, Энэтхэг рүү дүрвэн гарсан хүмүүс эдгээр уламжлалыг хадгалах үүргийг хүлээсэн билээ. Төвөд дэх олон хүн Хятадын хатуу ширүүн хавчлагатай тулгараад байгаа тул Энэтхэгийн эрх чөлөөт энэ оронд эдгээр үнэт уламжлалыг хадгалж үлдэхийн тулд бид чадах бүхнээ хийх шаардлагатай" хэмээн тэрбээр үргэлжлүүлэн өгүүлэв.

"Урьд цагт манайд сэтгэл оюуныг хувирган өөрчлөх эрдмийг эрхшээсэн агуу бясалгагчид олон байлаа. Одоо харин Төвөдөд үүнийг хийхэд маш хэцүү болсон учраас Транс-Хималайн бүслүүр нутгийнхан та бүхэн эдгээр уламжлалыг сахин хамгаалах нь маш чухал юм.”

"Би залуу байхдаа шаргуу суралцаж, Их ерөөлийн (Монлам чэнмо) үеэр хийдийн сургуулиудаар явж, тэндхийн эрдэмтэдтэй мэтгэлцдэг байв. Надтай мэтгэлцэхийг хүсдэг байсан олон гэвш нартай ном хаялцах завшаан тохиосонд би талархаж явдаг. Лхас дахь мэтгэлцээний аяллынхаа үеэр сурч мэдсэн зүйлээ одоо эргэцүүлэн бодоход миний амьдрал утга учиртай байжээ гэж санагддаг юм.”

"1959 онд Норбулин ордныг орхин одох шөнөө би Найчүн чойжинтой зөвлөх, мэргэлэх зэргээр маш их судалгаа хийсний дүнд явахаар шийдсэн юм. Бид Лхасын дундуур урсдаг голыг гатлаад, даваан дээр гарлаа. Тэндээс би Хятадын эрх баригчдын хатуу хяналт дор зовж буй Лхас хотоо эргэж харсан юм. Өмнө нь Лхас агуу судар шастируудыг судалж, суралцах гайхалтай газар байсан ч цаашид тийм биш болсныг харахад гунигтай байлаа.”

"Гэхдээ зүгээр гуниглалаа гээд ямар ч хэрэг байхгүй. Түүний оронд бид ямар нэгэн зүйл хийх хэрэгтэй. Төвөд, Энэтхэгийн хилийн заагт хүрч ирээд би урд өмнө бидэнд байсан бүхнийг хадгалж хамгаалах байгууллагуудыг байгуулахын тулд хамаг хүчээ зориулахаар шийдсэн юм. Бид үнэхээр сайн ажилласан.”

"Хятадад улс төрийн нөхцөл байдал тогтворгүй байгаа ч Буддын шашныг сонирхох нь нэмэгдсээр байна. Намайг Хятадад айлчлахыг урьсан олон урилга ирсэн боловч эрх чөлөөгүй улсад буддын шашны талаар заах нь хэцүү байх болов уу. Үүний оронд Энэтхэгт заасан нь илүү үр дүнтэй байна гэж би бодож байна.”

"Хималайн бүс нутгийн ард түмэн та бүхэн бидэнтэй нийтлэг шашин, соёл, ялангуяа хэл, утга зохиолтой. Биднийг холбосон холбоог сэргээж, бэхжүүлэхийн тулд би чадах бүхнээ хийж байгаа."

Үүгээр айлдвар төгсөж, Дээрхийн гэгээн амрах өргөөндөө морилохоор явлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Миний ерэн насны ойг тэмдэглэн, халуун сэтгэлийн мэндчилгээ дэвшүүлсэн та бүхэндээ талархлаа илэрхийлье. Та бүгдийн сайхан сэтгэлд машид талархаж байна.

Ерэн насны ойг хүний амьдралын чухал үйл явдал хэмээн үздэг билээ. Дэлхий нийтийн амар амгалан, аз жаргалын үндэс суурь нь энэрэл нигүүлсэл, сайхан сэтгэл мөн хэмээн итгэдэг болохоор би энэ сургаалыг түгээхийн төлөө өөрийгөө зориулсаар ирсний дээр цаашид ч энэчлэн зүтгэх болно.

Найз нөхөд хийгээд сайн сайхныг хүсэн ерөөж буй хэн бүхэнд үргэлж хэлж захидагчлан би та бүхнийг энэ үйлсэд нэгдэж, бусдад сайхан сэтгэлээр туслан, утга учиртай амьдраасай хэмээн хүсэж байна. Чингэвэл надад барих хамгийн сайхан бэлэг тэр болох билээ.

Амьдран буй хугацаандаа өөрийгөө дэлхий даяарын хүмүүст бага ч болов тус болсон болов уу хэмээн боддог бөгөөд үлдсэн насаа ч бусдын тусад зориулах болно.

Баярлалаа. Та бүхэнд сайн сайхныг хүсье.

Далай лам

2025 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдөр

Төвөд, Энэтхэгийн төрийн дуулал эгшиглэхэд Сикён буюу Төвөдийн Төв Захиргааны Тэргүүн Бямбацэрэн, Энэтхэгийн Төв засгийн газрын Загас агнуур, мал аж ахуй, сүүн бүтээгдэхүүний сайд, хүндэт зочин Ражив Ранжан Сингх нар хоёр улсын далбааг мандууллаа.

Үүний дараа Сикён хэд хэдэн оршил үг хэлэв. “Дээрхийн гэгээн та бид бүгдийг энх тайвны замд хөтөлдөг тул бид танд бие, хэл, сэтгэлээрээ хүндэтгэл үзүүлж байна. Хүмүүнлэг үнэт зүйлс, шашин хоорондын эв зохицол, эртний Энэтхэгийн мэргэн ухаан, Төвөдийн соёл уламжлалыг хадгалан үлдээх гэсэн дөрвөн амлалтынхаа талаар та онцгойлон сургасан билээ. Иймээс бид өнөөдрөөс эхлэн арван хоёр сарыг "Энэрэл нигүүлслийн жил" болгон зарлаж, найз нөхөд, дэмжигчдээ бидэнтэй нэгдэн, тэмдэглэн өнгөрүүлэхийг уриалж байна.”

Тэрбээр “Кашаг” (Төвөдийн төв захиргааны гүйцэтгэх дээд байгууллага)-с энэ талаар мэдэгдэл гаргасныг цаг хэмнэх үүднээс хүмүүс өөрсдөө уншихыг хүсээд, Дээрхийн гэгээнтэнд өнөө өглөө Ерөнхий сайд Модигоос ирсэн мэндчилгээг уншиж өгөв:

“Би 1.4 тэрбум энэтхэгчүүдийн хамтаар Дээрхийн гэгээн Далай лам таны мэлмий гийсний 90 насны ойн халуун мэндийг дэвшүүлж байна. Та хайр, энэрэл, тэвчээр, ёс суртахууны сахилга батын бэлэг тэмдэг байсаар ирсэн. Таны сургаал бүх шашныхны хүндэтгэл, бишрэлийг хүлээсэн билээ. Бид таныг эрүүл энх, урт наслахын төлөө залбирч байна.”

Дараа нь тэрбээр хүндэт зочдыг танилцуулав. Үүнд: Панчаяати Раж болон Загас агнуур, мал аж ахуй, сүүн бүтээгдэхүүний холбооны сайд Шри Ражив Ранжан Сингх; Парламентын асуудал болон Цөөнхийн асуудал эрхэлсэн сайд Шри Кирэн Рижижу; Аруначал Прадеш мужийн Ерөнхий сайд Шри Пема Канду гэр бүлийнхээ хамт; Сикким мужийн Шашны асуудал, Эрүүл мэндийн инженеринг, Усны нөөцийн сайд эрхэм Сонам лам; Ладакын автономит өндөрлөгийн хөгжлийн зөвлөлийн Гүйцэтгэх захирал Шри Даши Гялсон болон түүнийг дагалдан ирсэн зөвлөлийн 12 гишүүн; ИТХ-ын гишүүд Друкпа Цэрэн, Судхир Шарма нар, Бүгд Найрамдах Чех Улсаас ирсэн дэмжигчид мөн Шри Ланкийн Ража Каруна нар байлаа.

Сикён мөн Төвөдийн Төв Захиргаатай нягт хамтран ажиллаж, саяхан танагдсан зарим сангуудын санхүүжилтийг сэргээхээр хичээнгүйлэн ажилласан АНУ-ын Төрийн департаментын томоохон төлөөлөгчид болон Дели дэх АНУ-ын Элчин сайдын яамны ажилтнуудыг онцлон дурдав. Төвөдийн асуудалд удаан хугацааны турш дэмжлэг үзүүлж байгаа мөн Төвөдийн төлөөх олон улсын кампанит ажлын удирдах зөвлөлийн дарга болох Ричард Гирийг бүгд таньж байгаа байх. Тэрбээр энд хүү Хомерын хамт иржээ. Одоогийн ГХЯ-ны харилцааны асуудал хариуцсан ажилтан болон түүний өмнөх хэд хэдэн албан хаагчид, Шри Хемраж Бхадвай, Цагдаагийн газрын ахлах комиссар Шалини Агнихотри нар мөн өөр олон найз нөхөд байсныг бүгдийг дурдаж барахын аргагүй олон байлаа.

“Энд бидэнтэй хамт байгаад нь Дээрхийн гэгээнтэнд талархаж байна” хэмээн Сикён үргэлжлүүлэн хэлэв. “Мөн Дээрхийн гэгээнтэн Далай ламын институцийг үргэлжлүүлэх нь зүйтэй гэж үзсэн амжилттай чуулга уулзалтанд оролцсон шашны удирдагчдад талархал илэрхийлье.”

Ингээд Дээрхийн гэгээнтнийг цугласан олонд хандан үг хэлэхийг урилаа.

“Өнөөдөр, эрхэм найзууд минь, та бүхэн миний 90 насны төрсөн өдрийг тэмдэглэж байна. Та бүхэн сэтгэл зүрхэндээ баяр хөөр тээн энд цуглажээ. Би бол хүн төрөлхтний нэг бөгөөд хүмүүс бие биедээ энэрэнгүй хандаж, туслаж дэмжих нь төрөлхийн мөн чанар. Буддын шашинтай орнуудаас гаралтай бидний хувьд ахан дүүсийн гэх мэдрэмж хүчтэй байдаг.”

“Би Шантидева гэгээний ‘Бодьсадвын явдалд орохуй’ номдоо бичсэнийг байнга эргэцүүлж, хамаг амьтныг найз нөхөд, төрөл садангаа хэмээн үздэг.”

“Та бүхэн энэ ёслолд сэтгэлдээ баяр баясгалан дүүрэн, аз жаргалтай оролцож байна. Та бүхний баяр хөөр сэхээрсэн бодь сэтгэлийг хөгжүүлж буй надад урам хайрлаж байна. Үүний үр дүнд олон хүн надад хүндэтгэлттэй ханддаг. Хэрэв би хувиа хичээсэн, аминч үзэлтэй байсан бол ийм байхгүй байлаа.”

“Бодь сэтгэл бол хүчирхэг бясалгал. Үүнийг хоосон чанарын үзэлтэй хослуулан гэгээрлийн суурийг тавьдаг. Лхас дахь Бурхан багшийн гол дүр болох Жовугийн өмнө би өөрийн багш нар болох Тагдаг ринбүчи, Лин ринбүчи, Трижан ринбүчи нарын удирдлага дор буддын шашны гэлэн сахил хүртсэн. Би түүнийгээ сайтар сахиж, бодь сэтгэлээр дагаж мөрддөг. Хэрэв би цаашид ч сайн бясалгаад байж чадвал нүд аних үедээ амар тайван байж чадна.”

“Өнөөдөр би 90 настай. Бодь сэтгэлээс гадна би төвлөрөл (шамата) болон гярхай ажиглал (випашяна)-ыг хөгжүүлэхийн тулд аль чадахаараа хичээж ажилласан. Би амьдралаа дэмий үрээгүй гэж боддог бөгөөд Далай лам хэмээх цолтой ч түүгээрээ бахархаад байдаггүй. Бурхан багшийн дагалдагч, гэлэн буюу хувраг хүний хувьд бусдад үйлчлэх, сургаальд үйлчлэх нь миний хийдэг гол зүйлс юм.”

"Жинхэнэ бодь сэтгэл аажмаар төрдөг хэдий ч би бусдад үйлчлэх хүсэл эрмэлзлээр хөтлөгдөж, тэр чинээгээрээ бусдаас илүү их баяр баясгалан ирж буйг мэдэрч байдаг.”

“Өнөөдөр энд олон хүн ямар нэгэн үүрэг хариуцлага бус, харин баяр баясгалан, хүндлэх сэтгэлийн үүднээс цуглажээ. Би та бүхнийг бодь сэтгэл, хоосон чанарыг бясалгахыг өөртөө дадуулаарай хэмээн уриалж байна. Баярлалаа."

Дараа нь Төвөдийн хилийн чанад дахь парламентын дарга Хэнпо Сонам Тэнпэл үг хэлэв. Тэрээр өнөөдрийн баярт хүрэлцэн ирсэн зочид, Төвөдийн төв захиргааны ажилтнууд, Дээрхийн гэгээнтний гэр бүлийн гишүүдэд талархал илэрхийллээ. Мөн Дээрхийн гэгээнтний Төвөд болон Энэтхэгт ирснээс хойших амжилтуудыг тоймлон, ялангуяа хилийн чанад дахь төвөдүүдийн дунд хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн гурван тулгуур бүхий бүрэн эрхт ардчилсан тогтолцоог бий болгосон явдлыг онцгойлон дурдсан байна.

“Дээрхийн гэгээнтний амьдралыг ёслон тэмдэглэхэд үнэхээрийн сайхан өдөр байна” хэмээн Ричард Гир үгээ эхлэв. “Эдгээр гайхалтай зочид энэ дэлхий дээр амьдарч байсан хамгийн онцгой хүмүүсийн нэгэнд хүндэтгэл үзүүлэхээр цугласан байна. Тэрбээр төрсөн өдөрт тийм ч их ач холбогдол өгдөггүй ч бидний хувьд ялангуяа энэ өдөр маш онцгой. Түүний хувьд өдөр бүр, амьсгал бүр нь төрсөн өдөр байдаг. Би барууны нилээд энгийн амьдралаар амьдардаг гэж болох ч Дээрхийн гэгээнтэн бусдын төлөө өөрийгөө үл хайхрах, энэрэх, нигүүлсэхийн биелэл билээ. Дээрхийн гэгээнтэн бол зөвхөн Төвөд бус, дэлхий нийтийн хүн юм.”

Ладакын Даши Гялсон бусад зочдод хүндэтгэл үзүүлээд, цугласан олонд хандан, Ладакын автономит өндөрлөгийн хөгжлийн зөвлөл саяхан Төвөдийн асуудлыг хариуцах албан тушаал бий болгосныг мэдэгдэв. "Дээрхийн гэгээнтний амьдрал энэрэл, нигүүлслийн замыг заасаар ирсэн. Таны оршихуй бидэнд хүч чадал, итгэл найдвар өгсөн. Удахгүй манайд айлчлах гэж байгаад тань бид баяртай байна. Бид долдугаар сарыг энэрэл нигүүлслийн сар хэмээн зарлаж байна. Даши Дэлэг, Жулай."

“Сиккимийн Ерөнхий сайд болон ард түмний нэрийн өмнөөс Дээрхийн гэгээнтэнд 90 насны ойн баярын мэндчилгээ дэвшүүлье” хэмээн эрхэм Сонам лам айлтгав. “Эрхэм дээд V Далай лам Сиккимтэй онцгой холбоотой байсан ба манай сүм, хийдүүдийн ихэнх нь түүний үеэс эхтэй. Сикким болон Далай ламуудын харилцаа олон зуун жилийн түүхтэй бөгөөд Сиккимийн ард түмэн бид усанд хольсон сүү шиг салшгүй холбоотой юм.”

Аруначал Прадеш мужийн Ерөнхий сайд Пема Канду Энэтхэг зочид болон олон улсын төлөөлөгчдөд мэндчилгээ дэвшүүлэв. “Энд та бүхэнтэй хамт байгаадаа би асар их бахархаж байна. Дээрхийн гэгээнтэн бол дэлхий даяар сая сая хүний зүрх сэтгэлийг хөдөлгөсөн энэрэл, нигүүлслийн бэлгэ тэмдэг юм. Тэрээр өөрийн оюун санааны өв болох Наландагийн уламжлалыг авч үлдээд зогсохгүй, Төвөд бол Азийн усан цамхаг гэдгийг хүмүүст сануулсан. Тэрээр манай Аруначал Прадеш мужид байнга айлчилж, бид түүнээс урам зориг авдаг билээ.”

“Зүрх сэтгэлд хариуцлага, тогтвортой амар амгалангийн мэдрэмжийг хөгжүүлэх нь айдас бус, дотоод амар амгалан дээр үндэслэдэг. Жинхэнэ саруул ухаан эрх мэдэлд бус харин бусдын оронд өөрийгөө тавьж үзэх чадварт оршдог гэдгийг тэрбээр бидэнд үлгэрлэж үзүүлдэг. Хүн төрөлхтний хамгийн агуу баялаг бол нинжин сэтгэл. Энэтхэг улс Дээрхийн гэгээнтний хоёр дахь гэр болсон нь онцгой азтай хэрэг билээ. Тэрбээр Нагаржунай, Шиваанцо (Шантаракшита), Адиша зэрэг эртний Энэтхэгийн их багш нарт талархаж явдгаа үргэлж илэрхийлж, тэдгээрийн сургаалийг өнөө үед сэргээхийг зорьж байдаг. Дээрхийн гэгээнтний алсын хараагаар төвөдийн шашны уламжлалууд Энэтхэгийн энд тэнд хорогдох боломжтой болсон. Тэрбээр мөн Гималайн бүс нутгийг бүхэлдээ оюун санаа болон соёлын баялаг өвөө сэргээж, хадгалахад нөлөөлсөн билээ.”

“Аруначал Прадеш муж V Далай ламаас хойш үе үеийн Далай лам нартай нягт холбоотой байж ирсэн. Далай ламын институт үргэлжлэх болно хэмээх Дээрхийн гэгээнтний мэдэгдэл нь сая сая хүмүүс, ялангуяа Гималайн буддын шашны нийгэмлэгт харьяалагддаг хүмүүсийн сэтгэлийг амрааж, ойлгомжтой байдлыг авчирлаа. Энэхүү шийдвэр нь шашин шүтлэгийн эрх чөлөө хэмээх зүйлийн утга учрыг бэхжүүлж байна."

“Аруначал Прадеш мужийнхан, ялангуяа Монпачууд болон Гималайн бүс нутгийн бусад ард түмэн түүний алсын харааг тууштай дэмжиж, сургаалыг нь эрхэмлэн, Дээрхийн гэгээнтэнд урт нас, эрүүл энх, баяр баясгаланг хүсэн ерөөж байна. Түүний амьдрал хүн төрөлхтнийг энх тайван, харилцан ойлголцол, эв нэгдэл рүү хөтөлсөөр байх болтугай. Дээрхийн гэгээн Далай лам урт наслах болтугай! Вод-Гяло, Даши Дэлэг, Жай Хинд!”

Хүндэт зочин Кирэн Рижижу Дээрхийн гэгээнтэнд хүндэтгэл үзүүлж, бусад зочидтой мэндчилэв. Тэрбээр “Дээрхийн гэгээн Далай лам бол дэлхийн хамгийн их хүндлэл хүлээсэн оюун санааны удирдагчдын нэг бөгөөд Энэтхэг улсын хүндэт зочин билээ. Тэрбээр эртний Энэтхэгийн мэргэн ухааныг дамжуулж, энэтхэгчүүд биднийг тэрхүү мэдлэгээ сэргээн хөгжүүлэхийг уриалдаг. Далай ламын институцийн ирээдүйн талаар түүний гаргасан аливаа шийдвэрийг бид дагаж, дэмжих болно.” хэмээн мэдэгдлээ.

“Дээрхийн гэгээнтний 80 насны ойн баярт оролцох завшаан надад тохиож байсан бөгөөд өнөөдөр ч бас энд байна. Төвөдийн нийгэмлэг хаа байгаа газраа энх тайвныг эрхэмлэж, нийгэмд эерэг хувь нэмэр оруулдаг.”

“2023 онд би Дээрхийн гэгээнтэнтэй хамт ‘Далай ламын нэрэмжит Төвөд болон Эртний Энэтхэгийн Мэргэн Ухааны Төвийн’ шавыг тавихад оролцож байлаа. Шашин хоорондын хил хязгаарыг хэдийнэ давж гарсан тэрбээр бидний дунд үргэлжид байгаасай хэмээн хүсч байна.”

“Дээрхийн гэгээнтний амьдралын энэхүү чухал үйл явдлыг тэмдэглэхдээ Энэтхэг, Төвөдийн гүн гүнзгий түүхэн харилцаанд хүндэтгэл үзүүлэх нь чухал юм. VIII зуунд Шиваанцо, ловон Бадамжунай зэрэг агуу багш нар Энэтхэгээс Төвөд рүү аялж, Төвөдийн газар шороонд дэлгэрсэн номын үрийг суулгасан билээ. Наландагийн гүн гүнзгий уламжлалд суурилсан эдгээр сургаалыг Төвөдийн эрдэмтэд хадгалж, хөгжүүлж ирсэн юм.”

“Энэтхэгийн ард түмэн, засгийн газрын нэрийн өмнөөс би Дээрхийн гэгээнтний бадамлянхуан өлмийн өмнө мэхийн, 90 насны ойн баярын мэнд хүргэж, өөрийн энэрэл нигүүлслээр биднийг болон зовж буй хүн төрөлхтнийг хөтлөн чиглүүлсээр байхын тухайд урт удаан наслахыг хүсэн ерөөж байна. Тэр бол алсын хараатай төрийн зүтгэлтэн, дэлхий дахины ёс зүйд нөлөөлдөг оюун санааны их багш юм. Энэрэл нигүүлсэл, ажиглал төвлөрөл, шүтэн барилдлагын талаар түүний сургаалиуд нь бүхий л шашин шүтлэг, гарал үүсэлтэй хүмүүсийн зүрх сэтгэлд хүрч байдаг.”

“Пражна буюу мэргэн ухаан, каруна буюу энэрэл нигүүлслийг хослуулсан бодь сэтгэлийн үзэл санааг орчин үеийн нийгэмд хэрэгжүүлсэн нь үнэхээр онцгой. Тэрбээр манай улсад байгаа нь хувь ерөөлтэй хэрэг. Тэрбээр Энэтхэг улс дотоод амар амгаланг хөгжүүлснээр дэлхийд энх тайван тогтооход чухал хувь нэмэр оруулж чадна гэсэн үзлийг баримталдаг бөгөөд Энэтхэг улс эртний эрдэм мэдлэгээ сэргээх хэрэгтэй гэдгийг байнга онцолж ирсэн билээ.”

“Шүтлэгтэй хүний хувьд би дэлхий даяарх сая сая сүсэгтнүүдийн өмнөөс Дээрхийн гэгээнтэн тогтсон уламжлалуудын талаар ямар ч шийдвэр гаргасан бай, бид түүний төлөөлөгчийн газраас гаргасан удирдамжийг бүрэн дагаж мөрдөх болно гэдгийг онцлон хэлмээр байна."

“Би 2025 оны 7 сарын 6-с 2026 оны мөн үеийг хүртэлх хугацааг Энэрэл нигүүлслийн жил болгон зарлах тухай Төвөдийн төв захиргааны мэдэгдлийг талархан хүлээн авч байна. Энэ нь бидний зүгээс Дээрхийн гэгээнтний хүмүүнлэг үнэт зүйлс, энэрэл нигүүлслийг түгээн дэлгэрүүлэх, шашин хоорондын эв нэгдлийг дэмжих, Төвөдийн соёлыг хадгалж, байгаль орчныг хамгаалах мөн эртний Энэтхэгийн мэргэн ухааныг Наландад хөгжиж байсан байдлаар нь сэргээн хөгжүүлэхэд чиглэсэн цуцашгүй хүчин чармайлтад нь талархаж буйг илэрхийлж байгаа юм. Энд байх завшаан надад тохиосонд үнэхээр талархаж байна. Даши Дэлэг.”

Ражив Ранжан Сингх бусад зочидтой мэндчилэн, Дээрхийн гэгээнтэнд төрсөн өдрийн мэнд хүргэв. “Та бидэнд хүчирхийллээс ангид, мэргэн ухааны зам мөрийг хуваалцах болтугай. Эрт цагт Сиддхарта Готама бясалгал хийж, гэгээрэлд хүрч, түүний сургаал Бихараас тархсан билээ. Одоо Энэтхэгт шинжлэх ухаан, буддизмыг сонирхох хандлага нэмэгдэж байна. Дармагирди бол логикийн агуу багш байсан бөгөөд түүний үзэл санаа нь Төвөд, Монголд дамжин тархсаныг тэд дэлгэрүүлж, судалсан байдаг. Үүний үр дүнд эртний Энэтхэгийн уламжлал Энэтхэгт дахин амилж байна.”

“Бурхан багшийн сургаалыг учир шалтгаан, логикоор нягтлан шалгасан байдаг. Энэ бүхэн миний нутаг Бихараас эхэлсэнд би ялангуяа баяртай байна. Бодгаяа дахь Далай ламын нэрэмжит шинэ төв нь Наландагийн уламжлалд үндэслэсэн олон талт институт болон байгуулагдаж байна. Хэрхэн хөгжихийг нь бид яваандаа харах болов уу.”

“Дээрхийн гэгээн таны 90 насны ойг тохиолдуулан гүн хүндэтгэл илэрхийлъе. Даши Дэлэг.”

Энэтхэг, Бутаныг хариуцсан Төрийн нарийн бичгийн даргын орлогч Бетани Поулос Моррисон товч мэндчилгээ уншлаа:

“Энд байх завшаан тохиосон нь миний хувьд нэр төрийн хэрэг юм. Төрийн нарийн бичгийн дарга Марко Рубиогийн илгээсэн мэндчилгээг та бүхэнд уншиж өгъе.”

“Америкийн Нэгдсэн Улс Дээрхийн гэгээн Далай ламд 90 насны ойг тохиолдуулан хамгийн сайхныг хүсэн ерөөж байна. Дээрхийн гэгээнтэн энх тайван, эв нэгдэл, энэрэл нигүүлслийн сургаалаараа дамжуулан бидэнд урам зориг өгсөөр байна. Америкийн Нэгдсэн Улс Төвөдийн ард түмний хүний эрхийг дээдлэх, үндсэн эрх чөлөөг хүндэтгэх тал дээр тууштай байр суурийг баримталсаар байгаа. Бид тэдний хэл, соёл, шашны өвөрмөц өвөө хадгалах, тэр дундаа шашны удирдагчдаа хөндлөнгийн оролцоогүйгээр чөлөөтэй сонгох, шүтэх тал дээр гаргаж буй хүчин чармайлтыг хүндэтгэдэг билээ. Баярлалаа.”

Америкийн Нэгдсэн Улсын өмнөх гурван Ерөнхийлөгч асан богино хэмжээний видео мэндчилгээ илгээжээ. Ерөнхийлөгч Билл Клинтон "Хиллари бид хоёр Дээрхийн гэгээн танд 90 насны ойн баярын мэндчилгээ дэвшүүлж буй тоо томшгүй олон шүтэн бишрэгчидтэй нэгдэж байгаадаа баяртай байна. Амьдралынхаа туршид та энх тайван, яриа хэлцэл, харилцан ойлголцлын төлөөх хамгийн агуу дуу хоолойнуудын нэг болж ирсэн. Та сая сая хүмүүсийг өөрийн үлгэр жишээгээр дагуулсан. Таны мэргэн ухаан бидэнд урьд өмнөхөөс илүү хэрэгтэй байна" хэмээсэн байна.

Ерөнхийлөгч Жорж В. Буш: "Миний анд нөхөр Далай лам танд 90 насны ойн баярын мэнд хүргэе. Дэлхий ертөнц гэдэг түгшүүртэй газар. Бидэнд Дээрхийн гэгээн таны нинжин сэтгэл, нигүүлсэл, хайр энэрлийн хүч урьд урьдаас илүү хэрэгтэй байна. Таны үзүүлсэн үлгэр жишээнд баярлалаа. Цаашид олон олон аз жаргалтай төрсөн өдөр тохиох болтугай." хэмээжээ.

Ерөнхийлөгч Барак Обама Дээрхийн гэгээнтэнд хандан: "Миний мэдэх хамгийн залуу 90 настанд төрсөн өдрийн мэнд хүргэе. Эрхэм анд найз, Дээрхийн гэгээн Далай лам та миний амьд явсан хугацаанаас илүү удаан хугацаанд дэлхийн хэмжээний удирдагч байсныг ухаарахад бардам зан минь дарагдах шиг боллоо. Та энэрэл нигүүлслийг хөгжүүлэх, эрх чөлөө, нэр төрийн төлөө дуугарах гэж юу болохыг үе үеийнхэнд харуулсан нь өөрийгөө буддын эгэл жирийн хувраг хэмээн тодорхойлдог хүний хувьд тун муугүй шүү. Дээрхийн гэгээнтэн танд төрсөн өдрийн мэнд хүргэе! Таны нөхөрлөл, үлгэр жишээнд баярлалаа." хэмээн мэндчиллээ.

Тайванийн Ерөнхийлөгч мөн мэндчилгээ илгээсэн байна: "Дээрхийн гэгээн таны 90 насны төрсөн өдөрт зориулж эрүүл энх, урт наслахын өлзийтэй ерөөлийг чин сэтгэлээсээ өргөн дэвшүүлье."

Төрсөн өдрийн өндөр бялууг хувааж, Дээрхийн гэгээнтэн эхний хэрчмийг зооглов. Үлдсэн хэсгийг цугласан хүмүүст тарааж өглөө.

Дээрхийн гэгээнтний 90 насны ойд зориулсан "Готон" сэдэвт дууг Мохит Чаухан, Бхидиши Сэн нар тэргүүлэн хинди болон англи хэлээр дуулав. Хятад уран бүтээлч Дээрхийн гэгээнтэнд өөрийн бүтээлээ өргөн барьсан бол, парламентын дарга XIV Далай ламын шинэ намтрыг танилцууллаа. Сикён Төвөдийн төв захиргаанд удаан хугацаанд үр бүтээлтэй ажилласан гишүүдэд шагнал гардуулав. Зочдод дурсгалын зүйлс тарааж өглөө.

Зохион байгуулагчид Дээрхийн гэгээнтнийг хөдлөхөөр болсныг мэдэгдэж, хурсан олныг чимээгүй байхыг хүслээ. Тэрбээр талбай дундуур алхахдаа сүсэгтэн олон, сайн санаат хүмүүс, үзэгчид руу инээмсэглэн, даллаж байв. Түүнийг хаалганд хүрч, толгод өгсөн өргөө рүүгээ явсны дараа олон улсын дуу хуур, бүжиг наадам эхэллээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Дээрхийн гэгээн сэнтийдээ залрахад ёслолыг удирдан явуулж буй Сажа Гонма Тричэн ринбүчи түүний өөдөөс харан суулаа. Түүний ард суусан Сажа Тризингийн баруун талд Гандан Три ринбүчи, Таглун Шабдрун, Хэнпо Нэдо, болон Минлин Хэнчэн нар, зүүн талд Мэнри Тризин, Дрикун Чэцан ринбүчи, Хэнпо Донёо болон Жонан Гялцав нар сууж байв.

Гоёмсгоор чимэглэсэн дуганы хашаанд Дээрхийн гэгээний амьдралын янз бүрийн үеийн гэрэл зургууд мөн энх тайвны төлөө тэмцэгчид болох Нелсон Мандела, Махатма Ганди, Мартин Лютер Кинг, Тереза эх нарын хөрөг зурагнууд байлаа.

Ловон Бадамжунайн долоон мөрт залбирал, Төвөдийн сайн сайхны төлөөх залбирлаар эхэлсэн ёслол V Далай ламын зохиосон Аюуш бурханд өргөх магтаалд үндэслэсэн урт наслах үндсэн зан үйлээр үргэлжлэв.

Сажа Гонма ринбүчи Дээрхийн гэгээнтний өмнө зогсон арслан сэнтий дээрх багшид хүндэтгэл үзүүлж байх үед ховсын төлөвт орсон Цэрэн Чэ-нга чойжин гарч ирэв. Сажа Гонма өөрийн эхлүүлсэн зан үйлийг үргэлжлүүлж байх зуур чойжин өөрийн өргөлөө өргөв. Залгуулаад Хараг Хьюн Цүн чойжин ирж, сэнтийд дөхөн, Бурхан багшийн бие, хэл, сэтгэлийн бэлгэдлийг хамтад нь царан дээр барилаа. Найчун чойжин ховсын байдалд гурван бэлгэдлийг Дээрхийн гэгээнтэнд өргөв. Дараа нь тэрбээр ахлах лам нар болон Төвөдийн Төв Захиргааны тэргүүлэх гишүүдэд мэндчиллээ. Дээрхийн гэгээн Далай лам чойжингууд, тэдгээрийн өргөл, залбирлыг халуун дотноор хүлээн авав.

Жамьян Хэнцэ Чогий Лодойн зохиосон урт наслахын ерөөл болох "Мөнхийн рашааны аялгууг" уншлаа.

Доржэ Юдронма чойжин эрч хүчтэй бүжиглэн гарч ирэхэд араас нь Ниенчэн Танла чойжин дагалджээ. Чойжингууд Дээрхийн гэгээнд нэг ойртон, нэг өөр тийшээ анхаарал хандуулан эргэж, адислал болгон атга дүүрэн өнгийн үр цацаад, дахин Дээрхийн гэгээн рүү буцаж ирлээ. Сахиусууд тэдний биеийг орхин, чойжингууд ухаангүй унах үед туслахууд нь тэднийг дуганаас яаралтай авч гаргав.

"Үүгээр саад тотгор бүхэн амирлах болтугай" хэмээх ерөөлөөр тахил өргөв.

Төвөдийн Төв Захиргааны ажилтнууд Дээрхийн гэгээнд өргөх шүтээн зураг, судар ном зэргийг барин дуганы дундуур цувран өнгөрлөө. Сажа Гонма ринбүчи мандал өргөхөд Сикён, Парламентын дарга, Хууль зүйн Комиссар нар оролцов. Дараа нь тэрбээр Бурхан багшийн бие, хэл, сэтгэлийн бэлгэдэл, Аюуш бурханы баримал, судар, суварга мөн урт насны хумхыг өргөн барилаа. Урт насны рашаан болон үрлийг Дээрхийн гэгээнд өргөхөд заримыг нь авч, үлдсэнийг Сажа Гонмад өгөв.

Үүний араас амар амгалан, өсөн дэвжих, эрхшээл, хүч чадлыг билэгдсэн ерөөл бүхий төрөл бүрийн хэлбэртэй өнгөт балингуудыг өргөлөө. Дээрхийн гэгээнтнийг урт наслах болтугай хэмээн ерөөж, өлзийт найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнэ болон өлзийт найман зай бүхий царнуудыг өргөн барив.

Сикён Бурхан багшийн бие, хэл, сэтгэлийн гурван бэлгэдлийг өргөлөө. Төвөдийн буддын шашны гол уламжлалуудын тэргүүнүүд болон Бон, Жонан ёсныхон Дээрхийн гэгээнд хүндэтгэл үзүүлэхээр урагш гарч ирэхэд тэрбээр хүн бүрт цагаан торгон хадаг, адисласан улаан утас өглөө.

Дээрхийн гэгээнтний хоёр багш түүний урт наслахын тухайд зориулан зохиосон "Мөнхийн дуулал" хэмээх өргөн дэлгэр ерөөлийг уншсаны дараа Трүлшиг ринбүчийн зохиосноор Энэтхэг, Төвөд дэх Жанрайсиг бурхны хувилгаан дүрүүдийг магтан дуулав.

Дилго Хэнцэ ринбүчийн хүсэлтээр Дээрхийн гэгээнтний урт наслахын тухайд зохиосон ганц шад шүлгийг хэсэг Төвөд залуус, бүсгүйчүүд аялгуулан дуулж толилуулав. Үүнд: "Агуу бодьсадва та газар дэлхийг чимэн орших болтугай, Жанрайсиг Данзанжамц та орчлонгийн хязгаар хаа хүртэл урт наслах болтугай" гэсэн мөрүүд багтжээ.

Ингээд Дээрхийн гэгээн чуулсан олонд хандан үг хэллээ:

"Өнөөдөр энд бурхад хийгээд хүмүүний төлөөлөгчид цуглаж, миний урт наслахын тухайд таатай нөхцөл бүрэлдэх болтугай хэмээн чин сэтгэлээсээ залбирч байна. Миний хувьд Жанрайсиг бурхантай холбоотой гэдэг минь тодорхой байдаг. Хүүхэд байхаасаа л энэ холбоог мэдэрч, бурхны ном болон Төвөдийн ард түмэнд үйлчилж ирсэн билээ. Би 130 гаруй наслах болов уу гэж найдаж байгаа.”

"Хятадад Мао Зэдунтай уулзахад тэрбээр надад шашин бол хор гэж хэлсэн. Хэдийгээр би хариу хэлээгүй ч түүнийг өрөвдөх сэтгэл төрж байлаа. Хожим би Нерутай уулзсан. Амьдралынхаа туршид би шашныг сонирхдог, сонирхдоггүй олон хүмүүстэй таарч явлаа. Мэдээж хэрэг хүмүүс оюун санааны хувьд өөр өөр зан араншин, өөр өөр хүсэл сонирхолтой байдгийг бидний судруудад ч тодорхой заасан байдаг. Энэ бол жам ёсны зүйл.”

"Тиймээс аз жаргалыг авчирч, зовлон шаналлыг арилгахын тулд хүмүүсийн зан чанарын онцлогт тохирсон аргуудыг ашиглах хэрэгтэй. Шашны шүтлэггүй хүмүүс ч аз жаргалыг эрэлхийлж, зовлонгоос зайлсхийхийг хичээдэг. Орчин үеийн эрдэмтэд шашны талаар төдийлөн ярьдаггүй ч бас аз л жаргалтай, зовлон зүдгүүрээс ангид байхыг эрмэлздэг. Хүн бүр аз жаргалтай байж, зовлон зүдгүүрээс зайлсхийхийн тулд чадах бүхнээ хийж байгаа. Төвөдүүд бид зовж шаналахыг бус, аз жаргалтай байхыг хүсдэг."

"Бид олон зуун жилийн турш Төвөдөд амьдарч ирсэн. Бид Жову Жанрайсиг, Жо Идшинноровт залбирч, хамтын үйлийг бий болгосон. Намайг оролцуулаад бид бүгд эх орноосоо дүрвэн гарах шаардлагатай болсон. Бие махбодийн хувьд тусдаа байгаа хэдий ч зүрх сэтгэлийнхээ гүнд би Жову Жанрайсигт үнэнч хэвээр. Жанрайсиг бурхан адис ивээлээ хайрладгийг бид бүгд мэднэ. Түүний адислалууд надтай хамт байдаг гэх тодорхой илрэлүүдийг би хүлээн авч байлаа.”

“Өглөө сэрэнгүүтээ би өөрийн болон бусдын хүслийг биелүүлэхийн тулд залбирал үйлдэж, бодь сэтгэлийг бясалгадаг. Ийм байдлаар би сэхээрсэн оюуныг төрүүлдэг. Би адгуус амьтдыг оруулаад хамаг амьтны тусын тулд үргэлж зорьж, залбирдаг. Сүүлийн олон жилүүдэд Жанрайсиг бурхан миний толгойн орой дээр оршиж байна. Түүний адис ивээл үргэлжид над дээр бууж байгааг би мэдэрдэг.”

“Та бүхэн миний урт наслахын төлөө өргөл өргөж байна. Та бүхний хичээл зүтгэл ганхашгүй, нэгэн үзүүрт юм. Хятадад болсон соёлын хувьсгалын үеэр тэд хамтын хүчин чармайлтаар цаашлах хүч чадлыг олж авч байлаа. Бидний хувьд ч гэсэн Жанрайсиг бурханд нэгэн үзүүрт сэтгэлээр сүсэглэж, залбирсаар байвал үр дүн нь гарах болно. Би ч бас ингэж залбирна.”

“Би Төвөдийн зүүн хойд нутаг Дхомэйгээс гаралтай. Зөгнөлүүдээс харахад би Жанрайсиг бурхны ивээлийг хүртжээ хэмээн санагддаг бөгөөд одоог хүртэл хамаг чадлаараа хичээж явна. Мөн би дахин 30, 40 жил амьдарна гэж найдаж байна.”

“Бид эх орноо алдаж, Энэтхэгт дүрвэн амьдарч байгаа хэдий ч би амьтдад тустай байж чадсан. Энд Дарамсалад амьдарч байхдаа би хамаг амьтан болон Дхарма номын тусын тулд аль болох ихийг хийхийг чармайж байна. Би Жанрайсиг бурхныг толгойн орой дээрээ үүсгэж, түүнд итгэдэг. Та бүхэн ч бас Жанрайсиг бурханд залбирах хэрэгтэй.”

“Буддын номын мөн чанар бол бодь сэтгэл. “Өөрийн хийгээд бусдын тусыг бүтээхийн тулд бодь сэтгэлийг үүсгэж үйлдье” хэмээн бид залбирдаг. Та бүгд бас тэгж залбираарай. За ингээд боллоо. Баярлалаа."

Ингээд Дээрхийн гэгээнийг зуун галавт залрахыг зөвшөөрсөнд талархал илэрхийлж, мандал өргөлөө.

Лам нар төрөл бүрийн хэлбэр, өнгө бүхий уламжлалт малгайгаа өмсөж, буддын ном шашнаас ангид дэлгэрэн мандахын төлөөх залбиралыг уншлаа. Готон дууг дуулахад бүгд босч зогсов.

Дээрхийн гэгээн зочдод мэндчилэн дуганаас гарч, цахилгаан шат руу алхаж байхдаа сайн сайхныг хүсэх цугласан олон руу инээмсэглэн, гар даллаж байв. Хашааны захаас тэрбээр гольфын тэргэнд суун өргөө рүүгээ явахад нүүрэнд нь гэрэлтсэн инээмсэглэл тодорч байлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Дээрхийн гэгээний баруун талд Сажа Тризин, Мэнри Тричен ринбүчи, Дригун Чэцан ринбүчи, Таглун Шабдрунгыг төлөөлж Таглун Матрул ринбүчи нар суусан байв. Харин зүүн талд нь Гандан Три ринбүчи, Минлин Хэнчен (Минлин Триченыг төлөөлж), Хэнпо Нгэдо (Гялван Друкпаг төлөөлж), болон Жонан Гялцав нар тус тус суужээ. Хурлын танхимын хажуу талд калонууд болон Төвөдийн Төв Захиргааны бусад гишүүд байраа эзэлсэн байлаа.

Сикён Бямбацэрэн Дээрхийн гэгээн болон шашны бусад удирдагчдад хүндэтгэл үзүүлсний дараа уулзалтын гурван тогтоолыг уншиж танилцуулав. Үүнд:

1. Бүх оролцогч Дээрхийн гэгээний саяхан гаргасан мэдэгдлийг хүлээн зөвшөөрч, дэмжиж байна;

2. Хойд дүр тодруулах нь шашны асуудал юм. Хятад улс үүнийг улс төрийн зорилгоор ашиглаж байгааг бид хүлээн зөвшөөрөхгүй;

3. Уулзалтад оролцож байгаа бүх хүн Дээрхийн гэгээний шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрч байна гэжээ.

Дээрхийн гэгээн танхимын хойморт байрлах Бурхан багшийн хөрөг рүү эргэж харан, төлөөлөгчидтэй хамт зураг авахууллаа.

Дараа нь Дээрхийн гэгээнтэн цугласан хүмүүст хандан үг хэлэв.

“Бидний дүрвэн ирснээс хойш олон жил өнгөрчээ. Төвөдүүд энэ хугацаанд үнэхээр хүчтэй байж чадлаа. Дүрвэн амьдарч байгаа хэдий ч шашин, соёлоо хадгалж үлдэх тал дээр үнэхээр сайн ажилласан.”

“Миний хувьд гэвэл өглөө сэрмэгцээ л дараах мөрүүдийг уншиж, бодь сэтгэлийг үүсгэдэг:

Өөрийн болон бусдын тусыг бүтээхийн тулд

Сэхээрсан бодийн сэтгэлийг би үүсгэе.”

Бодь сэтгэл бол бусдын төлөө ажиллах зоригийг өгдөг зүйл. Өнөөг хүртэл би сэтгэлээр уналгүйгээр тууштай, шийдэмгий байж чадсан."

“Төвөдийн шашны удирдагчдын 15 дахь удаагийн уулзалтад хуран чуулсан та бүхэнд талархаж байна."

"Би Силинээс Лхаст очиж Жову бурхны өмнө тангараг өргөсөн.”

“Бид бүгд зорилгынхоо төлөө тууштай байсан. Төвөдийн гурван мужийн ард түмэн эв нэгдэлтэй хэвээр байгаа нь үнэхээр сайн хэрэг. Би эв нэгдэлтэй эдгээр хүмүүсийн удирдагч хэмээн тооцогддог бөгөөд энэхүү хариуцлагаа төлөө шийдмэг, зоригтойгоор биелүүлэхийг хичээж ирлээ."

“Төвөдийн буддын шашны уламжлалын тухайд судар номын болон туршлагаар танин мэдэх гэсэн хоёр тал бий. Номын ах, эгч, дүү нар, лам хуврагууд та бүхэн үүнийг хадгалж үлдэх үүрэгтэй. Цаашид ч чадах бүхнээ хийгээрэй.”

Шашны хэргийн нарийн бичгийн дарга Дүдүл Дорж талархлын үг хэлж, Дээрхийн гэгээн, төрөл бүрийн уламжлалын тэргүүнүүд, хийдүүдийн төлөөлөгчид, бусад хүмүүст талархал илэрхийлэв.

Шашны удирдагчид ч мөн хэдэн үг нэмж хэллээ. Сажа Тризин Дээрхийн гэгээнийг урт наслахын төлөө залбирах, түүний үг, хүслийг биелүүлэхийн төлөө ажиллах шаардлагатайг дурдав. Гандан Три ринбүчи: “Төвөдийн ард түмэн оршсоор байх цагт Дээрхийн гэгээн та биднийг гэгээрэлд хөтлөх болтугай.” хэмээн ерөөлөө.

Мэнри Тричен ринбүчи Дээрхийн гэгээний айлдварт талархал илэрхийлж, цугларсан бүх хүмүүсийг Дээрхийн гэгээний зөвлөгөөг дагахыг уриалав. Минлин Хэнчен Дээрхийн гэгээнийг Төвөд рүү явж, Төвөдийн газар шороон дээр дахин хөл тавих боломжтой болох болтугай хэмээн хүслээ. Дригун Чэцан ринбүчи: “Бодь сэтгэлээр хөтлөгдсөн Дээрхийн гэгээн хамаг амьтан бидний дунд төрсөн нь аз завшаан билээ. 90 насандаа ч гэсэн Дээрхийн гэгээн хамаг амьтны төлөө ажиллахаар тууштай шийдсэн байна. Түүнд урт наслахыг хүсэн ерөөе.” хэмээлээ.

Хэнпо Нэдо Дээрхийн гэгээн Далай ламын институцийг үргэлжлүүлэх, түүний хувилгаан дүрийг тодруулах олон хүсэлт хүлээн авсан тухайгаа мэдэгдсэнийг дурдаад, уг чуулга уулзалтаар түүнийг дэмжсэн тогтоол гаргасан болохыг нэмж хэлэв.

Таглун Матрул ринбүчи Дээрхийн гэгээнд саяхан гаргасан мэдэгдэлд нь талархал илэрхийлж, түүний урт наслахын төлөөх дараах ерөөлийг уншив:

“Эрхэм дээд, сүр жавхлант Бадамлянхуа баригч (Падмапани) танд залбиръя:

Та нь өгүүлэхүйн эрх баялагт, Зөөлөн цогт билээ

Таны дээд билгүүний хумх гайхамшигт мэргэн ухаанаар дүүрэн бөгөөд

Та нь чимэг зүүсгэл,

Номыг баригчдын уудам далайн үзэсгэлэнт чимгийн охь билээ!

Жонан Гялцав Дээрхийн гэгээний энэрэл нигүүлсэл, гэгээрсэн үйлс нь зөвхөн төвөдүүдээр хязгаарлагдахгүй, хамаг амьтанд чиглэгддэгийг бүгдэд сануулахыг хүсч байгаагаа илэрхийлээд, Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг мөн Потала ордондоо эргэн заларч, номын хүрдийг эргүүлэхийг ерөөв.

Шашны нарийн бичгийн дарга уулзалтад оролцсон бүх хүмүүст талархал илэрхийлж, аливаа алдаа дутагдал гарсан бол өршөөхийг хүсэв. Тэрбээр дэлхий дээрх бүх сайн сайхан, аз жаргалын эх ундарга нь буддын ном бөгөөд энэ нь урт удаан хугацаанд оршиж, багш нар урт наслаж, Төвөдүүд эв нэгдэлтэй байхыг хүсэн ерөөснөөр үгээ дуусгалаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Би бол энгийн л нэг буддын хувраг тул төрсөн өдрийн баяр тэмдэглэдэггүй билээ. Хэдий тийм боловч та бүхэн миний мэндэлсэн өдрийг тэмдэглэх баярт үйл зохион байгуулж байгаа учир санаа бодлоо хуваалцъя.

Материаллаг хөгжлийн төлөө хичээн зүтгэх нь хэдий чухал боловч үүний зэрэгцээ гагц ойр дотнынхондоо гэлтгүй хэн бүрд энэрэнгүй, сайхан сэтгэлээр хандаж, сэтгэлийн амар амгаланг бий болгоход анхаарах нь машид чухал юм. Чингэж чадвал та бүхэн энэ дэлхийг илүү сайн сайхан болгоход хувь нэмрээ оруулж чадах билээ.

Хүмүүнлэг үнэт зүйлс, шашин хоорондын эв нэгдлийг дэмжих, хүний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаарх эртний Энэтхэгийн мэргэн ухаан, сэтгэлийн амар амгалан, энэрэнэл нигүүлслийг хөгжүүлэх замаар дэлхий дахинд чухал хувь нэмэр оруулах асар их боломж бүхий Төвөдийн өв, соёлыг хадгалж хамгаалах талаарх үүргээ би цаашид ч хичээн биелүүлсээр байх болно.

Өдөр тутмын амьдралдаа би Бурхан багш, Шантидева зэрэг эртний Энэтхэгийн билгүүн эрдэмт мэргэдийн сургаалыг санан, тууштай, зоригтой байхыг хичээдэг билээ. Шантидева гэгээний дараах залбирлыг би үргэлж санаж явдаг юм. 

    Сансар хорвоо хэдий удаан оршоод

    Хамаг амьтан төдий удаан орших хүртэл 

    Би ч бас тэрчлэн ажраад

    Амьтны зовлонг арилгах болтугай.

Миний хорвоод мэндэлсэн өдрийг тэмдэглэх завшаанд дулдуйдан сэтгэлийн амар амгалан, энэрэл нигүүлслийг хөгжүүлж байгаад тань талархан сууна.

Даши дэлэг. Өлзий хутаг орших болтугай.

Далай лам

2025 оны 7 дугаар сарын 5

2011 оны 9 дүгээр сарын 24-нд би Төвөдийн буддын шашны уламжлалуудын тэргүүдтэй уулзахдаа Далай ламын институци цаашид үргэлжлэх эсэх асуудлаар эх орондоо болон хилийн чанадад амьдарч буй төвөд иргэд, Төвөдийн буддын шашныг шүтдэг, Төвөд орон хийгээд төвөдүүдтэй холбоотой бүх хүнд хандан нэгэн чухал мэдэгдэл хийсэн билээ. Тэгэхэд би "Аль тэртээ 1969 онд Далай ламын хойд дүрийг ирээдүйд үргэлжлүүлэн тодруулах эсэхийг холбогдох хүмүүс шийдэх ёстой гэдгийг тодорхой илэрхийлсэн" хэмээн онцлон тэмдэглэсэн билээ.

Мөн "Нас сүүдэр ер хүрээд Төвөдийн буддын шашны дээд хэргэмт лам нар, Төвөдийн ард түмэн, Төвөдийн буддын шашныг дагадаг хүмүүстэй зөвлөлдөн, Далай ламын институцийг үргэлжлүүлэх эсэх асуудлыг нягталж үзэх болно" хэмээн мэдэгдсэн юм.

Хэдий Далай ламын институцийн асуудлаар олон нийтийн дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлээгүй боловч өнгөрсөн 14 жилийн хугацаанд Төвөдийн шашны уламжлалуудын тэргүүд, хилийн чанад дахь Төвөдийн дүрвэгсдийн парламентын гишүүд, Ерөнхий чуулганд оролцогчид, хилийн чанад дахь Төвөдийн Төв Захиргааны гишүүд, төрийн бус байгууллагууд, Хималайн бүс нутаг, Монгол, ОХУ-ын буддын шашинт бүгд найрамдах улсууд мөн Хятад зэрэг Азийн бусад орнуудын сүсэгтнүүдээс надад Далай ламын институцийг үргэлжлүүлэхийг хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн чин сэтгэлийн бичиг, захидал ирүүлсээр байна. Ялангуяа Төвөдөд байгаа үндэс нэгтнүүдээс минь янз бүрийн сувгаар мөн ийм утгатай хүсэлт ирсээр буй. Энэ бүхнийг үндэслэн би Далай ламын институци цаашид үргэлжлэн оршин тогтнох болно гэдгийг батлан мэдэгдэж байна.

Дараагийн Далай ламын хойд дүрийг тодруулах явцын талаар 2011 оны 9 дүгээр сарын 24-ний мэдэгдэлд "Зөвхөн Гандан Повран сан буюу Далай ламын Тамгын газрын гишүүд дээрх үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх үүргийг хүлээнэ" хэмээн тодорхой заасан бөгөөд тус сан энэ үүргийнхээ дагуу Төвөдийн буддын шашны уламжлалуудын тэргүүд, Далай ламын дамжлагатай гүн бат барилдлага бүхий итгэлтэй, тангараг дамцагт номын сахиуснуудтай зөвлөлдөх учиртай. Ийн тэд эртнээс баримталж ирсэн уламжлалын дагуу хойд дүрийг хайх, танин тодруулах ёсыг гүйцэтгэх юм.

Үүгээр би гагцхүү Гандан Повран сан Далай ламын хойд дүрийг тодруулах эрх бүхий тул өөр хэн ч энэ асуудалд хөндлөнгөөс оролцох эрхгүй гэдгийг  баталж байна.

Далай лам

Дарамсала, 2025 оны 5 дугаар сарын 21

Гольфын тэрэгтэй явсан Дээрхийн гэгээнтэн хийдийн гадна талбайг бүрхсэн саравчин дор буусан тул бороонд норсонгүй. Тэрбээр хийдийн доод талын задгай тагтан дээрх сэнтий рүүгээ явах зуураа хоёр талаас нь мэндчилж буй хүмүүст баяртайгаар хариулж байлаа.

Ойролцоогоор 7000 орчим хүн гурван газар буюу Калачакра хийд, Зүглагхан хийдийн гадна талбай, мөн Кирти Гомпа хийд болон ойролцоох талбайг дүүргэн цугларсан байв. 

Талбайн голд Дээрхийн гэгээнтнийг Сажа Гонма ринбүүчи, Гандан Три ринбүүчи, Сажа Тризин, Таглун Матрул ринбүүчи мөн дээд мяндагтай лам нар болон буддын бусад уламжлалын гишүүд угтан авлаа. Зочдын дунд байсан хиндү, христ, лал, бахай, иудей, жайнизм, сикхизм зэрэг шашны төлөөлөгчид ч мөн угтан мэндчилэв.

Кирти ринбүүчи Дээрхийн гэгээнтний цадиг буюу "Аянгат үүлсийн яруу эгшиг" нэртэй хүндэтгэлийн өргөн дэлгэр үгийг төвөд хэлээр уншлаа. Үүний товч утгыг өгүүлбэл,  ханьцашгүй Шагжамүни Буддагийн сургаал болон Төвөдийн хөгжил цэцэглэл хоёул устаж мөхөх аюулд тулгарсан үед Дээрхийн гэгээн өмнөх XIII Далай ламын бошго ёсоор Гүмбүм хийдийн ойролцоох Такцэр хэмээх газар мэндэлсэн байна. Түүнийг XIV Далай ламаар тодруулж, Потала ордонд сэнтийд залсан байна. Тодорхой хугацааны дараа тэрбээр Төвөдийн шашин, төрийн хэргийг хариуцах үүргийг хүлээжээ. 

Эцэст нь тэрбээр Энэтхэгт орогнохоос өөр аргагүй болсон юм. Тэр цагаас хойш хүч үл хэрэглэх явдлыг гол зорилгоо болгон, дэлхий даяар энх тайван, эв найрамдлыг бэхжүүлэхийн төлөө ажиллаж, үүнтэй холбоотойгоор зэвсэглэлийг зогсоох, цөмийн зэвсгийг устгахыг тууштай дэмжсээр иржээ.

Дээрхийн гэгээнтэн амьдралд аз жаргалыг эрэлхийлэхэд материаллаг баялгаас илүү дотоод амар амгалан чухал хэмээн зөвлөдөг.

Төвөдийн ард түмний эрх чөлөөний асуудлыг шийдвэрлэх оролдлогын хүрээнд тэрбээр яриа хэлэлцээрээр дамжуулан харилцан ашигтай байдалд хүрэх Дундад Замыг санал болгосон байна.

Тэрбээр Төвөдийн буддын шашин нь Наландагийн жинхэнэ уламжлалаас гаралтай, түүнийг хадгалж үлдсэн болохыг батлан харуулсан байна.

Хайр энэрэл, нигүүлсэл, сэтгэл ханамж, тэвчээр, ёс суртахууны сахилга батыг сурталчилж, эдгээр чанаруудыг төлөвшүүлэх нь бүх шашны үндсэн сургаал байдгийг онцлон тэмдэглэснээр Дээрхийн гэгээнтэн дэлхийн шашны уламжлалууд хоорондын харилцан хүндэтгэл, бишрэлийг хөхүүлэн дэмжиж, тэдгээрийн хооронд гүүр бий болгожээ. Ийнхүү тэрбээр өөрийгөө дэлхийг энх тайван руу хөтөлж буй хосгүй багш болохоо харуулсан юм.

Дараа нь Кирти ринбүчийн мэдэгдэв: "Модон могой жилийн тавдугаар сарын тавны өлзий дэмбэрэлтэй энэхүү өдөр Төвөдийн оюун санааны их удирдагчид, Хятадын буддын шашны төлөөлөгч, Энэтхэг, Шри Ланка, Тайланд, Бирмийн бага хөлгөний уламжлалын төлөөлөгчид, хиндү, христ, лал, бахай, иудей, жайнизм, сикхизм болон бусад шашны уламжлалын төлөөлөгчид, түүнчлэн Төвөдийн ардчиллын гурван тулгуур багана болсон гурван мужийн үнэнч ард түмэн бид танд бие, хэл, сэтгэлийн гурван үүдээр бишрэнгүйгээр хүндэтгэн мөргөж байна.”

"Танд тусгай бэлэг гардуулахыг зөвшөөрнө үү. Үүний сууринд таныг Аюуш бурхны (насны бурхан) мөн чанарт оршсоор байхыг бэлгэдсэн урт насны хумх бий. Хумхны дээр буй цагаан бадамлянхуа нь таныг энэ ертөнцөд мэндэлсэн хэдий ч түүний хир буртгаас ангид оршдогийг харуулна. Бадамлянхуа дээрх бөмбөрцөг нь таныг гэгээрсэн үйлс зохионгуйгаа зохиохоор энэ дэлхийг сонгосныг харуулна. Бөмбөрцгийн дээр хоосон чанар, бодь сэтгэлийг хослуулан мөрийг заахыг бэлгэдсэн наран саран дэвсгэр бий. Энэ дэвсгэр дээр номт шар хувцсыг асаасан хуврагийн дүрээр Жанрайсиг бурхны мөн чанартай "XXI зууны оюун санааны ханьцашгүй багш" буюу Дээрхийн гэгээнтэн та хоёр алгаа хавсран залбирч, хамаг амьтныг энэрэл нигүүлслээр болгоон зогсож байгаа юм.”

"Үнэт алт мөнгөөр урласан энэхүү дурсгалын бэлгийг та бидний багш шавийн өлзий дэмбэрэлтэй олон барилдлагыг бэлгэдэн Дээрхийн гэгээнтэн танаа өргөн барьж байна. Бид үүнийг баяр баясгалан, итгэл, бахдал, чин бишрэлээр хосгүй эрхэм дээд XIV Далай лам таныг "XXI зууны оюун санааны ханьцашгүй багш" хэмээн өргөмжилж, өргөн барьж байгаа юм. Биднийг нигүүлсэнгүй мэлмийгээрээ болгоон адислана уу."

Дурдсан бэлгийг ер бусын урт цагаан хадгаар холбогдсон Төвөдийн шашны тэргүүнүүд, засаг захиргааны гишүүд болон шашны бусад уламжлалын төлөөлөгчид хамтдаа Дээрхийн гэгээнд гардуулав.

Дараа нь Кирти ринбүчи, Касүр Жавзанбадам, Касүр Түвдэн Лүнриг нар Дээрхийн гэгээнд мандал болон Бурхан багшийн бие, хэл, сэтгэлийг бэлгэдсэн тахилыг өргөн барилаа. Дээрхийн гэгээний хоёр багшийн зохиосон "Үхэшгүй мөнхийн дуулал" хэмээх өргөн дэлгэр залбирлыг гол болгон урт наслахын залбирал уншив. Энэхүү залбиралд дараах бадаг багтана:

Танд бид чин сэтгэлээсээ залбирал өргөе:

Цастын орныг хамгаалагч Данзанжамц зуун галавт орштугай.

Адислалаа түүнд хайрлагтун

Ашид түүгээр түүний хүсэл тэмүүлэл саадгүй биелэх болтугай.

Цугласан олонд цай, бэрээс тараалаа. Зохион байгуулах хорооны дарга Түвдэн Лүнриг нийтэд хандан үг хэлэв.

“Энэхүү онцгой үйл явдлаар бид Дээрхийн гэгээнтэнд "XXI зууны оюун санааны ханьцашгүй багш" цолыг хүндэтгэн гардуулахаар энд цуглаад байна. Бид түүний төлөө маань тарни, дарь эхийн магтаал уншиж, амьтны амь дархалж, байгаль орчноо цэвэрлэсэн. Үүний хажуугаар Кирти хийдэд долоо хоногийн турш Дээрхийн гэгээнтнийг урт наслахын тухайд тусгай зан үйл хийлээ.”

“Амдо нутгаас гаралтай бид Дээрхийн гэгээнийг 80 нас сүүдэр зооглоход нь ойг тэмдэглэж өгсөн билээ. Тэгэхэд Дээрхийн гэгээнтэн биднээс 90 насны ойг нь ч мөн дахин тэмдэглэж өгөхийг хүссэн юм. Энэ удаад бид дэлхийн шашны төлөөлөгчдийг урьж оролцуулж байна.”

“Дээрхийн гэгээнтнээс хамаг амьтны тусын тулд, номыг дэлгэрүүлэхийн төлөө урт наслахыг хүсэн айлтгая. Биднийг ч мөн гэгээрэлд хүртэл үл орхин дагуулахыг хүсье. 2011 онд дараагийн хувилгаан дүрийн талаар гаргасан мэдэгдлийн тухайд Жанрайсиг бурхан болон Төвөдийн ард түмний хоорондын барилдлага хүчтэй тул бид Дээрхийн гэгээний хойд дүрийг үргэлжлүүлэн тодруулахыг хүсэж байна. Түүний 100 насны ойг Төвөдөд тэмдэглэх боломжтой болох болтугай хэмээн залбиръя.”

Дээрхийн гэгээнийг үг хэлэхийг урилаа.

“Өнөөдөр ийнхүү 90 насны төрсөн өдрөө тэмдэглэж байна. Хэдий өдгөө 90 настай хэдий ч миний  бие эрүүл саруул, сайн байна. Энэ олон жилийн турш би Төвөдийн ард түмэн хийгээд шашин номын төлөө хичээн зүтгэсэн. Мөн би дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа хүмүүстэй холбоо тогтоож, эрдэмтэдтэй үр дүнтэй хэлэлцүүлэг өрнүүлж байлаа. Амьдрал минь утга учиртай өнгөрлөө. Олон оронд зочилж, өөр өөр хүмүүстэй  хүнтэй уулзаж байлаа. Хүмүүний төрлийг олж төрсөн энэ амьдрал минь дэлхийн хүмүүст үр өгөөжтэй байсан болов уу гэж би боддог бөгөөд амьдралынхаа үлдсэн хэсгийг бусдын сайн сайхны төлөө зориулна.”

"Далай ламын институци цаашид үргэлжлэн оршин тогтнох болно. Амдо нутагт төрсөн хүү би эрдэм сурахаар Лхаст очиж байлаа. Өмнө нь хэлсэнчлэн би өөрийгөө шашин ном, хамаг амьтны тусын тулд хичээн зүтгэж чадсан гэж боддог бөгөөд цаашид ч тийн зүтгэхээр зорьж буй билээ" хэмээн Дээрхийн гэгээнтэн үргэлжлүүлэн айлдлаа.

Дээрхийн гэгээнтэнд төвөд заншил ёсоор төрсөн өдрийн балинг өргөн барихад тэрбээр хэсгийг зооглов. Үүний дараа тэрбээр өөрийнх нь хийсэн сайн үйлсийг дүрсэлсэн хоёр танка зургийн бүтээлгийг сөхөж, адислалаа. Дээд шүүхийн комиссар Ишэ Ванмо Дээрхийн гэгээнтний гурван боть намтрыг танилцуулсан бол парламентын дарга Хэнпо Сонам Тэнпэл Дээрхийн гэгээнтний амьдралыг харуулсан зурагт ном гаргажээ. Эцэст нь, Сикён Бямбацэрэн Дээрхийн гэгээнтний ололт амжилтыг тэмдэглэсэн нийтлэл, шүлгийн хоёр боть эмхэтгэлийг танилцуулав.

Түүний төрсөн өдөрт зориулан толилуулсан дуу, шүлгүүдэд Дээрхийн гэгээнтний дөрвөн үүрэг амлалт болон Наландагийн уламжлалыг Энэтхэгт эргүүлэн авчирсныг нь өргөмжлөн хүндэтгэсэн байв. У-цан, Дхотө, Дхомэй мужийн бүжгийн хамтлагууд бүжиж, хаалтын дуу, бүжгээр өнөөдрийг аз жаргал, баяр хөөрийн өдөр хэмээн тунхаглалаа.

Зохион байгуулах хорооны дэд дарга арга хэмжээний санхүүгийн тайланг танилцуулав. 17 орны томоохон 40 мөн бусад 125 хандивлагчаас хандив цугласан байна. Цугласан хандиваас үлдсэнийг Бодгаяа дахь “Далай Ламын нэрэмжит Төвөд болон Эртний Энэтхэгийн билгүүн эрдмийн төв”-д хандивлана хэмээн зарлалаа.

Тэрбээр ярианыхаа төгсгөлд Дээрхийн гэгээнтэнд урт удаан, эрүүл энх байж даян дэлхийг гэрэлтүүлсээр байхыг хүсэн ерөөж, дэлхий даяар энх тайван, амар амгалан цэцэглэн хөгжих болтугай хэмээн залбирав.

Зохион байгуулах хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Чойдогжамц Дээрхийн гэгээнтэнд ерэн жилийн гайхамшигтай амьдралынх нь ойн хүндэтгэлийн ёслолын үеэр өргөл хүндэтгэлийг хүлээн авсанд талархал илэрхийллээ. 

Тэрбээр цааш үргэлжлүүлэн, "Энэүү тэмдэглэлт үйлд явдалд оролцсон та бүхэнд баярлалаа. Мөн энд бидэнтэй хамт байх боломжгүй, энэ үйл ажиллагаанд оролцох боломж нь хязгаарлагдсан Төвөд дэх ахан дүүсээ бодож байна" хэмээв.

Дээрхийн гэгээнтэн царайдаа баяр баясгалан тодруулсаар өргөөндөө буцаж морилохуйд тэнд цугласан олон мөн баяр хөөрөөр дүүрэн үдлээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Тэрбээр захидалдаа "1959 оны гуравдугаар сард БНХАУ-ын эрх баригчдыг эсэргүүцсэн Төвөдийн ард түмний бослогын дараа би Төвөдөөс дүрвэхээс өөр аргагүйд хүрч,  амьдралынхаа ихэнх хугацааг Энэтхэгт өнгөрөөж буйг та бүхэн мэдэх билээ. Тиймээс энэ улс надад онцгой дотно санагддаг. Дэлхийн хамгийн олон хүн амтай, хамгийн том ардчилсан орон гэдгээс гадна Энэтхэг орон эртний мэдлэг ухааны өв их эрдэнэтэй. Үүнийг орчин үеийн боловсролтой хослуулбал дэлхий дахиныг амар амгалан, аз жаргалтай болгоход хувь нэмэр оруулна гэдэгт би итгэж байна.”

“Хүний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаарх Энэтхэгийн эртний гүн гүнзгий  мэдлэг ухааныг лавшруулан судлах явдлыг би ихэд онцгойлон дэмжсээр ирлээ. Эл эрдэм хүнийг тайван амгалан, халуун дулаан сэтгэлтэй болгох үндэс суурийг тавихын зэрэгцээ даян дэлхийд энх тайван, энэрэнгүй ёсыг цогцлооход харшилдаг уур хилэн, айдас, үзэн ядалт зэрэг муу сэтгэлийг дарахад тус болж чадах юм.”

“Төвөдүүд бидэнд 66 жилийн турш найрсаг зочломтгой зангаар хандаж буй Энэтхэгийн Засгийн газар болон нийт ард түмэнд бид гүнээ талархаж байна. Мөн Энэтхэгийн эртний "каруна" (энэрэл нигүүлсэл) болон "ахимса" (хүч үл хэрэглэх) зэрэг үнэт зүйлсэд  суурилсан буддын соёлоо хамгаалах, хадгалах гэсэн бидний хүчин чармайлтыг ямагт өгөөмөр сэтгэлээр дэмжиж ирсэнд нь туйлын ихээр талархаж байна" хэмээжээ.

Дээрхийн гэгээн захидлынхаа төгсгөлд Ерөнхийлөгчид аз жаргал, эрүүл энхийг хүсэн ерөөж,  их улсаа удирдах үйлсэд нь амжилт хүссэн байна.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл