Тунгалаг сайхан өглөө, Дээрхийн гэгээнтэн Далай ламыг өргөөнийх нь хаалган дээр Түгсэй ринбүүчий тэргүүтэй хүмүүс угтан авлаа. Далай ламыг Зүглэгхан дуган руу явах үед тэнд цугласан хуврагууд гудамлан зогсож угтав. Бүрээ үлээж, ёслолын шүхэр барьсан лам нар дагалдав. Далай лам дээшээ цахилгаан шатаар гарч, Дүйнхорын сүм болон Зүглэгхан дуганыг тойрч гороолсныхоо дараа гол дуганд сэнтийдээ заларлаа. Бат оршил өргөх ёслолыг удирдаж буй Түгсэй бинбүүчий Дээрхийн гэгээнд хадаг өргөв.

Өнөөдрийн бат оршлыг Аюуш бурхны "Насны бумба" хэмээх зан үйлийн дагуу үйлдэх ажээ. Нийт 5000 орчим хүн цугласны дунд Брүгва гаржүдийн уламжлалын хувраг, гэлэнмаа болон агуйд суун бясалгадаг бүтээлчид зэрэг 300 орчим хүн байв. Тэд дуганы голд суужээ. Төвөдийн цагаачлалын парламентийн гишүүд Далай ламын зүүн талд, Төвөдийн цагаачлалын Засгийн газрын нарийн бичгийн дарга нар баруун талд нь суужээ. Өмнөх болон одоогийн сайд нар сэнтийн зүүн талд, Трүлшиг ринбүүчий, Жүдийн дацангийн хэнсүр лам, Гандан Повран хийдийн хамба лам, Дашлхүмбэ хийдийн хамба, Гоман Лосэлин хийдийн хэнсүр лам нар баруун талд сууцгаажээ.

Бат оршил өргөх хурал "Гурван үеийн залбирал"-аар эхэлж, унзад лам хурлыг удирдаж, хурлын уншлагын ард цан, бүрээ, хэнгэрэг нэгэн хэмнэлээр дуугарч байв.

Цугласан хүмүүст цай, бэрээс түгээлээ.

Сэнтийн өмнөх ширээн дээр цагаан, шар, улаан, ногоон, хөх өнгийн чимэг бүхий дөрвөн балин хийж тавьжээ. Гоёмсог торго дурдан хувцас, таван талт титэм асаасан дагинын (огторгуйд дүүлэн нисэгч) дүртэй таван лам дуганд орж ирээд, сэнтийн өмнө бүжиглэв. Энэ нь Далай ламыг ариун орон руугаа аваачих гэсэн дагинасыг аргадан буцаах гэсэн утгатай үйл юм. Дагинаст залбирал магтаал, өргөл барьцыг бэлгэдсэн балин өргөхөд тэд нэг нэгээрээ сэнтийг гороолоод дуганаас гарч одлоо.

Ингээд “Лам багшид минь нас буян соёрх; Лам багшийн өлмий зуун галавт бат орших болтугай” гэсэн утгатай залбирлыг үргэлжлүүлэн уншив. Ерөөлийн хаан хэмээх залбирлын долоон гишүүнт мөргөлөөс мөн урин уншлаа. Түгсэй ринбүүчи Далай ламын өмнө хүрч очоод, брүгвын дамжлагыг үндэслэгч Цамбагаравын үйл зохионгуйг бэлгэдсэн улаан, хөх өнгөтэй малгайг өргөв. Дээрхийн гэгээнтэн малгай тэргүүндээ асаалаа.

Түгсэй ринбүүчи, тулку Сангидорж, Гараваа ринбүүчи нар Дээрхийн гэгээнтэнд дэлгэр мандал болон бурханы лагшин, зарлиг, тааллыг бэлгэдсэн шүтээн, очир, хонх, дамар, пүрэв болон бусад тахилын зүйлсийг өргөлөө. Дээрхийн гэгээнтэнд өргөх найман тахил, төрийн долоон эрдэнэ, бэлэг, ном, судар, бөс, үр тариа тэргүүтнийг барьсан хүмүүс дуганы голоор эгнэн зогссон байв.

Хурсан олон: "Энэ газар орноос өөр ариун орон байхгүй тул эндээ үлдэн соёрх оо. Сүмбэр уул мэт бат бөх энэ сэнтийгээс өөр сэнтий байхгүй тул эндээ ажран соёрх оо" хэмээн Далай ламыг урт наслахыг ерөөн залбирч байлаа.

Бат оршил өргөх ёслол өндөрлөхийн алдад Түгсэй ринбүүчий бээр Дээрхийн гэгээн Далай ламд найман тахил, нас уртасгах эм, рашаан тэргүүтнийг өргөлөө. Ингээд хурлын зан үйлийг гүйцэтгэхэд гарсан аливаа алдаа, уналыг наманчлах залбирал уншиж, хамаг амьтан буяны хийгээд билгүүний чуулганыг хурааснаар Бурханы хутагт хүрэх болтугай гэсэн утгатай зориулга ерөөл тавилаа. Дараа нь Дээрхийн гэгээн Далай ламын зохиосон "Шашин дэлгэрэхийн ерөөл"-ийг уншив.

Далай лам хуран цугласан олонд хандан ийн өгүүлэв:

"Өнөөдөр надад эсэн энх, өлмий бат байхуйн бат оршил өргөсөн Бругва гаржүдийн ёсны хувраг, сүсэгтэн олонд талархаж байна. Наашаа ирж байхдаа миний сэтгэл баясгалантай бөгөөд сониучхан догдолж байлаа. Та бүхэн нар бурхны шашиндаа сайн зүтгэсний үрээр би өнөөдөр энд байгаа юм шүү. Шашин номоо дэлгэрүүлэх тухай залбирахдаа бид сүм хийд барих тухай биш, харин өөрсдийн сэтгэл оюунд номыг дадуулахыг бодох ёстой юм. Номыг дадуулах гэдэг нь гадна талын хөгжлийг хэлж буй хэрэг биш. Энэ нь номын Гурван аймаг, гурван чуулганыг судлахыг, тэдгээрийг сэтгэлдээ онохыг хэлж буй. Үүнийг л бид шашин дэлгэрүүлэх гэж ойлгох учиртай.

"Би багш нараараа хөтлүүлэн ном үзэж, ном хаялцан, учир шалтгааны ухаанд суралцсан билээ. Ингэхдээ Билгүүний чуулган, Төв үзэл тэргүүтнийг судалсан. Та нар ч бас ном үзэж, сургаалыг шимийг нь хүртэх хэрэгтэй. Ингэснээр та бүгдийн сэтгэл амар амгалан болно. Би ингэж амьдарсан даа. Та нар ч бас Гурван суртгаалыг дадуулж, хоосон чанарын утгыг эргэцүүлсээр түүнийг мэдэрч, амтыг нь мэдэрч чадвал сэтгэлийн амар амгаланг эдэлнэ.”

"Ямар ч хүн саад бэрхшээлээс тойрох нь үгүй. Бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарын бясалгал хийдэг хүн ямар ч бэрхшээлтэй тулгарсан бай гутарч гуниглахгүй, зүрх сэтгэл нь баяр баясгалангаар дүүрэн байх болно.”

"Бурхны номын уламжлалыг хадгалж хамгаалах тухайд бол бид бүгд л, “Ертөнцийн зургаан чимэг”, “Хоёр их багш” гэгддэг Энэтхэгийн мэргэн багш нартай л адил бурхны номыг баримтлагч, Бурхан багшийн шавь нар мөн юм. Бурхан багшийн гэгээрсэн үйлс, ялангуяа түүний сургаалыг олон талаас нь харж болно. Энэ бол их өргөн цар хүрээтэй, нээлттэй сургаал болохоос явцуу, хязгаарлагдмал зүйл биш юм.”

“Илт номын сан” (Авидармакоша), энд гардаг сансрын тухай тайлбарын хувьд Васубанду өнөөдөр энд байсан сан бол (түүнд шинжлэх ухаанаас суралцах боломж байсан бол) юу хэлэх байсныг мэдэхгүй юм. Гэхдээ би "Илт онохуйн чимэг" (Ависамаяаланкара), "Төвд орохуй " (Мадьяамика), Праманавартика шастир зэргийг цээжилж байсан. Эдгээр нь аливаа юмсын мөн чанарыг сайтар шинжилсэн их хэрэгтэй ном байдаг юм.

"Орчин үеийн эрдэмтэд оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл явцыг судлах болохоороо бидэнд хандаж, биднээс асууж лавлан, ихэд үнэлдэг. Тэд Бурхан багшийн сургаал гэдэг талаас нь бус, буддын ухаанд сэтгэл оюун, сэтгэл хөдлөлийн талаар хэрхэн тайлбарлаж байгааг нь сонирхдог. Ийнхүү бидний хэлэлцүүлэг, яриа ихэд үр дүнтэй болдог билээ.

"Иймд Бурхан багшийн сургаалыг дагадаг бид өөрсдөө оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар суралцах хэрэгтэй. Бурхан багшийг энэ ертөнцөд бодитой залран байх тэр цагт 4 янзын хуврагийн чуулган байсан. Тэр үед улс орон даяар амар амгалан байжээ. Хэрэв бид үүнийг даган дуурайж чадвал шашин ном хийгээд бид бүгдэд их тустай байх болно. Мөн бусдад ч амар амгалан байх зориг өгөх болно.

"Бурхан багшийн сургаалыг баримталдаг хүний хувьд би өглөө сэрмэгцээ бодь сэтгэл, хоосон чанарын үзлийг бясалгадаг. Ингэхээр сэтгэл их сайхан тайван, амар амгалан болдог. Гурван сав аймгийн сургаалаас хүмүүст тайлбарлаж өгөхөд ихэд талархан хүлээж авдаг даа.

"Би хүмүүст урд ба хойд насны талаар ярихгүйгээр, оюун хаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар ойлгож мэдэх замаар сэтгэлийн амар амгаланг хэрхэн хөгжүүлж болохыг тайлбарлаж өгдөг. Үүнийг мэдрэл, сэтгэл судлаачид зэрэг орчин үеийн эрдэмтэд ихэд талархан үнэлдэг юм.

"Та бүхэн бурханы номд суралцах хэрэгтэй. Дараа нь сурсан зүйлээ өөртөө дадуулж байж бусадтай хуваалцаж чадна." Дуганд байгаа хүмүүс алга нижигнүүлэн ташив.

"Бругва гаржүдийн уламжлалын хуврагуудаас надад эсэн энх, өлмий бат оршихын ерөөл өргөсөнд би ихэд талархаж байна. Хамаг амьтны тусыг бүтээхийн төлөө би чин сэтгэлээсээ чадах бүхнээ хийж байна. Бусдын сайн сайхны төлөөх чин сэтгэлийн залбирлын үр шим гарах нь дамжиггүй юм."

Орчуулсан Д.Дуламжав 

Дээрхийн гэгээний зохиосон Ловон Бадамжунай бурханы уншлагаар хурал эхэлсэн бөгөөд Жамьяан Кенце Чоки Лодрэгийн Дээрхийн гэгээний өлмий бат оршихын тухайтад зохиосон уншлагаар цааш үргэлжлэв.

Цугласан олонд цай болон амтат будаа түгээв.

Далай ламд Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, таалалын бэлгэдлийн хамт хот мандал өргөлөө. Дагинасын дүрийг илтгэх, таван навчит титэм, магнаг торгон өмсгөл бүхий таван лам хонх дамар дугарган танхимд орж ирэн арслант ширээний өмнө цугларав. Тэд алгаа гадагш хандуулснаар хамгаалах бэлгэдлийг үзүүлсэн, гарж одох гэж буй мэт босоо зогссон нь орхин явах ёсыг бэлгэджээ.  Дээрхийн гэгээний тохой хэрийн хөрөг дүр танхимын ар хананд байх ажээ.

Хурлыг ахалж буй болон бусад ч лам  Дагинасад хандан ном уншсан ба дагинас нь Ламыг ариун орон руугаа авч явахаар иржээ. Бүхий л адистэдийг оршоосон хөрөг дүр нь бодитой орших Ламаас ч илүү тэдэнд үнэ цэнтэй тул бодит Ламын оронд  хөрөг дүрийг авч явж болдог билээ.

Важра дагина, Радна дагина, Бадма дагина, Гарма дагина болон Будда дагина нар нэг нэгээрээ арслант ширээний урдаас эргэж харалгүйгээр тус газрыг орхин, хөрөг дүрийн урд цуглах ажээ. Тэгээд тэд хөрөг дүрийг авч, гарч одов. 

Найчун Чойжингийн гүртэн бээр Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлийг Дээрхийн гэгээнд өргөв. Жамьяан Кенце ринбүүчийн зохиосон Дээрхийн гэгээний өлмий батдахын тухайтад зориулсан уншлага залбирлыг дахин уншлаа.

Найчун гүртэн Дээрхийн гэгээний өөдөөс харан эхний эгнээнд Хочэн ринбүүчийн зүүн талд суух агаад Чойжин сахиусаа буулгав. Чойжин сахиус Дээрхийн гэгээний дэргэд хүрч, хамаг амьтны тусын тулд, дээдийн номын тухайтад урт наслахыг хүсэн залбирав. Дараа нь Чойжин сахиус хурлыг ахалж буй ламд хадаг өргөв. Сахиус биеэс нь гарах үед гүртэнг танхимаас дамнан авч гарлаа.

Танхимд олон төрлийн өргөл өргөж буй сүсэгтнүүдийн цуваа байх агаад Хочэн ринбүүчи Дээрхийн гэгээнд найман тахил болон хаан төрийн долоон эрдэнийг өргөж номоо номлон урт наслахыг хүсэн айлтгав. Найчун гүртэн буцан ирж Дээрхийн гэгээнд найман тахил өргөв.

Дээрхийн гэгээнийг урт наслаж өлмий батдахын тухай дахь Жамьян Кенце ринбүүчийн уншлагыг 3 дахь удаагаа уншлаа. Залгуулаад гайхамшигт тавдугаар Далай ламын “Гурван эрдэнэд залбирсан чин зүрхний айлтгал”, Гоцанпагийн залбирал зэргийг уншив.

Цугларсан олонд хандан Дээрхийн гэгээн түүнийг өлмий батдахын тухай дахь өнөөдрийн ёслолын хэсэг болох уншлага залбирлууд сайхан болсныг тэмдэглэлээ.

"Би хамаг амьтны тусын тулд тэрчлэн номыг улам дэлгэрүүлэхийн тулд илүү хичээж,   цаашид ч энэ мэтчилэн үйлдэхийн тулд залбирсаар байх болно. Одоо дэлхий даяар оюун санаа,  сэтгэл хөдлөлийн  талаарх Бурхан багшийн сургаалыг анхаардаг болсон. Энэхүү мэдлэгийн талаар хуваалцаж, хамаг амьтны аз жаргал, амар амгаланг бий болгохын төлөө би үргэлжлүүлэн ажилласаар байх болно. Энэ дашрамд бат оршил өргөх  ёслолыг хийсэн Найчун хийд, хийдтэй хамтран ажилласан, тус хийдэд харьяалагддаг бүх хүнд талархлаа илэрхийлье.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Баярмаа

Өнөөдөр Дээрхийн гэгээн Далай лам Дашлхүнбэ хийдээс гадагш мориллоо. Түүнийг үдэж гаргахаар лам хувраг, энгийн иргэд зам дагуу урт цуваа үүсгэн зогссон байв. Далай лам Билакуппе хотоос 40 км зайтай Карнатака мужийн Хүнсүр хот дахь тарнийн ёсны Жүмэ дацан руу машинаар явсан юм. Хүнсүр хотод Дээрхийн гэгээнтнийг хүрэлцэн ирэхэд төвөд болон бусад үндэстний олон хүн цугласан байв. Гандан Трисүр ринбүүчи, цорж лам, тарнийн ёсны Жүмэ дацангийн хамба лам, дэд хамба болон Хүнсүр хотын төлөөлөгч нар Далай ламыг хүндэтгэн углаа. Үүний дараа өмнөх Гандан Три ринбүүчи Жүмэ дацангийн гол дуган руу Дээрхийн гэгээнийг хөтлөн залав.

Дээрхийн гэгээнийг сэнтийд залармагц Жүмэ дацангийн хамба лам, гэвш Наваансэнгэ мөргөл үйлдэн мандал, бурханы лагшин, зарлиг, тааллын шүтээн зэргийг өргөлөө. Мөн Далай ламд Хүнсүр хотын сонгуулийн тойргоос мужийн Их хуралд сонгогдсон ноён Хариш Гоу хүндэтгэл үзүүлэв.

Дээрхийн гэгээнийг шалан дээр нь цэцгийн дэлбээ тараан цацсан дуганы голоор алхах үед лам хуврагууд тус хийдийг анх байгуулсан Жавзан Шаравсэнгээд зориулсан магтаал залбирлыг уншив. Их шидтэн Шаварипагийн зохиосон зургаан мутарт Махгалын магтаал, түүнчлэн Богд Зонховын зохиосон Номун ханы магтаалыг уншлаа. Цугласан олонд цай, бэрээс түгээж, Жовужи Атиша, Бромтонба, Богд Зонхов нарт тахил өргөх ерөөл уншив.

Дээрхийн гэгээнтэн цугларсан олонд хандан ийн айлдав:

"Хэдий наашаа ирэх зам нэлээд урт байсан ч би алжааж ядарсангүй.

“Хаа ч суурьшсан бай төвөдүүд намайг хараад нэлээд баярлаж байгаа бололтой байдаг. Би хүмүүстэй амархан нөхөрлөдөг, тэд намайг Далай лам гэдэг нэрийг авч яваа хүний хувьд хүндэтгэлтэй ханддаг биз ээ. Би До-ме буюу Амдод төрж, дараа нь Төвөдийн төв нийслэл рүү нүүн, тэнд багш нараараа буддын гүн ухаан, учир шалтгааны ухаан зэрэг олон хичээл хөтлүүлэх завшаан тохиосон билээ. Ном хаялцахад тус болдог туслахууд маань ч надад их эелдэг ханддаг байсан бөгөөд тэдний дэмээр би тархиа сайтар ажиллуулж сурсан гэж боддог.

“Төвөдөд байхдаа би Сэра, Гандан, Бэрээвэн зэрэг томоохон хийдүүдэд очиж шалгалт өгч байлаа. Сүүлд Лхас дахь Жохан хийдэд гэвш лхаарамбын дамжаа цол хамгаалах шалгалт өгсөн билээ. Дээрх гурван хийдийн эрдэмтэн багш нарын өмнө шалгалт өгөн зогсож байхдаа, гаднаа бол өөртөө итгэлтэй мэт харагдаж байсан байж магадгүй ч дотроо ихэд сандарч, зүрх минь хурдан цохилж байсан юм. Гэсэн хэдий ч би баяртай байсан. "Эрдмийн гурван их хийд"-ийн хуврагуудтай ном хаялцсан шалгалтууд амжилттай болж өнгөрсөн билээ.

“Тэгэхээр Амдогоос холын замыг туулж ирсэн Лхамдондов хүү Далай лам хэмээх нэрийг авсан цагаасаа хойш Бурхан багшийн сургаалыг дагаж, хамаг амьтны тусыг хийхийг хичээж ирсэн билээ. Зөвхөн төвөдүүд ч гэлтгүй, бурхны шашингүй хүмүүс хүртэл надад найрсаг хандаж, миний хэлэх зүлйийг сонсохдоо дуртай байдаг. Энэ нь миний амьдралыг утга учиртай болгодог гэж би боддог.

“Дахиад надад 10, 15 жил амьдрах нас байгаа гэж итгэдэг. Энэ хугацаандаа бурханы шашин болон Төвөдийн төлөө зүтгэсээр байх болно. Энэ бол миний цаашид үргэлжлүүлэн оруулах хувь нэмэр юм.

“Хэдийгээр эх нутгаасаа хол амьдарч байгаа ч шаргуу хөдөлмөрлөж чадсан билээ, бид. Шинжлэх ухааныг сонирхдог болохоор би шашин шүтлэггүй олон хүнтэй, түүний дотор эрдэмтэд судлаачидтай хүртэл анд нөхөр болсон билээ. Тэдэнтэй яриа хэлэлцүүлэг өрнүүлснээрээ би шашин номдоо, ялангуяа судар, тарнийг ёсыг хослуулсан Богд Зонховын ёс уламжлалынхаа төлөө хичээн зүтгэж чадсан байх гэж санадаг. Түүний сургаал дээр үндэслэсэн бясалгалыг ч мөн би хийдэг. Үүний үр дүнд би зөв үзлийг баримталж, бусадтай түүнийгээ хуваалцаж, тэдэнд оюун бодлоо хэрхэн өөрчлөх талаар тайлбарлаж чадсан байх гэж боддог. Ийнхүү нийгмийн бүхий л салбарын хүмүүстэй ярилцаж хэлэлцүүлэг өрнүүлж байжээ.”

“13-р Далай ламыг таалал төгссөний дараа намайг түүний хойд дүрээр тодруулж, Далай лам хэмээх нэрийг өгсөн бөгөөд би өнөөг хүртэл номын болон хамаг амьтны тусыг бүтээхийн тулд чадах бүхнээ хийж байгаа. Өмнө дурдсанчлан, би зүүдэндээ 110 ба түүнээс дээш насалж магадгүй гэсэн шинж тэмдгүүдийг харсан бөгөөд цаашдынхаа амьдралаа мөн ном болон Төвөдийн үйл хэрэгт үргэлжлүүлэн зориулна гэж бодож байна.”

“Өнөөдөр би энд хүрэлцэн ирсэндээ, та бүхний хүндэтгэлийг хүлээж байгаадаа их баярлаж байна. Хэрэв Төвөддөө байсан бол би өндөр сэнтийд залраад, олон нийттэй шууд харилцах боломжгүй байх байсан болов уу. Нэлээд албархуу орчинд байх байсан биз ээ. Цагаачлан амьдарч байхад нийгмийн олон янзын салбарын хүмүүстэй уулзаж, харилцах боломжтой байдаг нь надад шинэ сэргэг мэдрэмж төрүүлдэг. Цөллөгт ирснээсээ л эхлэн би хүмүүстэй шууд харилцаж, тэдэнд туслахыг хичээж ирсэн. Өөрийн ертөнцөд байж, эргэн тойронд юу болж байгааг анзаарахгүй хөндий байхын оронд хүмүүстэй ярилцаж, өөрийн бодлыг тэдэнд ойлгуулахыг хичээх нь миний мөн чанартай нийцдэг.”

“Жүмэ тарнийн дацан сургууль нь Ямандагийн тарни уншдагаараа алдартай билээ. Та бүгдийн надад итгэх итгэл бидний хооронд бат бөх барилдлага тогтох үндэс суурь болдогт би их талархдаг юм. Төвөдүүд бидний хооронд аль нутгийн гаралтай, багш тань хэн гэдгээс хамааран бага зэргийн ялгаа байж болох ч бидний сэтгэлгээний үндэс ижил билээ. Бид Бурхан багшийн хоёр мянга таван зуун жилийн өмнө айлдсан сургаалыг таслалгүй үргэлжлүүлэн авч яваа билээ.”

“Номт хаадын үед Бурхан багшийн сургаал ном Төвөдөд орж ирсэн болохоор бид өнөөг хүртэл энэ сургаалыг өнөө цагт хадгалсаар ирж чадсан бөгөөд цаашид ч үргэлжлүүлэн авч явна гэдэгтээ итгэл дүүрэн байдаг.”

"Миний бие “Далай лам” гэдэг нэрийг авч яваа тул Бурхан багшийн сургаалыг хадгалан хамгаалах нь Далай лам гэдэг хүний үүрэг юм. Намайг Далай ламын сууринд байх энэ цаг үед Бурхан багшийн ном өмнөх Далай лам нарын үеийнхээс илүүтэйгээр дэлгэрсэн гэж хэлж болох байх. Зөвхөн шашин шүтдэг хүн байхаас илүүтэйгээр сайхан сэтгэлтэй байх, сайн хүн байхын чухлыг түгээн ойлгуулахыг би хичээсэн билээ. Энэхүү санааг минь олон нийт хүлээн зөвшөөрч, сайшаадаг. Тарнийн дацангийн лам хуврагууд та бүхэн үе үеийн Далай лам нарт туслан дэмжиж ирсэн билээ. Өнөөдөр яриагаа үүгээр дуусгая. Баярлалаа."

Дээрхийн гэгээнтэн өөрт нь зориулж бэлдсэн өрөөндөө амрахаар явав. Маргааш Жүмэ тарнийн дацангийн лам нар түүнд бат оршил өргөх болно.

 Англи хэлнээс орчуулсан Д.Халиун    

Өнөөдөр Дээрхийн гэгээнтэн Далай лам Дашлхүнбэ хийдийн ном хаялцах мэтгэлцээний талбайд "Үхэлгүй мөнхийн шидийг хайрлагч" хэмээх Цагаан дарь эхийн судрын талаар айлдаж, насны авшиг хайрлалаа. Уг авшгийн зан үйлийг Дээрхийн гэгээнтний багш байсан Такдак Ринпоче, Нгаванг Сунграб Тхутоп нар зохиосон билээ.

Лам, хандмаа нар дуганыг дүүргэж, дотор багтаагүй лам, хандмаа болон энгийн хүмүүс гадаа ном хаялцах мэтгэлцээний талбайд том саравчны дор сууцгаажээ. Насны авшиг авахаар 25000 орчим хүн цугларсны дотор Карнатака мужийн бусад суурингаас ч олон төвөд хүмүүс ирсэн байлаа. Дээрхийн гэгээнтэн гольфын тэргээр хийдийн үүдэнд морилон ирээд сэнтийдээ заларлаа. Түүнийг сэнтийдээ заларсны дараа залбирал уншиж, цай, талх, шар тостой будаа тарааж, өргөл өргөн ерөөл тавив.

Дээрхийн гэгээнтэн сүсэгтэн олонд хандан хэлэхдээ: "Былакүппэд хийж байгаа айлчлал маань ийнхүү өндөрлөх дөхөж байна. Өнөө цагт бид олон бэрхшээлтэй тулгарч байгаа тул насны авшиг өгөх нь өлзийтэй сайн байх болов уу гэж бодоод ийнхүү үйлдэх гэж байна. Зүүдэнд минь намайг 110 насална гэсэн шинж тэмдэг үзэгддэг юм. Ямартай ч та бүхэндээ насны авшиг өгч энэ удаагийн айлчлалаа өндөрлөе гэж бодлоо.

“Энэхүү насны авшиг нь бидэнтэй хүчтэй барилдлагатай Цагаан Дарь Эхийн насны авшиг юм. Нэр төр, эрх мэдлээ өсгөхийн төлөө бус буян номд шамдах хүсэл зоригтой хүмүүс энд олноороо цугларчээ. Тиймээс би энэхүү айлчлалынхаа өлзий дэмбэрлийг бодож Цагаан Дарь Эхийн насны авшгийг өгч байгаа юм шүү."

“Бурхан багш биднийг мэлмийдээ тольдон таалал нь ихэд баясаж байна хэмээн төсөөлөх бясалгалыг бид сүүлийн хэдэн хоног хийлээ. Үнэхээр тийнхүү баясах байсан нь тодорхой.

“Тун саяхан би Бодгаяа дахь Тайланд хийдэд уулзалтад оролцож байх үеэр Бурхан багшийн дүрийг сэтгэлдээ маш тод буулгалаа. Бурхан багш бээр над руу дохих шиг санагдахад би өөдөөс нь ихээхэн хүндэтгэл бишрэлтэйгээр харж, түүний энэрэл нигүүлслийг мэдэрсэн билээ. Тэр бээр надад ер бусын энэрэнгүй хандаж, сэтгэл хангалуун байсанд би баярлаж байсан.

“Бурхан багшийн ном дэлхий даяар түгж, урьд өмнө нь Бурханы шашингүй байсан газруудад хүртэл дэлгэрч байна. Үүнд би өөрийгөө тодорхой хувь нэмрээ оруулсан гэж боддог.

“Бага балчраасаа эхлэн би багш нарынхаа хажууд номонд суралцаж өссөн агаад үүний ачаар амьдралаа хэрхэн утга учиртай болгох эрдмийг олж авсан билээ. Би Амдогийн До-ме хотод төрсөн бөгөөд намайг бага балчир байхад ээж, эмээ нар маань надад их эелдэг ханддаг байсан. Сэтгэл оюуныг судлах сонирхлыг минь манай гэр бүлийнхэн надад төрүүлсэн юм. Гурав, дөрвөн настай байхдаа би Гүмбүм хийдэд очиж байжээ. Тэнд шавилан сууж байсан залуу лам нарыг хараад Ом ара база нади тарнийг даган дууриан уншиж сурсан юм. Энэ үеэс ном сурах үр хөрөнгө сэтгэлд минь суусан болов уу.

“Лхамо Лацо нуурын хөвөөн дээр А, Ка, Ма үсэг тодрон үзэгдсэн нь намайг Далай ламын сэнтийд залрахад нөлөөлсөн нэгэн шинж тэмдэг байсан юм. Өөрийнхөө хийсэн үйлдлээр бус хүчтэй үйлийн барилдлага хийгээд урьдын ерөөлийн үрээр би энэ үүрэг хариуцлагыг хүлээсэн юм. Тиймээс төв нутгийн Төвөдүүд болон Амдо, Дхо-төгийн нутгийнхан надад их сүсэг бишрэлтэй байдаг юм.

“Миний амьдралын хамгийн сайхан үе бол Буддын гүн ухаан, бясалгал, шүтэн барилдлагын ухаан, ном хаялцах ухааныг заасан хоёр багштайгаа учирснаас хойш эхэлсэн юм. Тэдний өгсөн урам зоригийн ачаар би Майдар бурханы айлдсан “Илт онохуйн чимэг” (Абхисамаяланкара), Чандракиртигийн “Төвд орохуй” (Мадхьямакавтара) номыг цээжилсэн. Дараа нь багш нараасаа эдгээр номын нарийвчилсан тайлбарын дамжлагыг хүртсэн билээ. Тиймээс би өөрийгөө азтай гэж боддог.

“Лхаст үймээн самуун дэгдэх үед би Норбулингад байдаг Махгал бурханы өмнө залбирсан билээ. Мөн хэрхвэл зохистойгоо тодорхой болгохын тулд биедээ байнга авч явдаг байсан Балдан Лхам бурханы дүрийн өмнө төвөдийн уламжлалт балингийн мэргэ тавьдаг байлаа. Мэргэнд намайг Норбулингаас харанхуй бүрий цагаар дайжин зугтаж байгааг харуулдаг байсан юм. Харин сайн төлөг буухдаа намайг энэхүү эрх чөлөөтэй оронд хүрэлцэн ирж, уулзах боломжгүй байх байсан олон хүнтэй уулзаж буйг харуулдаг байв. Ийнхүү би "Далай лам" гэдэг нэрийг урьд өмнө нь мэддэггүй байсан газруудад таниулж, олны хүндлэлийг хүлээсэн билээ. Тиймээс энэхүү эрдэнэт хүний амьдрал минь үнэ цэнтэй байсан гэж боддог.

“Би ариун шагшаабадыг сахин Бурханы номыг даган мөрдөж тарнийн номыг үргэлжлүүлэн үйлдэх болно. Үүнээс гадна би бясалгал хийдэг. Өглөө бүр бодь сэтгэл болон хоосон чанарыг бодон бясалгадаг. Үүнийг өдөр бүр хийж, бодсадвын явдлаар амьдрахыг хичээдэг билээ. Буддын шашныг сонирхдоггүй хүмүүстэй хүртэл найзалж нөхөрлөдөг болсон.

"Бага насаа Төвөдөд өнгөрүүлж, залуу насандаа эх нутгаасаа дүрвэн гарч, түүнээс хойш амьдралынхаа ихэнх хэсгийг энд өнгөрүүлсэн билээ. Өмнө нь хэлсэнчлэн, миний зүүдэнд намайг 110 орчим наслах шинж тэмдэг үзэгддэг" гэж хэлэхэд цугласан олон алга ташив.

“Хүмүүс нь нэлээд хатуу, ширүүн гэдгээрээ алдартай Силинээс гаралтай хүн билээ би. Бурханы номд суралцан амьдарсан тул тийм ширүүн дориун байгаагүй гэж би өөрийгөө боддог.

“Өнөөдөр би насны авшиг өгөх гэж байна. Эхлээд тодорхой бэлтгэл хийх хэрэгтэй. Энэ зуур та бүхэн Дарь Эхийн тарнийг хамтдаа хөгжөөж байгаарай."

Дээрхийн гэгээнтэн цугларсан олонд хандан ийн айлдав.

“Эрдэнэт хүний биеийг олж төрсөн учраас бид утга учиртай амьдрах ёстой. Үүний тулд бид Бурхан багшийн цогц сургаал болон шагшаабад, бясалгал, билиг билгүүн хэмээх гурван эрдэмд суралцан дадуулах нь чухал. Харин эдгээрийг сайтар үйлдэхийн тулд бид урт наслах хэрэгтэй шүү дээ. Мөн Гаадамбын уламжлалыг дагах хүмүүсийг авралдаа багтаана хэмээн тангарагласан Арьяа Дарь Эх шиг бурхныг түшиглэн насаа уртасгах боломж бидэнд бий.

“Дөрвөн тарнийг бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдэх ёстой учраас юуны түрүүнд бодьсадвын санваар авна. Бодь сэтгэлийн сэдэл үүсгэлгүйгээр тарнийн бясалгалыг үйлдвээс зөв чиг алдагдах магадлалтай. Та ямар ч тарнийн бясалгал хийдэг байсан, тэр нь бодь сэтгэл буюу бусдад тустай байх гэсэн сайхан сэтгэл дээр суурилсан байх ёстой билээ. Энэ бол миний баримталдаг арга барил юм. Өглөө сэрээд л би бодь сэтгэлийг үүсгэж эхэлдэг. Өдрийн турш бодь сэтгэлийг огт марталгүй дурьдан сэтгэлдээ барьдаг. Унтахдаа ч бодь сэтгэлийг бясалгасаар байдаг. Та ямар ч үйл хийж байсан хамаг амьтны тусын тулд хийж байна гэж дотроо бодон хийж байгаарай. Ингэснээр та бусдад тустай амьдралаар амьдрах болно.”

Дээрхийн гэгээнтэн бодь сэтгэлийг үүсгэх, бодьсадвын санваар тангараг авах номыг хуврагуудтай хамт хөтлөн явуулав. Үүний дараа тэр бээр насны авшгийг зохих үе шатуудаар хөтлөн явуулсан бөгөөд сүсэгтэн олныг өөрсдийгөө хоосон чанарт уусан шингэж байна хэмээн бясалгахыг айлдав. Үүний дараа тэд Цагаан Дарь Эхийн дүрээр гарч ирж байна хэмээн бясалгаарай гэв.

“Өглөө бүр сэрэхдээ би бодь сэтгэл болон хоосон чанарын тухай бясалгадаг. Өдөр тутмын амьдралдаа арга болон билиг билгүүн гэгдэх эдгээр бясалгалын хоёр ухаанд сэтгэл оюунаа чиглүүлэхийг хичээдэг. Энэ хоёр бясалгалыг өдөр, долоо хоног, сар, жилээр тооцогдох өдөр тутмынхаа амьдралд шингээж оюун сэтгэлдээ бодь сэтгэл, хоосон чанарыг бат суулгахыг чармайдаг юм. Энэ бол зөвхөн залбирал уншаад өнгөрөх биш, харин эдгээр зарчмуудыг миний шашин ном, зан үйлийнхээ гол цөмийг болгодог явдал билээ. Ингэж байж бидний амьдрал утга учиртай болж чадна.”

Авшиг өгч дуусмагц Дээрхийн гэгээнтэн сүсэгтэн олныг өөрсдийн үйлдсэн арвин их буянд даган баясахыг хүсэв. Тэр бээр үүнээс хойш Хүслийг биелүүлэгч Цагаан Дарь Эхийг өөрсдийн авралын бурхан болгон шүтэхийг зөвлөв.

Хурал ном өндөрлөхөд мандал өргөж, “Үнэний залбирал” уншлага болон бусад өлзий хутаг оршоох ерөөл залбирал уншлаа. Дээрхийн гэгээнтэн ном хаялцах мэтгэлцээний талбай дундуур гольфын тэргэнд суун хийдийн хаалгаар гарахдаа сүсэгтэн олон руу инээмсэглэн гараа далласаар өргөө рүү буцлаа.

Орчуулсан Д.Халиун 

"Учир шалтгааны ухаан, логикоор дамжуулж судалдаг Бурхан багшийн сургаал зөвхөн Төвөдөд л хадгалагдсаар ирсэн. Энэ уламжлал сэтгэл оюун ухааныг хувирган өөрчлөх маш үр дүнтэй аргуудтай тул бид үүнийг хадгалан хамгаалахын төлөө чармайх ёстой.

Хүний сэтгэл оюун хэрхэн ажилладаг талаарх мэдлэг өөр уламжлалд бус манай өв уламжлалд агуулагдсан байдаг тул бид ийн хичээх ёстой. Хүний сэтгэл оюуны талаар ийм ойлголттой тул бидэнд муу сэтгэлийг дарах, эерэг бодлыг төрүүлэх арга хэрэгсэл бий билээ. Энэ бүгдийг нарийн нямбай судалж үзсэний дараа бид сэтгэл оюуныг өөрчлөх арга хэрэгслүүдийг зөв ашиглаж чадна. Тэгэхээр буддын сонгодог судар бичгүүдийг судлах нь хүний амьдралд бодитой тустай байх нь ээ.”

Энэ үед хурлын дуганд цугларсан хүмүүс бурхан багшийн магтаал, "Наландагийн 17 их бандидагийн магтаал", Дээрхийн гэгээнтний зүрхэн тарни зэргийг уншлаа.

Дээрхийн гэгээнтэн бурхан шүтээний тахилын ширээн дээрх зулыг асаагаад хуврагийн чуулганы өөдөөс харж заларлаа. Түүний зүүн талд хуучин Гандан Три ринбүүчи, Жанцанчойжоо зэрэг арван нэгэн хийдийн хамба нар суудлаа эзлэв. Баруун талд нь одоогийн Гандан Три ринбүүчи, гэвш лхаарамба Лувсандорж, Гандан Пован сангийн ажилтнууд суув. Төвөдийн Захиргааны албан хаагчид хуран чуулсан олны эхний эгнээнд лам нартай хамт суув. "Дамжлагын багшид тахил өргөх", "Ламын чодва" зэрэг хурлын уншлагаар бат оршил өргөх залбирал эхлэв.

Нийт цугласан хүмүүст цав, гамбир түгээв. Богд Зонхов болон түүний хоёр шавьд өргөх залбирлаар манз адислав.

Төвөдийн орны номыг тээн дэлгэрүүлэгч Зонхов

Учир шалтгааны ухааны эзэн Жалцавжий

Судар тарнийн ёсыг сахин хамгаалагч Хайдавжий хэмээх

Эцэг хүү гуравт энэхүү ундыг өргөе.

Дараах залбирлаар цав адислалаа.

Зүйл бүрийн амтат идээн хийгээд

Цэцэгс, хүж, зул тэргүүтэн

Бодитой хийгээд сэтгэлээр хувилгасан бүгдийг

Буяны дээд чуулганы орон танаа өргөе.

Дараа нь хурлын бэрээс түгээлээ. Ламын чодвын хурал үргэлжилсээр цог өргөх хэсэг эхлэв.

Хурлыг удирдаж буй очирт багш болох Жанцанчойжоо Госок ринбүүчи бээр Дээрхийн гэгээнтнийг урт удаан ажрахыг хүсэмжлэн очирт суурь зэрэг шүтээний өргөлүүдийг өргөв. Сэра Мэ, Сэра Жэ хийдийн хамба лам нарын хамтаар эхлээд Дээрхийн гэгээнтэнд мандал өргөж, дараа нь бурханы бие, хэл, тааллыг бэлгэдсэн шүтээн, ламын дээл (намжар), олбог (дингва), ламын банзал, таяг (харсил), 8 тахил, төрийн 7 эрдэнэ, найман зай зэргийг тус тус өргөлөө.

Олон улсын гэлүк байгууллагын төлөөлөгчид болон өнөөдрийн хурлын өглөгийн эздийг Дээрхийн гэгээнтнээс адис хүртэх зуур Дээрхийн гэгээнтний хоёр багшийн зохиосон “Далай ламын өлмий бататгах залбирал”-лыг уншив. Шинээр томилогдсон Шарзэ Чойжоо бээр талархлын мандал өргөлөө. Сэра хийдийн ажилтнууд ирж адис хүртэв.

Дээрхийн гэгээнтэн хурсан олонд хандан: "Өнөөдөр Сэра хийдээс бат оршил өргөлөө. Сэра, Гандан, Бэрээвэн гурван их дацан хийдийн хуврагууд олон арван жилийн турш надад чин итгэл, сүсэгтэй байсаар ирсэн билээ. Энэ гурван хийдтэй би үргэлж ойр байдаг агаад лам нар нь надад онцгой хүндэтгэлтэй ханддаг. Бидний хоорондох энэ итгэл, барилдлага огтхон ч суларч хэлбийж байсангүй. Энд цугласан болон бусад хийд орны лам хуврагуудын сайн сайхны төлөө залбирал ерөөлөө зориулъя.

Урьдын үйл ба ерөөлийн үрээр би энэ насандаа Төвөдийн ард түмэнтэй онцгой барилдлагатай байх хувьтай ажээ. Төвөдийн зон олны төлөө зүтгэх тухай бодохын төдийд нүдний нулимс цийлгэнэдэг нь ард түмнээ гэх халуун дотно сэтгэлийнх биз ээ. Зүрх сэтгэлийнхээ гүнээс би Төвөдийн төлөө, тэнд бурханы номыг дэлгэрүүлэхийг төлөө зүтгэсээр байх болно. Үүнтэй холбоотой намайг 110 нас зооглоно гэсэн шинж тэмдгүүд гарсан байдаг.

“Дэлхий дахинд буддын шашныг сонирхдог хүмүүс Сэра, Гандан, Бэрээвэн гэсэн гурван их хийдийг ихэд хүндлэн дээдэлдэг. Энэ хүмүүсийн олонх нь, тэр дундаа шинжлэх ухааны эрдэмтэд надад тун ч онцгой сайхан ханддаг. Тэд манай өв уламжлан ирсэн эрдэм ухааны нэг хэсэг болсон сэтгэл судлалын мэдлэгт ихэд татагддаг юм.”

Би урт насалж, Төвөдийн дотоодод хийгээд гадна байгаа үндэс нэгтнүүдтэй болон намайг хүндэлж явдаг хүмүүстэй тогтоосон онцгой барилдлага маань урт удаан бат оршихын төлөө залбирсаар байх болно. Миний хэлэх гэсэн зүйл ерөөсөө л энэ юм. Та бүхэн нэгэн үзүүрт сэтгэлээр намайг урт удаан ажрахыг хүсэн залбирлаа. Үүнийг тань би баяртайяа хүлээн авч байна.

“Өөрийгөө 110 болон түүнээс ч урт наслах байх гэж боддогоо та бүхэнд хэлье. Өнөөг хүртэл би Төвөдийн ард түмэн хийгээд бурханы ном сургаалыг хамгаалахын төлөө чадах бүхнээ хийсэн. Үүний хариуд та надад өлмий бат оршихын ерөөл өргөлөө. Та бүхэндээ их талархаж байна." Цугласан олон алга нижигнүүлэн ташив.

"Ламын чодва"-гаас дараах залбирлыг уншлаа:

Та багш, та ядам, та дагинас, та номын сахиус бөгөөд

Өнөөдрөөс авхуулаад бодийг олохыг хүртэл таниас өөр бусад аврал үгүй тул

Энэ болон зуурдын төрөл, хойд төрөлд ч нигүүлсэнгүйн гохоор татан зохиож,

Сансар нирвааны аюулаас гэтэлгэж, шид бүтээл бүхнийг хайрлаж,

Ашдын нөхрийг зохиож, барцад саадыг сахиж хайрла“.

Богд Зонховын шашин дэлгэрэхийн зориулахуй ерөөлөөр өнөөдрийн бат оршлын хурал өндөрлөлөө.

Бүхнийг болгоогч Лувсандагвын эрдмийн төвүүдээр

Бурханы сургаал өнөд бадрах болтугай.

Гурван ариун суртгаалын гүнд нэгэн үзүүрт сэтгэлээр шамдах

Гуйвшгүй хувраг, егүзэрүүдээр дүүрэх болтугай.

Дээрхийн гэгээнтэн Сэра Жэ, Сэра Ма хийдийн багш, оюутнуудтай зургаа авхуулж, үдийн зоогт уригдав.

Үдээс хойш, Дээрхийн гэгээнтэн анхдугаар Далай лам бөгөөд Дашлхүмбэ хийдийг байгуулсан Жалва Гэндэн Дрүпийн мэндэлсний 550 жилийн ойг тэмдэглэн хийдийн ном хаялцдаг талбайд өглөөнөөс эхлэн ном хурж байгаа хуврагуудын хурал уншлагад нэгдэн цаг гаруй хугацаагаар саатав.

Орчуулсан Д.Дуламжав

Дээрхийн гэгээнтэн хийдийн дундуур алхсаар хаалганы өмнөх ирээд гольфын тэргэнд сууж, хийдийн урд байх ном хаялцах мэтгэлцээний талбайд руу явлаа. Замдаа Төвөдийн Соронзонгомбо хааны морь унасан алтан өнгөт хөшөөний дэргэдүүр өнгөрөв.

Лам нар өглөө эртлэн цугларсан байх ба Дээрхийн гэгээнтнийг морилохыг хүлээх зуураа Шагжамүни Бурхан багшийн зүрхэн тарнийг уншиж байснаа дөхөж ирэхэд нь Далай ламын зүрхэн тарнийг уншиж эхлэв. Хуран цугласан хуврагуудын хүрээнд ирээд Дээрхийн гэгээнтэн тэрэгнээс бууж, лам нарын өөдөөс харсан суудалд залрав. Дараа нь "Наландагийн 17 бандидагийн магтаал" хэмээх залбирлыг уншлаа. Шаравчойжи ринбүүчи бээр Дээрхийн гэгээнтний баруун талд нь суужээ.

Эхний мэтгэлцээнд Гандан Шарзэ, Бэрээвэн Лосэлинг дацангийн лам нар асуулт асуухаар, Рато, Бэрээвэн Гоман хийдийн лам нар онолын хариулт өгөн дагсал хаялцахаар боллоо. Тэд Нагаржунай гэгээний "Билгүүний үндэс"-ийн "Муламадхямикакарика"-гийн хоёр мөртөд голлон төвлөрч мэтгэлцэв. Мэтгэлцэгч лам нар "Билгүүний үндэс"-ийн өөр өөр бүлэгт гардаг сэдвүүдийг хөндсөн бөгөөд тэр дундаа аливаа юмс бүтээгдсэн учраас өөрөөсөө бүтэж оршдог гэсэн гүн ухааны дэд сургуулиудын нотолгоог хөндөж байлаа. Тэд өөрийн зүгээс бүтэж орших тухай ойлголтод хэт баригдах мунхаг байдал, шүтэн барилдлага нь хоосон чанарын ухагдахуунтай хэрхэн нийцдэг, Арьяа бодисадва нар хоосон чанарын төлөвт бүрнээ орсон үедээ энэ үзлийг хүлээн авдаг эсэх талаар ярилцав.

Хоёр дахь мэтгэлцээнд Дашлхүмбэ, Гандан Жанцэ хийдийн лам нар асуулт тавихаар, Сэра Жэ, Сэра Мэ хийдийн лам нар онолын тайлбарлагчаар гарч ирлээ. Энэ удаа Майдар бурхны "Их хөлгөний Уттара дандар" бүтээлд тайлбарласан бурхан бүтэх мөн чанарын тухай сэдэвт төвлөрөн мэтгэлцэв.

Бурхан бүтэх мөн чанар гэж юу болох талаарх асуултад энэ нь бурханы хутгийг олохуйн гол шалтгаан мөн хэмээн хариуллаа. Ийнхүү дагсал хаялцах мэтгэлцээн цааш төрөлхөөс заяасан бурхан бүтэх мөн чанар хийгээд зориуд хөгжүүлсэн бурхан бүтэх мөн чанарын тухай сэдвээр үргэлжлэв. Ном хаялцах мэтгэлцээн өндөрлөхөд өлзий хутаг оршоох ерөөл залбирал уншлаа. Ном хаялцсан хуврагуудын бусдыгаа төлөөлөн Дээрхийн гэгээнтэнд бараалхаж адис хүртлээ.

“Номд суралцаж байхдаа би мэтгэлцээ хийхэд тусалдаг хуврагуудтайгаа дадлага хийдэг байсан. Тодруулах шаардлагатай асуулттай тулгарах үед ийм мэтгэлцээн их тус болдгийг ойлгож авсан. Мэтгэлцээн надад янз бүрийн сэдвийг ойлгох, ойлгоход үнэхээр тусалсан билээ.”

“Бид ном хаялцахдаа өөр өөр логик сэтгэлгээг ашигладаг. Өрсөлдөгчдөө үнэн хэрэгтээ үнэн биш худал зүйлийг үнэн гэж итгүүлж чадвал жинхэнэ чадварлаг мэтгэлцэгч болсон хэрэг гэж ярьдаг. Гэсэн хэдий ч энэ нь зүгээр л оюун ухааны ололт байж магадгүй юм. Маргаан, мэтгэлцээнд оролцохын жинхэнэ утга учир нь сэтгэл оюуныг өөрчлөх явдал. Логик, учир шалтгааны үүднээс судалж байгаа янз бүрийн сэдвүүдээ ойлгож ухаарснаар сэтгэл оюунаа бид өөрчилж чадна. Яг ийм нөхцөлд мэтгэлцээн бидний ойлголтыг нэмэгдүүлэхэд маш чухал юм. Их үр дүнтэй гэж би бодож байна.”

“Өнөөдөр надад ном хаялцах ур чадвараа илтгэн харуулсан та бүхэндээ их гялайлаа.“

“Анх суралцаж байх үедээ би ном хаялцахад тусалдаг хэд хэдэн туслахтай байлаа. Тэдний нэг нь Дэяан ринбүүчи юм. Тэрбээр бусад мэтгэлцэгч шиг хурц ухаантай байгаагүй тул би түүнтэй ном хаялцаад дийлчихдэг байлаа.

"Ном хаялцах мэтгэлцээн нь бидэнд судалж буй зүйлийнхээ талаар сайтар ойлгоход тусалдаг маш үр дүнтэй арга юм. Мэдээжийн хэрэг, хиндүизм гэх мэт итгэл бишрэл дээр үндэслэсэн бусад шашны уламжлалууд байдаг. Харин бид буддын шашныг судлахдаа Бурханы багшийн айлдсаныг мэтгэлцээний аргаар судалдаг. Мэтгэлцээн хийхэд тусалдаг байсан тэр хүмүүстэйгээ хамт би Бурхан багшийн сургаалийг судалсан билээ. Иймд с би та бүхнийг логик, учир шалтгааны сэтгэлгээгээр дамжуулан Бурхан багшийн сургаалыг гүнзгий судлахыг уриалж байна. Хичээлдээ сайн хичээгээрэй.

"Үүнийг л би өнөөдөр та нарт хэлэх гэсэн билээ."

Орчуулсан Д.Дуламжав

Энэ үед Дээрхийн гэгээнтэн Далай лам Өмнөд Энэтхэгт сэргээн байгуулсан Дашлхүмбэ хийдэд заларч байсан тул Шигацэ, Динригийн ард түмэнд зориулсан томоохон залбирал мөргөлд биечлэн оролцсон нь нэн завшаантай хэрэг юм.

Ойр орчмын төвөд суурин газрын оршин суугчид өглөө эрт цугласан бөгөөд тэднийг 6 цаг 15 минутаас эхлэн дотогш нэвтрүүлэв. Лам нар хийдэд эгнэн суудлаа эзэлж, албан ёсны залбирал эхлэхийг хүлээх зуур цугларсан хүмүүс Бурхан багшийн зүрхэн тарнийг уншлаа.

Дээрхийн гэгээнтэн морилж, Бурхан багш болон анхдугаар Далай ламын алт шармал том шүтээн дүр болон өмнөх дүрийн Банчэн Богд, түүнийг залгамжлагч Гэндэн Чойжинямын зургийн өөдөөс харан залрав. Түүний баруун талд Шаравчойжи ринбүүчи, хийдийн өмнөх болох одоогийн хамба лам нар суулаа. Тэдний ойролцоо Төвөдийн Төв захиргааны болон Төвөдийн цагаачлалын парламентын гишүүд суусан байв.

Хэвлэл мэдээллийнхэнд хийдэд нэвтэрч, Дээрхийн гэгээнтний бичлэгийг хийх бололцоог бүрдүүлж өгсөн байлаа.

Эхэнд, Бурхан багшийн магтаал уншсан ба дараа нь аврал одуулах, бодь сэтгэлийг төрүүлэх залбирал уншлаа. Дээрхийн гэгээнтэн үе үе хуран цугласан хуврагуудын зүг хараа тавьж байв.

Үүний дараа "Цаглашгүй дөрвөн сэтгэл", "Самандбадра буюу Ерөөлийн хаан" залбирлыг уншив. Энэ үед хуран цугласан олонд төвөд шар тостой цай, гамбир түгээж, цав адислах залбирал уншлаа.

Дашлхүмбэ хийдийн гэсгүй Дээрхийн гэгээнтэн болон бусад багш нар удирдан залбирал унших гэж байгааг зарлав. ийн Сахилгын Эзэн Ариун Их Эзэн болон бусад сүнслэг мастеруудын удирдлагаар залбирлыг унших гэж байгааг зарлав. Дараа нь тэрээр өнөөдрийн хурлыг зохион байгуулахад зориулж өргөсөн өглөг, хандивын жагсаалтыг уншлаа.

Үүний дараа Нагаржунай гэгээний зохиосон "Билгүүний үндэс"-ээс дараах бадгийг уншлаа:

Шүтэн барилдаж гарсан юмст

төгсөхүй үгүй, үүсэхүй үгүй,

устахуй гэж үгүй, мөнхийн оршихуй гэж үгүй,

ирэхүй үгүй, явахуй үгүй,

салахуй үгүй, ижилдэхүй үгүй,

Багш мэргэдийн оройн дээд

Хиргүй амгаланг номлосон

Төгс гэгээрсэн Бурхан багшид мөргөе.

Үүний дараа Богд Зонховын зохиосон “Шүтэн барилдлагын магтаал”’-ыг уншлаа. Залгуулаад VII Далай лам Галжамцын зохиосон "Жанрайсигийн магтаал"-ыг уншсаны дараа цугларсан олон нэгэн зэрэг, газар хөдлөлтөд өртсөн хүмүүсийн төлөө Жанрайсиг бурханы Ом ма ни бадмэ хум хэмээх зүрхэн тарнийг уншив. Төгсгөлд нь "Гурван эрдэнэд соёрхол талбих залбирал" уншлаа.

Хийдээс морилохынхоо өмнө Дээрхийн гэгээнтэн цугласан олонд хандан ийнхүү айлдлаа.

“Саяхан Төвөдөд газар маш хүчтэй хөдөлж, олон хүний амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд их хэмжээний хохирол учирлаа. Энэ нь үйлийн үрээс шалтгаалсан хэрэг юм. Бурханы номд итгэдэггүй хүмүүсийн хувьд уй гашууд дарагдахаас өөр арга байхгүй. Харин Бурханы номд итгэдэг бидний хувьд ийм зовлонг урьд хийсэн муу үйлийн үрийг ариусгах хийгээд ирээдүйн сайн сайхныг зөгнөсөн эерэг бодлыг төрүүлэх боломж гэж үздэг юм. Ингэснээр бид зовлон бэрхшээлийг эерэг сайн үйлд хувиргаж чадна. Байгалийн ийм хүчтэй гамшиг зовлон нь бидэнд бодь сэтгэлийг төрүүлэх ба хоосон чанарыг ойлгохын төлөө хичээнгүйлэн шамдах шийдвэрээ батжуулахад тусална.”

“Төвөдөд болсон энэ газар хөдлөлттэй адил гай гамшигтай тулгарсан үед бид үүнийг гэгээрэлд хүрэх замд дөтлөх хөшүүрэг болгон өөрчилж болно. Ийм чадвар бидэнд бий. Хэдий муу үйл боловсорсон ч бид үүнийг шийдвэрээ батжуулах боломж гэж харах нь зөв.”

“Миний хувьд газар хөдлөлтөөс болж учирсан хор хохирлын талаарх мэдээг сонсоод бодь сэтгэлийн төрүүлэх, хоосон чанарыг хөгжүүлэх, Жанрайсиг бурханд чин сэтгэлээсээ залбирч байя гэсэн шийдвэр минь улам батажсан. Зовлон бэрхшээл тохиолдоход уй гашууд автан уйлахын оронд түүнийг гэгээрэлд хүрэх замд урвуулах боломж гэж үзэх нь зүйтэй юм. Төвөдөд олон удаа байгалийн гамшиг тохиолдож байгаа ч энэ бүгдийг гэгээрэлд хүрэх мөрийн хөшүүрэг болгон хувиргаж, үүний үрээр оюун санааны дэвшилд сайтар ахиц гарах болтугай гэж залбирах нь зөв билээ. Гамшгаас амьд үлдсэн хүмүүс ч гэсэн зүрх алдахын оронд сэдэл зоригдлоо дахин батжуулах нь зүйтэй.”

“Төвөд орон бол Жанрайсиг бурханы шүтлэг дэлгэрсэн орон гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Тиймээс бид эерэг сэтгэл оюуныг тасралтгүй, хичээнгүйлэн хөгжүүлэх учиртай. Эргэлтгүй боловсорсон үйлийн үрийн улмаас болж өнгөрсөн осол, гамшгийн талаар сонсох үнэхээр харамсмаар. Гэсэн хэдий ч бид энэ эмгэнэлт явдлыг гэгээрэлд хүрэх чин эрмэлзлээ батжуулах боломж гэж үзвэл тустай байх болно. Үүгээрээ бид Жанрайсиг бурханы тааллыг баясгаж чадах юм.”

“Үүнээс болоод бид зүрх алдан эмээх хэрэггүй юм. Газар хөдлөх нь байгалийн үйл явц агаад үүнд хэнийг ч буруутгах аргагүй. Энэ бол байгалийн үзэгдэл болохоос хүний үйл ажиллагаанаас үүдсэн зүйл биш ээ. Ийм маягаар аливааг авч үзвэл хятадуудад уурсан хилэгнэх ч шаардлага үгүй болно. Болсон үйл явдал бүхэн үйлийн үрээс шалтгаалж буй тул дэлхий дахинд тархан суурьшсан, Төвөдөд болон хилийн чанадад байгаа төвөд үндэстнүүд бүгд эерэг сэтгэл оюуныг төлөвшүүлэхийн төлөө хичээн ажиллах хэрэгтэй юм.”

“Хятадад буддын шашин шүтдэг хүмүүсийн тоо өсөж байгаа бөгөөд тэдний олонх нь миний нэрийг сонсоод нааштай ханддаг бололтой.”

“Өмнө нь хэлсэнчлэн бид өөрсдөө урам зоригоо мохоохгүй, урьд нь чадаагүй эерэг бодлыг хөгжүүлэх, аль хэдийн хөгжүүлсэн эерэг сэтгэлээ улам сайжруулахын төлөө шаргуу ажиллах ёстой. Түүнчлэн бид ганхаж гуйвшгүй итгэл үнэмшил дээр суурилсан халуун дулаан харилцаа холбоогоо хадгалж байх нь чухал юм.”

“Би бүхий л амьдралдаа итгэл үнэмшилдээ тууштай байсан бөгөөд зуун нас давтлаа ч энэ л хэвээрээ тууштай байх болно. Энэчлэн бид бүгд тэвчээртэй байж, өдөр бүр бодь сэтгэлийг төрүүлж, хоосон чанарын үзлийг өдөр тутам дадуулан хөгжүүлэх ёстой. Бурхан багшийн тааллыг үнэхээр баясгах өргөл гэвэл энэ юм. Ингэж чадвал энэ амьдралдаа болон дараа насныхаа буяныг хураах хамгийн сайн арга мөн. Мөн бид бусдад хэрхэн уур хилэн, шунал хүслээ багасгах, сэтгэлийн дотоод амар амгаланг бий болгох талаар үлгэр жишээ болж чадна.”

“Ерөнхийдөө дэлхийн даяар төвөдүүдийг гайхан биширдэг шүү. Тэд бидний халуун дулаан сэтгэлийг үнэлж, төвөд маягийн амьдралын хэвшлийг эрхэмлэдэг. Төвөдүүдийг сайхан зан гэж бодож хүндэлдэг найз нөхөд надад олон бий.”

“Өмнө хэлсэнчлэн би чадах бүхнээ хийхийн төлөө тууштай зүтгэдэг хүн. Зүүдэнд минь үзэгдэж буй дохио болон бусад шинж тэмдгүүдийг анзаарвал, би 110-аас дээш насалж магадгүй юм. Чадах бүхнээ би хийхийн төлөө хичээе, номын анд нөхөд та бүхэн ч гэсэн мөн энэчлэн хичээгээрэй.  Төвөдөд болсон энэ гамшгаас болж бид уурлах аль эсвэл урам хугарах учиргүй юм. Бэрхшээлийг гэгээрэлд хүрэх зэвсэг болгон урвуулахыг ойлгосноор бид энэ гамшгийн талаарх бодлоо итгэл найдвар болгон урвуулж чадна.”

Орчуулсан Д.Дуламжав

Амиа алдсан хүмүүсийн төлөө залбирал ерөөлөө зориулъя. Шархадсан хүмүүс түргэн илаарших болтугай.

Далай лам

Билакуппе

Тэрбээр замдаа Шинэ Делид нэг өдөр саатаж, өчигдөр Бенгалуру руу нисэж, тэндээ дахин нэг өдрийг өнгөрөөжээ. Өнөө өглөө нисдэг тэргээр Былакүппэ дахь төвөд сууринд хүрэлцэн ирэв. Түүний нисдэг тэрэг Дики Ларсо хөлбөмбөгийн талбайд газардлаа.

Дээрхийн гэгээнтнийг Майсур дүүргийн захиргааны төлөөлөгч, Дашлхүнбэ хийдийн хамба лам, төвөдүүдийн өмнөд суурингийн тэргүүн, мөн Өмнөд Энэтхэгт байрлах таван төвөд суурингийн төлөөлөгч нар угтан авч уулзав.

Дашлхүнбэ хийд хүртэл 5.5 км зам дагуу төвөд үндэстэн, лам хувраг, өндөр настан, тэргэнцэртэй, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдээс бүрдсэн сүсэгтэн олон эгнэн зогсож, гартаа хадаг, хүж барин угтлаа Шар малгайтай лам нар бүрээ, бөмбөр, цан хөгжим тоглож байв. Былакүппэ дуурийн хамтлагийнхан дуулж бүжиглэсээр угтав.

Дашлхүнбэ хийдийнхэн Дээрхийн гэгээнтнийг хийдийнхээ өмнө гарч ирэн угтлаа. Хийдийн үүд хүртэлх замыг өнгө өнгийн өлзийт найман тахилаар чимэглэсэн байв. Ариун дашгин хийдийн үүдийн өмнөх замыг цэцгийн дэлбээгээр хулджээ. Дээрхийн гэгээнтний сууж явсан машин хийдийн гол хаалганд ойртон зогслоо. Түүнийг Дашлхүнбэ хийдийн саяхан шинээр томилогдсон хамба лам Гандан Три Ринбүүчи болон өмнөх хамба лам Гандан Три Ринбочи нар угтан авлаа.

Дээрхийн гэгээнтэн хийд рүү залбирсаар заларлаа. Тэрбээр сэнтийд залармагцаа өлзий ерөөлийг бэлгэдэн зул асаав. Хамба лам мандал өргөж, бурханы таалал, зарлиг, лагшин зэргийг бэлгэдсэн өргөл өргөлөө. Дээрхийн гэгээнтний хоёр багшийн зохиосон “Далай ламын өлмий бататгах залбирал”-ыг уншин, манз, бэрээсээр цайлав. Дараа нь Дээрхийн гэгээнтэн цугларсан олонд хандан ийн айлдав.

“Өнөөдөр би анхдугаар Далай лам Гэндэндүв гэгээнтний үүсгэн байгуулсан Дашлхүнбэ хийдэд хүрэлцэн ирлээ. Тус хийд нь лам нарын буддын гүн ухаан, нотлохуйн ухааны сургалтаараа Төвөдөд алдартай байв. Мөн Гялва Энсепа нь номын шимийг заах арга барилаараа алдаршсан байсан юм.

“Төвөдөд болсон үймээн самууны дараа Дашлхүнбэ хэмээх энэхүү ном эрдмийн төвийг Энэтхэгт дахин байгуулсан юм. Энэ бол Төвөдийн хамгийн чухал сүм хийдүүдийн нэг юм. Гэндэндүв гэгээнтэн энэхүү хийдийг байгуулжээ. Түүний залгамжлагчийн хувиар өнөөдөр энд ирсэн маань нэр төрийн хэрэг тул би их баяртай байна.

“Хийдийн гол зорилго бол миний үргэлж зөвлөдөгчлөн, шашин номын сургалтын хөтөлбөрт шамдан сургалцаж, боловсрон мэдсэн зүйлсээ амьдралд хэрэгжүүлэх боломжийг лам хуврагуудад олгох эрдэм судлалын төв байх явдал юм.

“Өнөөдөр буддын шашингүй хүмүүс хүртэл Бурханы сургаалыг сонирхож байна. Тэдний дунд олон эрдэмтэн манай уламжлалын учир шалтгааны ухаанд ихэд татагддаг. Энэ бол бидний олон зууны турш хадгалж ирсэн уламжлалт ухаан юм."

Дээрхийн гэгээнтэн тун саяхан Бодтгаяа дахь Тайландын үзэсгэлэнт сүмд болсон Гурван сургаал болон буддын гурван аймаг савыг судлах хуврагуудын нэгдсэн чуулганд оролцсон тухайгаа дурсав. Чуулганы үеэр тэрээр цугларсан олны дунд байхдаа Бурхан багшийн дүрийг сэтгэлдээ буулгасан байна. Гэгээрсэн Бурхан түүн рүү дохиж, хажуудаа суухыг урив. Бурхан багш бээр Дээрхийн гэгээнтний номын төлөөх чин үнэнч зүтгэлд нэн таалалтай байгаа нь тодорхой байсан ажээ.

“Энд байгаа сүм хийдийн лам хуврагууд Бурхан багшийн сургаалыг хадгалан үргэлжлүүлэхийн тулд, ялангуяа цаг доройтсон өнөө үед илүү их чармайн ажиллах хэрэгтэй байна. Бурхан багшийн сургаалыг Хятадад болон уламжлалаараа буддын шашин шүтдэггүй байсан орнуудад сонирхож эхэлж байна. Энд цугларсан бидний дагаж мөрддөг уламжлал бол учир шалтгаан, учир зүйг чухалчилдаг. Учир зүйн ухаанаар бол сахилга баттай байх юм бол бид сөрөг сэтгэл хөдлөлөө хянаж сурдаг. Энэ бол зүгээр нэг итгэл үнэмшлийн асуудал биш, харин оюун ухаан, сахилга батыг ашиглан дотоод сэтгэлийн амар амгаланг бий болгож болдог явдал юм. Энэ арга нь Бурхан багшийн сургаалын онцлог билээ.

“Бид гэгээрлийн хутгыг олох талаар ярьдаг, гэхдээ бид үүнийг зөвхөн итгэл үнэмшлийн үндсэн дээр биш, харин учир шалтгаан, учир зүйн ухаан дээр тулгуурлан олох боломжтой. Бурхан багшийн сургаалын чин үнэнч дагагч хувраг хүний хувьд би өглөө сэрмэгцээ бодь сэтгэл, хоосон чанарын тухай бясалгадаг. Үүнийг өдөр бүр хийдэг бөгөөд энэ нь надад итгэлийг өгдөг билээ. Та бүхэндээ баярлалаа."

Цугласан лам хуврагууд “Үнэн айлдвар” залбирал, V Далай ламын "Нууцын үзэгдлүүд"-ээс уншин, Гурван эрдэнийн хүчээр бүх түйтгэр, саад тотгорыг арилгах ерөөл тавилаа. Энэ үед Дээрхийн гэгээнтэн хийд дэх байр руугаа гадаалав.

Орчуулсан Д.Халиун

Талбайн тайзны хойморт Бурхан Багш, Жанрайсиг, Цагаан Дарь Эх бурханы машид том шүтээнийг залсан байлаа. Дээрхийн Гэгээнтний сэнтийн хоёр хажуугаар хийдүүдийн одоогийн болон хуучны хамба лам нар сууцгаасан байв. Дээрхийн Гэгээнтэн тайзны зүг морилон сэнтийдээ залрах үеэр уламжлалт хувцас асаасан төвөдийн бүжигчид дуу бүжгийн өргөл өргөн лам хуврагууд бүрээ бишгүүр үлээн хүндэтгэл үзүүлж байв. 

Дээрхийн Гэгээтний албан ёсны төлөөлөгч доктор Намжил Чодуп Дээрхийн Гэгээнтнийг хүндэтгэлтэйгээр угтан авч, чин сэтгэл, бат сүжигээр Бат оршил өргөх сайхан боломж олгосонд цугласан олон гүнээ талархаж буйг уламжилав. Цаашлаад тэрбээр Дээрхийн Гэгээнтэнд эмнэлэгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлсэн болон халуун дулаанаар хүлээн авч тусалсан бүх хүмүүст талархал илэрхийллээ. 

Тайзны өмнөх талбайд 400 орчим төвөд хүүхдүүд Дээрхийн Гэгээнтэнд өлмий бат оршихуйн ерөөл өргөн дуун өргөл өргөлөө. Улмаар унзад лам мандал өргөх уншлагыг тэргүүлэн уншсан юм. 

Дээрхийн Гэгээнтэн цугласан олон хандан:

“Өнөөдөр энд цугласан та бүгд Төвөдийн гурван мужийн нэгдмэл байдал, эв нэгдлийг нотлон харууллаа. Төвөдийн соёл уламжлал бол нийт хүн төрөлхтөнд ач тусаа бүрэн дүүрнээр өгч чадахуйц билээ. Бурхан Багш гэгээрэлд хүрснийхээ дараа маш олон айлдвар сургаал айлдсан нь Төвөд болон Гималайн бүс нутагт сайтар хадгалагдан уламжилагдаж ирсэн билээ. Бурхан Багшийн эдгээр айлдвар сургаалууд бол асар их адис жинлав, гүн гүнзгий утгатай юм. Би бага балчир наснаасаа үүнд суралцсаар ирсэн юм.” 

“Бурхан Багшийн айлдвар сургаалууд бидний амьдралын зарчимд гүн гүнзгийгээр нөлөөлсөн учраас Төвөдийн ард түмэн одоог хүртэл уламжлан хадгалсаар ирсэн. Ийм цаг үед би 100 гаруй насалж цаашдаа ч хамаг амьтан болоод Төвөдийн ард түмний төлөө үргэлжлүүлэн хичээсээр байх болно.” 

“Хятадын коммунист нам Төвөдийн соёл уламжлалыг дорд үзэж болох ч дэлхийн өнцөг булан бүрт бидний уламжлалыг дэмждэг нөхөд олон бий. Бурханы шашны уламжлал зөвхөн Төвөдөд бүрэн эхээрээ уламжлагдан хадгалагдаж байна. Дэлхий даяар тархан суурьшсанаар бидний соёл уламжлалыг илүү олон хүмүүс мэддэг болж байна. Дэлхийн олон орон тэр дундаа Хятадад хүртэл маш олон хүмүүс бурханы шашныг сонирхон судалж байна.” 

“Өнөөдөр би та бүхэнд бодь сэтгэлийн увидас хүртээнэ. Бодь сэтгэл бол энгийн мэт боловч асар хүчтэй. Хамаг амьтныг энэрч хайрласан энэрэнгүй сайхан сэтгэлийг хөгжүүлснээр бид бусдыг төдийгүй өөрийн тусыг ч мөн гүйцэлдүүлж чадна. Нэг ёсондоо “Хамаг амьтны тусын тулд би бурханы хутагийг олоё” гэсэн сэтгэлийг төрүүлэх нь бодь сэтгэлийн үндэс юм.” 

Дээрхийн Гэгээнтэн Чухаг дээд гуравт аврал итгэл одуулах залбирал болон хамаг амьтан бүгдийг энэрч хайрласан энэрэнгүй сайхан сэтгэлийг төрүүлэх уншлагыг уншин цугласан олныг даган уншихыг хүслээ. 

Цаашлаад Дээрхийн Гэгээнтэн:

“Би Бурхан Багшийн айлдвар сургаалыг дагаж мөрдөн түүний нэгэн адил хамаг амьтны тусын тулд бурханы хутагийг олье хэмээн бодь сэтгэлийг анхааран авлагаа болгосоор ирсэн билээ. Та бүхнийг ч бодь сэтгэлийг анхааран авлагаа болгохыг уриалж байна.”  

Дээрхийн Гэгээнтэн Бурхан Багш, Дарь Эх, Жанрайсиг, Манзушри, Дамдин Янсан, Манал болон Ловон Бадамажунайн тарнийн аман дамжлагыг хүртээн цугласан олныг тэргүүлэн тарни тус бүрийг уншлаа. 

Цаашлаад Дээрхийн Гэгээнтэн:

“Дэлхий дээрх бүх шашны уламжлалд би хүндэтгэлтэй ханддаг. Гэвч эдгээр уламжлалуудаас зөвхөн бурханы шашин л учир шалтгаан, логикт суурилдаг онцлогоороо эрдэмтдийн сонирхолыг ихээхэн татаж байна. Мөн түүнчлэн бурханы шашин дэлхий дээр энх тайвныг бий болгоход маш чухал үүрэгтэй юм.” 

“Өнөөдрийн Бат Оршил өргөх ёслолд та бүхэн чин сүсэг, бат итгэлээр оролцож байгаа нь харагдаж байна. Та бүхэн ийн уламжлалаа сайтар хадгалж хамгаалсаар ирсэн нь үнэхээр сайшаалтай хэрэг юм. Цаашдаа ч баяр баясгалантайгаар дээдийн номондоо хичээгээрэй.” 

Унзад лам Бат Оршил өргөх ёслолын уншлагыг тэргүүлэн уншиж, зан үйл номын дагуу үргэлжилсэн юм. Бат Оршил өргөх ёслолын төгсгөлд  Дээрхийн Гэгээнтэнд мандал өргөлөө. 

Хойд Америк дахь Дээрхийн Гэгээтний албан ёсны төлөөлөгч доктор Намжил Чодуп Дээрхийн Гэгээнтний эмнэлэгийн тусламж үйлчилгээтэй холбоотой бүхий л ажлыг машид элгэмсэгээр сайтар зохион байгуулсан Карол болон Сэм Наппи нарт онцгойлон талархал илэрхийлэв. Дээрхийн Гэгээнтэн ч мөн тэдэнд талархал илэрхийлсэн юм. Энэ үеэр цугласан олон алга ташин талархалаа илэрхийлж байлаа. 

Зохион байгуулагчдыг төлөөлөн Кунга Таши өнөөдрийн Бат оршил өргөх ёслолыг зохион байгуулахад тусалсан бүх хүмүүст талархал илэрхийлэв. 

 Дуун өргөлийн дараа унзад лам зориулга ерөөл уншсанаар Бат Оршил өргөх ёслол өндөрлөв. Дээрхийн Гэгээнтэн тайзны урд түр саатан цугласан олны зүг инээмсэглэн мэндчилэхэд олон нийт баясгалантайгаар цагаан торгон хадаг өргөж талархалаа илэрхийлж байлаа. 

  2024 он 5 дугаар сар 9.

Төвөдийн суурин тус бүрийн гоцлол дуучид Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Ламыг магтан дуулахад бусад гишүүд нэгдэж байлаа. Эхлээд Төвөдийн Бхандра суурингийн дуурийн хамтлагийн төлөөлөгч Дээрхийн Гэгээнтний урт наслахын төлөөх нэг шүлгийн залбирлын эхний хоёр мөрийг дуулав.

Цасан уулсаар хүрээлэгдсэн оронд

Тус, амгалан бүхэн гарахуйн эх

Жанрайсигийн эрхэт Данзанжамц таны

Нас, лагшин зуун зуун галаваар батжих болтугай

Чаунтра сургуулийн жүжигчид мөн өөрсдийн дуугаа дууллаа.

Майнпат суурингийн дуучин Төвөдөд өлзий ерөөлийн залбирал уншиж, дараа нь Биллакупе суурингийн дуучин навч нь хүж болон үнэртдэг арцны модыг дуудаж, аз хийморийн залбирал дууллаа. Дараа нь Мундгод суурингийн дуучин дуулав. Одишагийн хамтлаг ‘Гурван эрдэнийн өргөл’ дууг дуулсан юм.

TСВ-ын хамтлаг “Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам урт наслах болтугай...” дууг дуулж, Коллегалын жүжигчид “Та бээр хоосон чанар, энэрэн нигүүлсэхүйн замыг тодруулагч” хэмээн Дээрхийн Гэгээнтний соёрхолыг дуулж мөн Балбын дуурийн дуучид Дээрхийн Гэгээнтэнд зориулж дуугаа дуулав. Дараа нь Калимпонгийн хамтлаг дуулсан юм.

Төгсгөлд нь Төвөдийн дуурийн театрын уран бүтээлчид "Бат итгэл" дуурийн дууг дуулсан юм. 

Дуучид дуугаа дуулсаны дараа Дээрхийн Гэгээнтэнд мөргөж, адис хүртлээ. 

Дээрхийн Гэгээнтэн цугларсан олонд хандан Лхаст байхад Шотон дуурийн наадам түүний хамгийн дуртай баяруудын нэг байсан гэдгийг дурсан ярьсан юм.

"Би Лхаст байхдаа Шотон баярыг үргэлж сэтгэл догдлон хүлээдэг байсан юм. Наадам дөрвөн өдөр үргэлжилдэг бөгөөд энэ өдрүүдэд би их баяртай байдаг байсан. Дөрвөн өөр хамтлаг үзүүлбэр үзүүлнэ. Гянкарвагийн хамтлаг онцгой сайхан дуулдаг байсныг тод санаж байна. Би дуулж чаддаггүй ч хөгжимд толгой дохин сонсдог байлаа. Тиймээс өнөөдөр өглөө та бүхний дуулахыг сонсоход үнэхээр их таатай байна.”

“Бид цагаачлан ирсэн цагаасаа хойш соёлын өвөө хадгалахын тулд хүчин чармайлт гаргасан билээ. Цагаачлан амьдарч байгаа төвөдүүдэд зарим үед хэцүү байдаг ч ч бид мянга гаруй жил үргэлжилсэн уламжлалаа хадгалсаар ирсэн юм.”

“Би Төвөд дэх төвөдүүдийг урт, удаан хугацаандаа үнэн ялна гэдгийг мэдээсэй гэж хүсч байна. Энэ хооронд эрх чөлөөт орнуудад амьдарч байгаа бид олон талт соёлоо хадгалж, сурталчлахын төлөө чадах бүхнээ хийх болно.”

“Шотоныг энд Дарамсала хотод зохион байгуулсныг мэдээд баяртай байна, та бүхний сэтгэл хөдөлгөм үзүүлбэрт баярлалаа.”

"Би одоо 90 насыг дөхөж байгаа ч намайг 110 наслахыг хүсэн ерөөж байна. Би урт наслана гэдэгтээ итгэлтэй байдаг. Төвөд болон бусад газар дахь Төвөдүүд надад маш их итгэдэг. Би 110 нас хүртлээ амьдрах ёстой гэж бодож байна.”

“Төвөд дэх төвөдүүд, мөн цагаачлан байгаа бид, тэр дундаа Энэтхэгт байгаа төвөдүүд бид нар тулгараад байгаа бэрхшээлээс шантрахгүй байх ёстой. Бид тууштай байх ёстой. Бид Хималайн бүс нутгийн ард түмний дэмжлэгийг хүлээж байна. Би ч бас чадах чинээгээрээ хичээх болно.”

Дараа нь Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам Төвөдийн Эмэгтэйчүүдийн Холбооны (TWA) уулзалтад оролцсон 175 эмэгтэйд хандан айлдвар айлдахдаа зарим үед эмэгтэйчүүдийг дутуу үнэлдэг гэж санагддаг тухай дурдлаа.

"Гэсэн хэдий ч эмэгтэйчүүд бол бидний оршин тогтнох үндэс суурь юм. Цагаачлалд амьдарч буй Төвөд эмэгтэйчүүд эхнээсээ хүчтэй байж билээ. Үнэхээр ч бидний хайр энэрэл, энэрэн нигүүлсэхүйн соёлыг хадгалахад эмэгтэйчүүд хүчтэй, зоригтой үүрэг гүйцэтгэсэн нь маш тодорхой юм.”

“Коммунистууд бидний соёл, уламжлалыг устгах гэж оролдсон боловч бүтэлгүйтсэн. Бид уламжлалаа, тэр дундаа дуурийн урлагаа хадгалсаар ирсэн. Миний хэлсэнчлэн өөрчлөлт Хятадад ирнэ. Бидний эр зориг, шийдэмгий байдал ганхахгүй. Би одоог хүртэл чадах бүхнээ хийсэн, ирэх арван жилд ч хийх болно. Баярлалаа.”

Төвөдийн эмэгтэйчүүдийн холбооны гишүүд Дээрхийн Гэгээнтэнтэй хамт зургаа татуулсны дараа дуурийн хамтлаг тус бүр хамтдаа зургаа татуулав.

Дээрхийн Гэгээнтнийг өргөө рүүгээ морилоход жүжигчид Зүглаг хан дуганы талбайд дуулж, бүжиглэн тэдэнтэй хамт үзэгчид баяр хөөртэйгөөр үдлээ.

Түүний сургаалыг сонсохоор ирсэн 300 гаруй монголчуудыг төлөөлөн эрэгтэй, эмэгтэй хоёр монгол залуу түүнд цагаан идээ өргөв. Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам тус бүрээс амсаад дараа нь тэдгээр залуучуудад амсууллаа.

Тэрээр хашааны голоор дамжин дуганыг чиглэн алхахдаа хоёр талд цугларсан хүмүүстэй мэндлэхийн тулд баруун, зүүн тийш хандаж байлаа. 

Дээрхийн Гэгээнтэн Зүглаг Хан дуганыг нар зөв гороолон орохдоо 72 орны 6100 орчим цугласан олонтой мэндчилсэн юм.

Түүнийг арслант сэнтийд залармагц монголын сүсэгтнүүдийн төлөөлөл хэсэг хүмүүс “Билгүүний зүрхэн” судрыг монгол хэлээр уншлаа. Дараа нь түүнд Ламын Гэгээн Данзанжамбалчойжишинэнхувилгаан бурханы лагшин, зарлиг, таалалын шүтээн болон мандал өргөв.

Дээрхийн Гэгээнтэн:

"Бид Энэтхэгт цагаачлан амьдарч байгаа энэ үед номын айлдвар явуулах боломж бидэнд тохиогоод байна. Богд Зонхов бид хоёр Төвөдийн нэг нутагт төрсөн юм. Миний төрсөн газар түүний лагшин мэндэлсэн газартай тун ойрхон байдаг. Эргээд бодоход би Төвөдөд цэцэглэн хөгжсөн номын уламжлалаа хадгалахыг аль чадахаараа хичээсэн юм. Би байгаль орчныг хамгаалах, дэлхий дахинд энх тайвныг тогтоох, шашин хоорондын эв найрамдлыг дэмжихийн төлөө хичээсэн билээ. Тиймээс би Богд Зонховтой нэг нутаг бөгөөд түүний адил бусдын сайн сайхны төлөө тодорхой хувь нэмэр оруулсан гэж хэлж болно.”

“Өмнө хэлсэнчлэн би Богд Зонховын лагшин мэндэлсэн газартай тун ойрхон төрсөн юм. Тухайн үед энэ нутгийг Ма Буфан хэмээх хятадын цэргийн дарга захирч байсан юм. XIII Далай Ламын хойд дүрийг тодруулах үеэр намайг түүнтэй уулзуулахад тэр миний царайг хараад “Энэ хүүд ямар нэгэн онцгой зүйл байна” гэж хэлсэн гэдэг.”

“Энд цугларсан бид бүгд Бурхан Багшийн шавь нар билээ. Бид Төвөд, Монгол, Хималайн бүс нутагт өвлөгдөн ирсэн Бурхан Багшийн бүрэн сургаал болох Наландагийн уламжлалыг баримталдаг. Мөн би өөрийгөө Тисрон Дэцэн хааны хувилгаан гэдэгт итгэдэг. Иймдээ ч түүний удирдлага дор бий болсон Наландагийн хиргүй ариун уламжлалыг хадгалан авч үлдэхийн төлөө чадах бүхнээ хийсэн юм. Надад итгэл хүлээлгэсэн та бүхэнд баярлалаа гэж хэлмээр байна.”

“Ловон Шантаракшита Төвөдөд бурханы шашны ариун уламжлалыг дэлгэрүүлэх их үйлсийг удирдсан билээ. Үүнд хутагт Нагаржуна, хутагт Асанга нараас дамжигдсан уламжлал бүрэн багтана. Энэхүү Наландагийн уламжлалд хадгалагддаг оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааны талаархи ойлголт нь шинжлэх ухаан, практикт чухал ач холбогдолтой. Оюун санаа, сэтгэл хөдлөлийн талаарх энэ мэдлэг уламжлал дэлхийн олон асуудлыг шийдвэрлэх боломжтой.”

“Би амьд сэрүүн байгаа цагтаа Төвөдийн номын хаадын хүсэл мөрөөдлийг биелүүлэх төлөө шийдэмгий байна. Өмнө дурьдсанчлан би Төвөдийн номт хаан Тисрон Дэцэний үргэлжлэл бөгөөд түүний үйл хэргийг үргэлжлүүлэх нь миний үүрэг билээ. Мөн Наландагийн уламжлалын мэдлэг ухаан хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөө хувь нэмрээ оруулах боломж байгааг би бүрэн мэдэрч байна.”

“Өнөөдөр би “Төгс баясгалант орны зуун бурхан/Ганданлхавжа” номыг тайлбарлана. 

Энэ цөвүүн цагт олонтаа сонсож, бүтээхэд хичээн

Ертөнцийн найман номыг тэвчиж 

Чөлөө, учралын хэргийг бүтээсэн

Итгэлт таны аугаа их зохиолд

Бид чин сэтгэлээсээ даган баясмуй

“Бид Бурхан Багшийн сургасан сургаал номлолд суралцах ёстой. Үүний адил Богд Зонхов дээдийн номд хэрхэн суралцсан, агуу их үйлсийг хэрхэн үйлдсэнийг ч мөн даган дуурайх ёстой юм.”

Дээрхийн Гэгээнтэн төвөдөөр Мигзэм уншив.

Зоригдол үгүй их энэрэлийн гуу сан Жанрайсиг

Хир үгүй айлдлын эрхэт Зөөлөн Эгшигт Манзушри

Шимнусын өмгийг хоцроолгүй даран зохиогч

                                                нууцын эзэн Очирваань

Цастын мэргэдийн оройн чимэг Зонхава

Лувсандагвын өлмийд соёрхлыг талбия.

“Богд Зонховын номын сахиус нь Дамжан Чойжал бөгөөд энэ сахиус надад үргэлж тусалдаг гэдгийг би мэдэрдэг.”

“Бид суралцаж, дадлага хийснээр л Бурхан Багшийн сургаалыг хадгалж үлдэж чадна. Өнөө үед Бурхан Багшийн сургаалыг сонирхож буй шинжлэх ухааны эрдэмтэд болон өөр шашны хүмүүс ч нэмэгдсээр байна.  Тэд сэтгэл хөдлөлийг даван туулах арга замыг заасан бидний мэдлэг ухааныг үнэлж байна."

Дээрхийн Гэгээнтэн: 

“Бид Богд Зонховыг бясалгахдаа түүний баруун талын цэцгийн дэлбээ дээр илд, зүүн талын цэцгийн дэлбээ дээр судар байгаагаар бясалгадаг. Илд нь түүний саруул билиг ухааныг, харин судар нь түүний гүн мэдлэгийг бэлэгдэж буй” гэлээ.

Төсгөлд нь тэрээр “Бид эх орноо алдаж, цагаачлан амьдарч байгаа ч энэ бүхэн утга учиртай байсан юм. Та бүхнийг дээдийн ном сургаалыг хэрэгжүүлэхийн төлөө чадах бүхнээ хийхийг уриалж байна. Таши Дэлэг.” хэмээн айлдлаа.

Зуун жилээр оришж, зуун Буддатай учирч,

Урт насалж, эрүүл байж энх тунх баяр баяслыг мэдрээд

Эцэст нь бодь сэтгэлийг олох гайхамшигт зам мөрд орох болтугай.

Та бүгдийн хувьд энд, одоо өлзий дэмбэрэл бүхэн бүрэн бүрдэх болтугай.

Артур Брукс Дээрхийн Гэгээнтэнд өглөөний мэнд хүргээд өнөөдрийн хэлэлцүүлгийн сэдвээр шашны итгэл үнэмшил ба сүжиг бишрэлийн тухай ярилцана гэдгийг дуулгав.

“Өчигдөр та бидэнд өөрсдийн эхийн хайр энэрлийг санаж байх нь ямар чухал болох, бас бид бүгдээрээ хоорондоо шүтэн барилдаж харилцан хамааралтай оршдог болохыг санаж байх нь чухал болохыг айлдсан. Өөрсдийн ажил, гэр бүл, найз нөхөрлөл ба итгэл сүжиг дээрээ суурилсан хүмүүс хамгийн аз жаргалтай байдаг гэж үздэг нь түгээмэл билээ. Тэгвэл энд дурьдахад аглаг ойд ганцаараа суудаг Төвөдийн нэгэн бүтээлчинтэй бид уулзсан юм. Тэрээр хайр, энэрэл нигүүлслийг өөртөө бясалган төрүүлэхийн тулд бусад хөл хөдөлгөөн, саад бүгдээс холдохыг зорьж аглагт ирсэн гэж бидэнд хэлж билээ. Эндээс итгэл үнэмшил нь бидэнд сэтгэлийн амар амгаланг авчирдаг гэж тодорхой хэлж болохоор байгаа юм.”

“Нэлээд олон арван жилийн өмнө сансраас авсан дэлхийн зургийг үзээд хүн төрөлхтөн бид үнэхээр хичнээн өчүүхэн, жижигхэн болохыг мэдэрсэн гэж Дээрхийн Гэгээнтэн та хэлж байсан билээ. Ийм жижиг байх нь эрх чөлөөтэй мэдрэмжийг таньд өгдөг юм шиг санагдсан. Өчүүхэн бага хүн төрөлхтөн бид хэрхэн орших вэ, Дээрхийн Гэгээнтэн?”

Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам:

“Бид өчигдөр энэ тухай ярилцсан билээ. Хайр бол бидний оршихуйн суурь үнэн гэдгийг бид ойлгох шаардлагатай. Бидний ээж төрсөн даруйд бидэнд хайрыг таниулдаг. Хайрлана гэдэг нь бидний үндсэн мөн чанарын нэг хэсэг юм. Бид шашинтай учрахаасаа өмнө хайртай эхэлж танилцдаг. Эхийн хайр энэрэл, халамжийг огт мэдэхгүй хүүхэд амьдрах чадваргүй байна. Энэ нь зөвхөн хүмүүсийн хувьд ч бус бас бусад сүүн тэжээлтэн амьтан бүгдийн хувьд үнэн шүү дээ” хэмээгээд яриагаа эхэллээ.

Шашинд итгэл сүжигтэй, эсвэл шашны үзлийг дадуулдаг хүмүүс улам цөөн болсоор байгаа мэт өөрт нь санагддагийг Брукс дурьдаад үүний шалтгааныг Дээрхийн Гэгээнтнээс асуув.

“Бид төрөөд ээжийнхээ халамж энэрэлд умбаж байх үедээ шашныг таних боломжгүй. Бидний анхны олж авдаг амьдралын туршлага нь бидний эхийн хайр, түүний тэврэлт, хүрэлцэхүйгээс ирдэг. Би өөрийн хувьд хэлэхэд ээж минь надад үнэхээр их хайр энэрэлтэй байсан учраас би өөрийгөө маш их азтай, хувьтай хүн гэж боддог. Харин амьдрал дээр олон хүүхэд янз янзын шалтгаануудын улмаас эхийн хайрыг сайн хүртэж чаддаггүй тул энэ нь тэдний цаашдын хөгжил боловсролд хүчтэй нөлөөлдөг юм.”

“Зарим үед шашин биднийг хайр энэрлийн суурь үнэнээс холдуулах нөлөөтэй байдаг гэж маргаж болох ч бүхэлдээ шашны итгэл үнэмшил, дадуулга нь бидний ээжийн тэр хайр халамжийн нөлөөг илүү тодруулах, илүү мэдрүүлэхэд тустай байдаг. Бид хайр энэрэлдээ өөрсдийн ойр дотны хүмүүс, гэр бүлээсээ цааш өргөжүүлэн нийт хүн төрөлхтөн болоод бусад амьд амьтдыг багтаахад суралцах боломжтой. Энд хамгийн гол хүчин зүйл нь хайр бөгөөд үүнийг бид анхлан сүүгээ өгөхдөө хайраар тэвэрсэн тэр эхийн гараас мэдэрдэг юм.”

Үүний дараа Брукс илүү олон хүмүүс шашинд итгэл үнэмшилтэй ханддаг болвол дэлхий дээр илүү аз жаргалтай байх болов уу гэдгийг сонирхов. Дээрхийн Гэгээнтэн өөрөө шашныг барихаасаа илүүтэй шашнаас ангид, нийтийн ёс зүй, түгээмэл ёс суртахуунд илүү суурилдаг гэдгээ хэлээд гэхдээ бид өөрсдийн эхээс суралцсан хайр энэрлээ илүү бэхжүүлж, илүү хүчтэй болгохын тулд шашны зан үйлүүд, дадуулгыг ашиглаж болно гэдгийг дахин онцлов.

“Би Бурханы шашинтан. Би Бурхан Багшийн айлдсан дээдийн номуудыг дадуулдаг. Тэгвэл эдгээр дундаас хамгийн хүчирхэг, хамгийн чухалчлах хоёр дадуулга байгаагийн нэг нь бусдыг гэсэн сэтгэл, нөгөө нь үнэнийг танин мэдэх дүн шинжилгээ юм. Энэ нь утгандаа зөвхөн үзэгдэл төдийгөөс цааш гэтэлж бүхий л юмс үзэгдэл бүгд харилцан шүтэн барилдлагатай оршдог гэдгийг таних билиг билгүүн билээ.”

“Би өглөө босоод хүн төрөлхтөн бид хүн гэдэг утгаараа ямар мөн чанартай болохыг тунгаан бясалгахдаа бид бүгдэд ижил тэгш байгаа туршлага болох эхийн хайраар тэтгэгдэн амьдралаа эхэлдэг бодит үнэнийг сайтар боддог бөгөөд энэ нэгдмэл туршлага нь хүн төрөлхтөн бүхэлдээ нэг болохыг надад мэдрүүлдэг. Дараа нь үүнийгээ хамаг амьтан бүгд бидний эх, ээж болсон амьтад мөн болохыг танин дадуулдаг бурханы шашны бясалгалаар хүч оруулан тэтгэдэг.”

“Бурханы шашин нь бүтээгч Эзэнийг үгүйсгэж, юмс үзэгдлийн үнэн мөн чанар болон өөр ба өрөөл бусдын хоорондын харилцан хамаарлыг чухалчлан авч үздэг шашны уламжлал юм. Тэгвэл бүхий л амьтан бүгдээрээ нэг тодорхой эзэн бодгалийн бүтээл гэж үздэг шашны урсгалуудад ч ийм ижил төстэй зорилгыг тодорхойлж болно. Тиймээс үүгээр дамжуулан бусдыг гэсэн бидний хайр, энэрэх сэтгэл нь батжин сайжрах боломжтой юм.”

Брукс дараа нь шинжлэх ухаан ба шашны итгэл сүжиг нь хоорондоо тохирон нийцэх боломжтой эсэхийг Дээрхийн Гэгээнтнээс тодруулан асуулаа. 

“Шинжлэх ухаан нь хүн гэдэг бодгалийн тархиний тусгал мөн. Хүн төрөлхтнө амьтныхаа хувьд хамгийн том тархитай биш байж болох ч хүний энэ эрхтэн нь юмсыг ялган салгаж ангилан, дүгнэн шинжлэх чадвартай байдаг. Хэрэв бид шинжлэх ухааныг юмсыг танин мэдэх арга зам гэж харвал энэ нь шашны итгэл үнэмшилтэй зөрчилдөхгүй” гэж Дээрхийн Гэгээнтэн хариулав.

“Хэрэв бид юмс үзэгдлийг авч үзэхдээ бодитой хандан, аливаа нэг гажуудал үгүйгээр дүн шинжилж чадвал шинжлэх ухаан ба шашны итгэл үнэмшил нь нэг л ижил ойлголцолд хүрэх болно. Харин нөгөө талаасаа бид шашныг хатуу догматик үзлээр баривал юмсыг танин мэдэхийн тулд олон талаас нь авч үзэн асуулга тавьдаг шинжлэх ухааны арга замтай зөрчилдөх юм. Жишээлбэл бид энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийн үнэ цэнийг шинжлэх ухааны өнцгөөс ойлгох боломжтой бөгөөд учир нь энэ нь бодит байдлын нэг хэсэг билээ.”

Амьдралыг илүү сайн сайхан болгохын тулд шинжлэх ухаан ямар асуулт тавих шаардлагатай вэ гэсэн асуултанд Дээрхийн Гэгээнтэн машид тодорхой байдлаар дэлхий дээр энх тайвныг хэрхэн дэмжих арга замыг олох нь хамгийн чухал гэдгийг онцлов. Ердийн нөхцөлд бусдыг “манай” эсвэл “тэд” гэсэн өнцгөөс харах нь ойлгомжтой зүйл юм. Гэвч бид үүнд улам автаж, өөр хоорондоо хатуу тусгаарлал, ангилал болгон ашиглавал энэ нь зөрчил тэмцэл болон бусад олон асуудлуудыг дагуулах болно.

Колумбийн Их Сургуульд шашны сэтгэл судлалаар дагнан ажилладаг Лиза Миллер хайр нь энэ ертөнцийн суурь үндсэн хүч мөн эсэх талаар сонирхон асуухад хайр энэрлийн хүч нь шашнаас үүдэлтэй бус боловч шашин бүгд түүний ач холбогдолыг чухалчлан үнэлдэг болохыг Дээрхийн Гэгээнтэн онцлоод: 

“Хайр энэрлийн суурь бодит чанар нь шашнаас гаралтай бус, харин хүн төрөлхтөнтэй маш онцгой харилцаа бүхий дотоод төрөлх чанар юм. Шашны зарим үйл дадлагууд нь бидний энэ хайрын зөн билигт мэдрэмжийг тэтгэж, өсгөн нэмэгдүүлэхэд туслах боломжтой. Хэрэв бид өөрсдийн хайр энэрлийн туршлагыг зөнгөөр нь байлгавал бусдыг гэсэн тэр халуун дулаан сэтгэл нь бусад хүмүүс бидэнд хэрхэн хандахаас хамаарах хандлагатай байдаг. Харин бид энэ хайрын сэтгэлээ дасгалжуулан бэхжүүлж, улмаар цааш тэлэн өргөжүүлж бидэнтэй шууд холбоо хамааралтай бус хүмүүсийг ч үүндээ багтаах чадварыг олж чадна. Бурханы шашинтан хүний хувьд “хамаг амьтан амгалан жаргалантай байх болтугай” гэх уншлагын утга санаа нь маш хүчтэй байдаг” гэж хариулав.

“Бүтээгч Эзэнийг хүлээн зөвшөөрдөг шашинтны хувьд ч ертөнцийн цорын ганц эзэн амьтан бүгдийг бүтээсэн гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх нь хүн төрөлхтөн нэгдмэл, нэг болохыг ойлгон хүлээн авах бас нэг хүчтэй суурь нөхцөл болох боломжтой юм.”

“Хамгийн амьдралд ойр арга зам юу вэ гэвэл бид бүгдээрээ тус бүрдээ хэрхэн өөрсдийн ээжийн хайр энэрэл, халуун дулаан сэтгэлээр тэжээгдэн тэтгэгдсэнийг санаж байх явдал билээ. Тиймээс энэ үнэнийг бид бусад руу түгээн тэлэхэд суралцаж чадна. Бурханы шашинтны өнцгөөс авч үзвэл бусад хамаг амьтан бүгд бидний эх, ээж болсон амьтад гэдгийг хүлээн зөвшөөрснөөр тэдэнд гэм, хор учруулах нь бараг боломжгүй зүйл болдог бөгөөд харин ч эсрэгээрээ эдгээр амьтан бүгд зовлон гаслан бүгдээсээ салж хагацахыг л хүсэх болно.”

“Нөгөө талаасаа хэрэв бид хайрын энэ бодит үнэнээс холдож, эхийн энэ хайр энэрлийн хүчийг мартвал өрсөлдөн тэмцэх гэх мэт сэтгэлийн төлөвүүд орон зайг нь эзлэх юм. Улмаар бид “би..., миний гэр бүл, миний ард түмэн, миний эх орон” гэх мэт санаанд хөтлөгдөх тул асуудлууд бий болж эхлэнэ.”

“Хамаг амьтан бүгдийг өөрийн эх гэдгийг ойлгон ухаарах бясалгал нь сэтгэл оюуны дасгал болох уг шалтгаан, үр дагаврын долоон увидас хэмээх бясалгалын нэг хэсэг юм. Энд зургаан шалтгаан, нэг үр дагаврын тухай ярьдаг. Нэгд бүхий л амьтан бүгдийг өөрийн эх гэдгийг ойлгон хүлээн зөвшөөрөх, хоёрт эдгээр амьтан бүгдийн ач, энэрлийг санаж талархах сэтгэлийг үүсгэх, гуравт нь эдгээр амьтан бүгдийн ач тусыг эргэн хариулахыг сэтгэлээсээ хүсэх, дөрөвт нь эдгээр эх болсон амьтан бүгдэдээ энэрэн нигүүлсэх, хайрлан энэрэх сэтгэлийг үүсгэх, тавд нь агуу их энэрэн нигүүлсэх сэтгэл буюу эдгээр амьтан бүгдийгээ зовлон шаналал бүгдээс нь ангижруулахыг хүсэх сэтгэлийг төрүүлэх юм. Зургаад нь энэ бүх хүслээ бодитой үйл болгох тусгай хүчтэй хатуу шийдэл эрмэлзлийг дадуулна. Төгсгөлийн үр дагавар нь бүхий л амьтан бүгдийн тусын тулд төгс гэгээрлийн хутгийг олох бодийн сэтгэлийг төрүүлэх явдал билээ.”

“Энэ сэтгэл оюуны дасгал нь Төвөдийн уламжлал дахь урьд, хойд төрөлд итгэмжилж суурилсан арга юм. Өөр нэг арга нь өөрийгөө бусадтай тэгшитгэн арилжин солихыг шийдэх арга зам байна. Үүнийг тодорхой харуулсан бадаг шүлэг бий:

Өөрийгөө энхрийлэх нь доройтол бүгдийн үндэс

Өрөөлийг хайрлах нь эрдэм бүгдийн үндэс,

Үлэмж ялгааг ухаарч таниад

Өөрөөрөө бусдыг солихуй дор адисла

Жаргалыг хүсэж, зовлонг хүсдэггүйгээрээ хүн төрөлхтөн бид бүгдээрээ адилхан юм. Өөрийгөө бодох бус өрөөл бусдын хувьд санаа сэтгэл тавьж байх нь бидний сэтгэлийн хүлээсийг тайлж оюун санааг чөлөөлөх нөлөөтэй байна. Бусдыг гэсэн сэтгэлийг үүсгэснээр бидний сэтгэл зүрхэнд илүү орон зай бий болно. Бид бас бусад голлох шашнуудын үзлийн үүднээс бүтээгч Эзэн бид бүгдийг адилхан бүтээсэн гэж бодож бусдын төлөө гэсэн сэтгэлийг дадуулах боломжтой. Сая миний дурьдсан нэг бадаг шүлэг нь энд бид бүгдийн ярилцсан сэдвүүдийн тойм утга мөн юм.”

Артур Брукс Дарамсалад бусад анд нөхөд, хамтран зүтгэгчдийн хамт Дээрхийн Гэгээнтэнтэй үр дүнтэй хоёр өдрийг өнгөрүүлээд маргааш буцах гэж байгаагаа дурьдаад дэлхий ертөнцийг илүү сайн сайхан болгохын тулд бидний зүгээс юу хийхийг Дээрхийн Гэгээнтэн хүсэж байгааг тодруулан асуув. 

“Бусад хүмүүст хүрч, тэднийг сурган боловсруулах хэрэгтэй байна. Зөвхөн өөрийгөө бодох нь маш явцуу сэтгэл, харин бусдыг гэсэн өргөн уужим сэтгэл нь зүрх сэтгэлд улам илүү амар амгалантай, эрх чөлөөтэй орон зайг бий болгодог. Хүн төрөлхтний түүхэн талаас нь авч үзсэн ч дэлхий дээрх олон асуудлууд хувиа хичээсэн сэтгэлээс л үүдэлтэй байсан шүү дээ. Бусдыг гэсэн зүрх сэтгэлээр энэ бүх асуудлуудыг давж туулж чадна.”

“Бид хэтэрхий өөр дээрээ төвлөрснөөр бусад хүмүүсээс хөндийрөн холддог. Бусад хүмүүст анхаарал тавьж, тэднийг бидэнтэй, өөрсөдтэйгээ адил гэж харж ухаарах нь баримтлах ёстой гол арга зам юм. VIIIзууны Энэтхэгийн буддын эрдэмтэн Шантидэвагийн зааснаар:

Өөрийн жаргалыг бусдад өгч

Өрөөлийн зовлонг өөртөө үл авбаас 

Бурханы хутаг олохыг бүү хэл

Ертөнцөд ч жаргалыг амсах нь үгүй

“Надад та бүгдтэй ингэж уулзах боломж олдсонд би их баяртай байна. Энэ удаагийн бидний уулзалтын гол зорилго нь халуун дулаан сэтгэлийг хэрхэн төрүүлэхэд суралцах явдал байлаа. Энэ нь угтаа тийм ч хүнд хэцүү зүйл биш юм. Гол анхаарах зүйл бол илүү аз жаргалтай дэлхий ертөнцийг бүтээхэд хувь нэмрээ оруулдаг, аз жаргалтай, амгалантай хүн байх гэдгийг санах нь чухал юм шүү. Хүмүүсийг “бид” ба “тэд” гэж хардаг хандлагаа орхиж тэд үнэндээ бидэнтэй яг л адилхан гэдэг сэтгэлийг дадуулах хэрэгтэй.”

“Найман тэрбум хүн төрөлхтөн бид хамтран амьдарч бие биедээ аль чадахаараа тусладаг байх ёстой. Тиймээс энд, яг одоо аз жаргалтай байж бусад бүхий л хүмүүсийг өөрийн ахан дүүс гэж бодож санахыг хичээгээрэй.”