Эл бага хурлыг Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн, тус байгууллагын европ дахь салбар, Далай ламын сан хамтран зохион байгуулсан бөгөөд Далай ламын сангийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд Далай Ламын номын сан, архивын захирал Жампэл Лхүндэв нээж үг хэлжээ.

Тэрбээр энэхүү бага хурал бараг 40 жилийн өмнө, дорно дахины мэргэн ухааны уламжлал хийгээд өрнөдийн шинжлэх ухааны нээлтүүдийг холбох гүүр байгуулах гэсэн Дээрхийн гэгээний алсын хараанаас үүдэлтэйг онцлов. 1987 онд анхны Оюун ухаан ба амьдрал (Mind & Life) уулзалт болсон нь одоогийн олон улсын хэмжээний хүрээлэнгийн үндэс суурийг тавьсан юм. Тус хүрээлэн нь буддын шашны эрдэмтэн мэргэд, мэдрэл судлал, физик, сансар судлал, биологи, бясалгалын мэргэшсэн эрдэмтдийн хамтарсан хэлэлцүүлэх зохион байгуулж ирсэн байна. Үүний үр дүнд тархи, оюун ухаан, ёс суртахууны судалгааны салбар хооронд холбоо тогтсон байна. Тус хүрээлэнгийн үйл ажиллагаанаас урам зориг авсан буддын багш, судлаачид лам хуврагуудыг сургадаг уламжлалт хөтөлбөртөө шинжлэх ухааны хичээлүүдийг багтаадаг болжээ.

“Оюун ухаан ба амьдрал” хүрээлэнгийн удирдах зөвлөлийн дарга Түвдэн Жинпа хэлсэн үгэндээ энэхүү бага хурлыг Дээрхийн гэгээн Далай ламын түмэн өлзий гийсний 90 насны ойг тохиолдуулан зарласан Энэрэл нигүүлслийн жилийн хүрээнд сэтгэл оюуны өргөл болгон зохион байгуулж буй гэв.

Анхны хурлыг Чилийн гарамгай эрдэмтэн Франческо Варела, бизнес эрхлэгч Адам Энгл нар зохион байгуулж, Дээрхийн гэгээнд шинжлэх ухааны сонирхлынхоо дагуу эрдэмтэдтэй хамтран ажиллах боломж олгосныг дурслаа. Тэд буддизм ба шинжлэх ухаан гэсэн хоёр судалгааны уламжлалд харилцан бие биеэ танин мэдэх боломж бүрдүүлж өгсөн юм.

Түвдэн Жинпа мөн Дээрхийн гэгээн эрдэмтэдтэй харилцахдаа хоёр үндсэн зорилгыг тавьдаг болохыг дурдав. Эхнийх нь, шинжлэх ухааны судалгааны цар хүрээг тэлэх, материаллаг парадигмын хязгаарыг давах. Тэрбээр аливаа өгүүлэмжийн сэтгэл оюуны талыг, тэр дундаа бясалгалын мэдрэмжийг анхаарлын төвд авчрахыг зорьдог. Шинжлэх ухаан нь тархины уян чанарыг олж нээх хэмжээнд хүртэл нарийн зураг авах технологийг хөгжүүлээд байна. Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн нь хүний амсаж мэдэрдэг туршлага, ухамсрыг задлан нарийвчилж судлахад асар их үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Удаах зорилго нь, шинжлэх ухаан хүн төрөлхтний тусад хэрхэн үйлчилж болохыг харах. Шинжлэх ухааны судалгаа болон аливаа үйл хэргийг уг сэдэл энэрэнгүй байх нь маш чухал гэж үздэг.

Анх эл хоёр талбарын харилцан яриа, хэлцлээ дамжуулан гүнзгий ойлголт бий болно гэсэн Дээрхийн гэгээний итгэл үнэмшлийг ихэд гайхаж байснаа Түвдэн Жинпа дурсав. Өрнөдөд эрдэм шинжилгээний уулзалтууд ихэвчлэн ганцаарчилсан илтгэл шиг байдаг: эрдэмтэн илтгэлээ танилцуулж, хоёр гуравхан асуултад хариулаад суудаг. Харин Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн нь хамтын яриа хэлцэл, харилцан яриагаар дамжуулан тодорхой ойлголт бий болгоно гэж төсөөлдөг билээ. Ингэснээр хүмүүст хамтдаа сэтгэх, хамтдаа далайцтай бодох орон зайг бүрдүүлж, олон салбарыг хамарч чаддаг.

Хүн төрөлхтөн хиймэл оюун ухаантай хэрхэн зэрэгцэн орших нь бидний цаг үеийн шийдвэрлэх асуудал болж буй тул энэ жилийн бага хурлын сэдэв 'Оюун ухаан, хиймэл оюун, ёс суртахуун' байна гэдгийг мэдээд ихэд баярласан гэдгээ тэрээр дурдлаа. Хүн төрөлхтний ирээдүй эрсдэлд ороод байна. Иймд хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн зэргийг биднээс илүү хүчтэй дуу хоолой гарч ирээд булааж авахаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд хүний мэдлэгийн хамгийн гүн, хамгийн олон талт эх үүсвэрүүдийг ухаж үзэх хэрэгтэйг тэмдэглэв.

Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн “ид шид” хүний болон хиймэл оюуны холбоо хамаарлын дунд хэрхэн ундрах гарахыг тэсэн ядан хүлээж байгаагаа нэмж хэлэв. Түүний хувьд хиймэл оюуныг сонирхдог ч энэ талын судалгааны мэдээ баримттай танилцаагүй байгаа тул бодит байдал дээр юу нь үнэн, юу нь хий хоосон болохыг мэдэхэд бүрхэг байдаг гэв. Илтгэгчид дөрөв дөрвөөрөө нэг панель болж илтгэлээ хэлэлцүүллээ. Илтгэгчид: Вашингтоны Их Сургуулийн Эмили М. Бендер, Жанчүвчойлин хийдийн ани Чоен, Принстоны Их Сургуулийн Молли Крокетт, Миссисипигийн Их Сургуулийн Роберт Каммингс, Киотогийн Их Сургуулийн Марк-Анри Дероше, Гүүгл Диип Майнд хөтөлбөрийн Жэйсон Габриэль, Мемфисийн Их Сургуулийн Шон Галлахер, Дорно ба өрнө төвийн Питер Хершок, Хиймэл оюун, дижитал бодлогын төвийн Мерве Хикок, Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн удирдах зөвлөлийн дарга Түвдэн Жинпа, Жүд дацан хийдийн Хансэр ринбүүчи, Хагин Фэйс хөтөлбөрийн Саша Луччиони, Падуагийн Их Сургуулийн Киара Маскарелло, Эдинбургийн Их Сургуулийн Кейт Нэв, Иерусалимын Еврейн Их Сургуулийн Анат Перри, Гандан Жанцэ хийдийн гэвш Лодойсамба, Лондонгийн Эзэн Хааны Коллеж болон Гүүгл Дийп Майнд хөтөлбөрийн Мюррей Шанахан, Брюсселийн Их Сургуулийн Люк Стильс, Сэра Жэ хийдийн гэвш Тавхай, Гронингены Их Сургуулийн Марике ван Вугт байв.

Бага хурал тус бүр 2 цаг үргэлжлэх 6 салбар хуралдаанаас бүрдсэн бөгөөд илтгэгчид 10 минут илтгэлээ тавьж, дараа нь хэлэлцүүлэг, асуулт хариулт өрнөлөө.

10-р сарын 16-ны пүрэв гарагийн үдээс хойш болсон сүүлчийн хуралдаан дээр Хөтөлбөр төлөвлөлтийн хорооны гишүүн, илтгэгч Люк Стильс уулзалтын үндсэн хэлэлцүүлгүүдийг нэгтгэн дүгнэв. Эхнийх нь “Хиймэл оюун ухаан хүний зовлон шаналалыг хөнгөвчлөх, эрх тэгш байдал, нийгмийн эв найрамдлыг бэхжүүлэх, дэлхий нийтэд хөгжил дэвшил авчрах боломжтой эсэх тухай байлаа. Дараагийнх нь “Хиймэл оюуны зүгээс эрүүл мэнд, бие мах бод, сэтгэл санааны сайн сайхан байдал, ажил, боловсрол, улс төр, цаг уурын өөрчлөлтөд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлүүд” гэсэн сэдэв байв. Гурав дахь нь, хиймэл оюуныг хор хөнөөлгүй байлгах, дэлхий нийтэд тустай байлгахын тулд хүн төрөлхтөн үүнд ямар ёс зүйн чанарыг шингээх ёстой, эсвэл шингээх боломжтой талаар хөндөв.

Эдгээр үндсэн сэдвийг 5 салбар хуралдаанаар хэлэлцүүлэв. Эдгээр нь, сэтгэл оюуныг философийн үүднээс авч үзэх, аливаа юмсын тусгаар ангид хийгээд бусдаас хамаарч, шүтэлцэж орших харилцаа, хамтын дуу хоолой, боломжит ирээдүй, олон талт байдал ба ёс зүй, боловсрол гэсэн асуудлыг авч үзлээ.

Бүх хуралдаанд дараах 4 асуултыг хөндөв. Үүнд:

1. Хиймэл оюун ухаан одоо юу хийж байна, бид үүнийг юунд ашиглаж болох вэ?
2. Хиймэл оюуныг ашиглах нь хувь хүн, нийгэмд хэрхэн нөлөөлөх вэ? гэсэн асуултууд багтаж байлаа.

Эдгээр нь хиймэл оюуны одоогийн байдлын талаарх асуултууд юм. Мөн илтгэгчид ирээдүйг сонирхож, ирээдүйг хүн төрөлхтөн бүтээж чадна, бүтээх ч ёстой гэсэн ерөнхий санааг хөндөж байлаа. Эндээс хиймэл оюун ирээдүйд юу хийж чадах, мөн бид тэнд хэрхэн хүрэх чиг хандлагыг тогтоох чухал боломжийг тодорхойлсон юм.

Хиймэл оюун одоо юу хийж байна вэ? Хиймэл оюунд суурилсан олон төрөл чатбот байдаг ч энэ хурлын үеэр голчлон хүнд хамаатай хэрэглээний программуудад төвлөрч хэлэлцлээ. Хиймэл оюуны дата шинжлэх, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх чадварыг хөндөж ярилцдаг бага хурал хаа сайгүй болдог ч Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн бага хурал хүн төрөлхтөнд хамаатай сэдвүүдэд төвлөрч буй юм.

Бага хурлаас хэд хэдэн санамж дэвшүүлэв. Эхнийх нь том компаниудын олон нийттэй харилцах албадын үүсгэсэн хий хоосон сурталчилгаанд хүмүүс хэт автахгүй тайван байж, хиймэл оюунд шүүмжлэлтэй хандах хэрэгтэй гэсэн санаа байлаа.

Шон Галлагер ямар нэг зүйлийг хий хоосон хэлэх ба бодитоор үйлдэх хоёр асар том ялгаатай гэдгийг онцлов. Чатбот "Би танд өрөвдөж байна" гэж хэлж байгаа нь зүгээр л үг тул энэ хиймэл оюуны системд өрөвдөх сэтгэл, энэрэл нигүүлсэл байдаг гэж гэж хууртаж болохгүй гэв.

Түвдэн Жинпа үг ярианд анхаарах ёстойг сануулав. Хүн хоорондын харилцаанд утга учиртай байдаг үгсийг (жишээлбэл, "ухамсар", "мэдрэмж", "сэтгэл") бусад нөхцөлд, эсвэл хиймэл оюун ухаанд хэрэглэж эхэлбэл "хальтирч" магадгүй гэв. Өөрөөр хэлбэл, технолгид эдгээр үгсийг хэрэглэсэн тохиолдолд хүмүүс хэтрүүлэн ойлгох, эсвэл төөрөлдөх эрсдэлтэй.

Молли Крокетт технологийг хэт дөвийлгөх ("techno-optimism") буюу "Хиймэл оюун бүхнийг шийднэ" гэсэн үзэл, хүн төрөлхтний ирээдүйг хэт гутранги төсөөлөх ("human pessimism") буюу "Хиймэл оюун биднийг эзэлнэ" гэх үзлийн аль альд автахгүй байх нь чухал гэв. Хамгийн гол нь энэ бүх үйл явцаас хүн ямагт илүү чухал гэдгийг мартах ёсгүй. Хүн төрөлхтний тэргүүлэх үүргийг орхиж болохгүй гэдгийг санууллаа.

Эмили Бендер хиймэл оюуныг хүншүүлэхгүй байхыг, харж, сонсож буй зүйлдээ хэт их итгэхгүй байхын чухлыг онцоллоо.

Хиймэл оюуны өнөөгийн нөлөөлөл ямар байна вэ? гэж асуухад мэдээж хэрэг асар их нөлөөлж буй, цаашид улам нэмэгдэх хандлагатай байгаа гэж оролцогчид хариуллаа.

Түвдэн Жинпа "шинэ бодит байдал" бий болж буй талаар хөндлөө. Бид хүссэн ч, эс хүссэн ч энэхүү шинэ бодит байдлын нэг хэсэг болж байна. Энэ нь бид хиймэл оюуны бүтээж буй "театрт" хэр зэрэг "тоглохоос" хамаарна гэв.

Тухайлбал, хүмүүс тодорхой текст, чатбот болон бусад системүүдтэй харилцахдаа хиймэл оюунтай харьцаж байгаагаа анзаарвал хандлага нь шууд өөрчлөгддөг. Тиймээс энэ асуудалд сонор сэрэмжтэй байх нь нэн чухал юм.

Илтгэгчид болон оролцогчид ялангуяа хиймэл оюун хүүхэд, залуучуудын сэтгэцийн хөгжилд хэрхэн нөлөөлөх талаар санаа зовниж буйгаа илэрхийлсэн юм. Хиймэл оюун гэдэг зүйлтэй дэлхий нийтээрээ танилцсан ч үүний үр нөлөөг бид хараахан сайтар мэдээгүй, энэ талаар хангалттай судалгаа хийгдээгүй тул бид бүгд бараг туршилтын туулай мэт байдалд байна. Иймд бид үр хүүхэд, ач зээ нартаа онцгой анхаарах учиртай гэлээ.

Саша Луччиони байгалийн нөөцийн хэрэглээтэй холбоотой тулгамдсан томоохон асуудлын нэгэнд анхаарал хандуулав. Бүх нийтээр эрчим хүч хэмнэхийг хичээж байхад хиймэл оюуны технологи энэ бүх хүчин чармайлтыг талаар болгож байна гэлээ.

Люк Стильс хиймэл оюуны ирээдүйн нөөц боломжийн талаар хөндөхдөө, өөрийнх нь хамгийн их сонссон үг өршөөл энэрэл буюу хэн бүхний зорьж тэмүүлэх ёстой зүйл, нөгөөх нь эрх мэдэл дагаж ирдэг хариуцлага гэдэг үг байсныг дурдлаа. Цаашид илүү ил тод байдал, үнэт зүйлсэд анхаарал хандуулж, боловсрол олгодог байгууллагуудын нөлөөлөх чадамжийг дээшлүүлэх хэрэгтэй гэдэгт оролцогчид бүгд санал нэгдлээ.

Гэвш Лодойсамба хиймэл оюуныг хүмүүс нэг нэгээсээ зай барихад бус ойртон нөхөрлөхийн тулд ашиглах нь зүйтэй гэдгийг тэмдэглэв. Мөн хиймэл оюунд хайрлах сэтгэл байхгүй ч хүнийг бусдад илүү энэрэнгүй ханддаг болоход тусалж чадна гэв. Хиймэл оюуныг зөрчилдөөн бус өөрчлөлт дэвшил, сэтгэл оюуны хөгжилд ашиглах шаардлагатай байна. Үүнийг санаж явбал бид ирээдүйгээ хамтран бүтээж чадна. Үүнийг хийхийн тулд бид бодит арга хэмжээ авах ёстой гэлээ.

Өнөөдрийн бага хуралд оролцсон, илтгэл тавьсан хүмүүс Дээрхийн гэгээнээс адис хүртлээ. Дээрхийн Гэгээн тэдэнд хандан, “Хэрэв бид энэ мэт харилцан яриа, уулзалтыш ойр ойрхон зохион байгуулж байвал тун сайн сан. Буддын шашны үүднээс авч үзэхэд ч, ямар нэг зан үйл, засал хийхээс илүүтэйгээр ийм яриа, мэтгэлцээн өрнүүлэх нь илүү тустай юм. Нөхцөл байдал тогтвортой хэвээр байвал Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн үйл ажиллагаа цаашид үргэлжлэх болно.

“Миний хувьд Лхаст байхдаа гүн ухаан үзэж, ном хаялцаж, оюун сорьсон асуулт тавих, хариулах арга барил зэргийг аль алийг дадуулж байлаа. Хүн суралцахдаа оюун ухаандаа дулдуйддаг. Би ч ялгаагүй. Мэдээж хэрэг бага байсан болохоор багшдаа шийтгүүлэхээс айсандаа хичээлээ үзэх тал байсан байх.

“Шинжлэх ухааны эрдэмтэн, судлаачид манай буддын уламжлал дахь логик буюу учир шалтгааны ухаан, шалгадаг ухаан, шүүмжлэлт сэтгэлгээний давуу талыг авч хэрэглэж, тус эрдмийг нь хүртэж болох юм.

Өглөө бүр сэрэхдээ би бодь сэтгэлийг бясалгаж, надад итгэл хүлээлгэсэн бүх хүнийг сайн сайхан байгаасай хэмээн залбирдаг. Би нэг насаа бусдын сайн сайхны төлөө зориулж явна.

Хэдий хуврагийн хувцас өмссөн шашны удирдагч боловч би олон нийттэй уулзаж ярилцахдаа ихэвчлэн шинжлэх ухааны баримтыг дурддаг. Учир нь бидний дадуулдаг шүүмжлэлт сэтгэлгээ шинжлэх ухаанч сэтгэлгээтэй төстэй юм.

Хүмүүс бид эхээс төрсөн тэр мөчөөсөө эхлэн энэ хорвоогийн бүхий л зүйлийг амсаж мэдэрдэг. Бидний ухамсарт үндэслэсэн мэдрэмжүүд бий. Тиймээс сэтгэл оюун хэрхэн ажилладгийг ойлгох нь чухал. Учир юун гэвэл хүн амьдралаа сэтгэл оюунаараа залдаг билээ” хэмээн айлдлаа.

Орчуулсан Д.Дуламжав

Тэрбээр захидалдаа, “Венесуэлийн ард түмний ардчилсан эрхийг хамгаалахын төлөө, энх тайван, тэгш эрхтэй нийгмийг байгуулахын төлөө чин зориг төгс, тууштай хүчин зүтгэж, энэ жилийн энх тайвны Нобелийн шагналыг хүртсэнд тань баяр хүргэе. Ардчиллыг хөгжүүлэх үйлсэд өөрийгөө зориулснаараа Та бусдын тусыг бүтээх зориг төгөлдөр хүмүүн гэдгээ батлан харуулж байна.

Мөн ардчилал, эрх чөлөөгөө хамгаалахын тулд дуу хоолойгоо өргөж байх хэрэгтэй гэдгийг өөрийн биеэр үлгэрлэсээр ирсэн билээ.

Хүмүүсийг нийтлэг зорилгын төлөө нэгтгэж чадсанаараа энх тайван, эв найрамдалд хүрч болно гэх итгэлийн галыг бадрааж өглөө” хэмээн дурджээ.

Захидлынхаа төгсгөлд Дээрхийн гэгээн түүнд залбирал, ерөөл өргөж, сайн сайхныг хүсжээ.

Дээрхийн гэгээн гольфын тэргэндээ суун талбайн голоор аажуухан явж, цахилгаан шатаар өгсөн гол дуганд морилох зуураа цугласан олны зүг инээмсэглэн, гар даллан мэндчилж байв.

Гол дуганд Дээрхийн гэгээн өнөөдрийн бат орших өргөх ёслолыг удирдан хөтлөх Самдан ринбүүчийн өөдөөс харсан сэнтийдээ мориллоо. Ринбүүчийн зүүн талд Намжал хийдийн хамба лам Томтог ринбүүчи, Жүдийн хийдийн хамба лам нар, баруун талд нь Жонан Жалцав ринбүүчи, Намжал хийдийн ловон Лувсандаржаа, Намжал хийдийн гэвш нар тус тус суудлаа эзэлжээ.

Өнөөдрийн өлмий бататгах ёслолыг Аминдаваа бурхны зан үйлд суурилан үйлдэх агаад 5 дагиныг урин залж, өргөл өргөх зэргийг багтаасан байлаа. Мөн хуран цугласан бүх хүнд цай, бэрээс хүртээв.

Самдан ринбүүчи насан хутгийн сумыг Дээрхийн гэгээнд өргөв. Дээрхийн гэгээн сумыг хүлээн авлаа. Дараа нь Долоон гишүүнт залбирал уншин цог өргөхөд тэрбээр түүнээс хүртэв. Дараа нь Дилго Хиентэ ринбүчийн хүсэлтээр хуврагууд Далай ламын өөрийнх нь зохиосон өлмий бататгах залбирлаас дараах бадгийг уншлаа.

Хоосон чанар ба бодь сэтгэл хослохуйн мөрийг тодруулагч

Хойд цастын орон Төвөдийн ном хийгээл хамаг амьтныг сахигч эзэн

Сайтар лянхуа баригч Данзанжамцын өмнө залбиръюу

Санасан горил бүхэн тань саадгүй бүтэх болтугай!

Самдан ринбүүчи болон өнөөдрийн бат оршлыг зохион байгуулсан өглөгийн эзэд, төлөөлөгчид Дээрхийн гэгээн Далай ламыг 100 галавт өлмий бат оршихыг сэтгэлийн угаас хүсэмжлэн мандал хийгээд бурхны лагшин, зарлиг, тааллын шүтээн сэлтийг өргөв. Дээрхийн гэгээн бумбатай рашааныг авч, Самдан ринбүүчийн мутарт дусаалаа. Дараа нь Дээрхийн гэгээнд урт наслахыг бэлгэдсэн насны үрэл, төрийн долоон эрдэнэ, найман тахил, өлзийт найман зай зэргийг цар тавганд өрж өргөлөө.

Өнөөдрийн ёслолыг зохион байгуулж буй багийн гишүүд дуганы голоор нэг эгнээ үүсгэн Бурхан багшийн дүр, хуврагийн хувцас зэргийг Далай ламд өргөж, адис хүртэв.

Жамьян Хиентэ Чойжи Лодойн зохиосон “Мөнхийн рашааны аялгуу” буюу төгс гэгээрсэн, ялгуусан бодгал Дээрхийн гэгээний өлмий бататгах залбирлыг уншлаа.

Эл залбирлын төсгөлийн бадаг:

Энэ л орон дэлхий, сүмбэр уул, наран, саран хэдий болтол орших хүртэл

Эгнэгт Та бээр Жанрайсиг бурхны тааллын орон

Будант Бодалын энхжингийн ордондоо

Хэмхэрч үл эвдрэн сүйдэх очир эрдэнийн ширээн дээрээ,

Хэрхэвч үл хувирах нууц лагшин, зарлиг, тааллаараа

Хэзээ ямагт залрах болтугай!

Насны гурван бурхны адистид хийгээд

Номын багш, идам бурхан, Бурхан багш, бодьсадва нарын

Харилтгүй үнэний хүч, ивгээлээр

Хамаг бидний залбирсан бүхэн саадгүй бүтэх болтугай! гэж буй.

Ингээд Дээрхийн гэгээний багш Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи нарын зохиосон “Үхэшгүй мөнхийн дуулал” хэмээх Дээрхийн гэгээн Далай ламын өлмий бататгах дэлгэр залбирлыг уншиж, чингэхдээ дараах бадгийг давтаж байлаа.

...Цастын орныг ивээгч Данзанжамц бээр зуун галавт бат оршин

Цаглашгүй горил бүхэн нь саадгүй бүтэхийг адислан соёрх оо...

Дараа нь дуганы хойморт гурван хүн дуучин Цэрэн Гүрэмийн дуулж олонд танигдсан “Цавай Лама” буюу “Миний хайрт язгуурын Багш” гэдэг дууг сэтгэл хөдөлгөм дуулахад дуган дотор болон гадаа талбайд цугласан олон баяртайгаар түрлээ.

Ай, язгуурын багш

Авралын дээд Дээрхийн гэгээн, ялгуусан Данзанжамц Та бээр

Уугуул Төвөдийн зон олон хийгээд хамаг амьтныг энэрэх сэтгэлээр

Уламжлалт шашны болоод төрийн хэргийг үүрсэн билээ. .

Нэг, хоёрхон жилийн дараа

Найртай жаргалын нар дахин мандах болтугай.

Тэр л баярын гэгээ туяарах үесэд

Тэртээх хайрт эх орондоо бид буцах болтугай.

Ариун дагшин Бодалын ордондоо эргэж очоод

Ачит багш тантай ашид хамт байлгаач хэмээн

Аядуу даруухнаар залбирах болно, бид.

Энэ дууг “Бод Жало” буюу “Төвөд ялах болтугай” гэсэн уриагаар төгсгөлөө.

Ловон Бадамжунай бурхныг урин дуудах хийгээд гай зовлон, муу зүгийн хар хүчнээс сахин хамгаалахыг хүссэн залбирал уншлаа. Дээрхийн гэгээн Далай лам зон олны горил хүслийг ёсоор болгон урт наслахыг зөвшөөрч буйгаа илэрхийлсэнд хуврагийн чуулганаас талархлын мандал өргөв.

Бат оршил өргөх үйл ийн номын ёсоор өндөрлөх үесэд цугласан олон “Гэгээн мэргэдийн эв эеийн үнэний дуулал — Бурхны шашин үл хуваагдан дэлгэрэхийн ерөөл”-ийг уншив. Далай лам өөрийнх нь зохиосон энэхүү залбирал нь дараах хоёр бадгаар төгсдөг:

Намайг харсан, дууг минь сонссон, миний тухай бодсон, надад итгэсэн хэн боловч

Найртай жаргалын цогийг эдлэх болтугай.

Тэрчлэн намайг доромжилсон, шийтгэсэн, цохисон, гутаасан хэн боловч

Тэнсэлгүй дээд гэгээрлийн замд гарах сайн хувийг олох болтугай.

Товчилбол сансар хорвоо хэдий удаан оршоод

Тоолшгүй олон амьтан хэдий удаан зовох хүртэл

Би бээр төдий удаан ажраад

Амьтны зовлонг амарлиулах болтугай.

Үнэний үгийн залбирал, бодь сэтгэлийн ерөөлийг уншив.

Эрдэнийн дээд бодийн сэтгэл

Төрөөгүй нэгэнд нь төрөх болтугай.

Төрсөн нэгэнд нь үл доройтон

Улам бүр өөдөө арвидах болтугай.

Дээрхийн гэгээн дуганаас гадагш морилж, гольфын тэргэндээ суулаа. Лам нар уламжлал ёсоор бүрээ, бишгүүрээ үлээн дагалдлаа. Дээрхийн гэгээн талбайн голоор өнгөрөхдөө хурсан олны зүг инээмсэглэн даллахад бүгд “Цавай Лама” дууг баяртайяа уянгалуулан дууллаа. 

Орчуулсан Д.Дуламжав  

Дээрхийн гэгээнийг сэнтийдээ залармагц Тайванийн хоёр лам голлон Зүрхэн судрыг хятад хэлээр уншив. Үүний дараа мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлийг өргөн барилаа.

"Бид бүгд аз жаргалтай байхыг хүсдэг. Хэн нь ч зовлонг хүсдэггүй гэдгээрээ бүгд адил тэгш” хэмээн Дээрхийн гэгээн айлдвараа эхлэв. “Мөн бид тэрхүү зорилгодоо хэрхэн хүрч болох талаар сонсохоор энд цуглажээ. Дэлхий дээр шашны олон зам мөр байдаг ч Төвөдөд бид Наландагийн уламжлалыг баримталж, Нагаржунай, Асанга зэрэг их багш нар болон тэдний шавь нарын бүтээлийг судалдаг билээ.”

“Миний хувьд гэвэл Дхомэй мужийн Гүмбүм нутагт төрөөд, Далай ламын хойд дүрээр тодорсныхоо дараа Лхас хотод очиж, Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи багш нарынхаа удирдлага дор гол таван том сэдвийн үндсэн судруудыг цээжилж, дараа нь тэдгээрийг тайлбарласан агуу тайлбаруудыг уншиж, сонссон. Бидний баримталдаг Бурхны номын уламжлал нь учир шалтгаан, логикийг дагадгаараа онцлог бөгөөд бидний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааны талаар нарийн төвөгтэй тайлбаруудыг ч багтаасан байдаг. Энэ бол бидний цэвэр ариунаар хадгалж ирсэн уламжлал.”

“Түүхийн хувьд бурхны номтой ямар ч хамааралгүй барууны хүмүүс өнөөдөр манай уламжлалыг ихэд сонирхож байна. Тэдний дунд тухайлан оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар илүү ихийг мэдэх хүсэлтэй эрдэмтэд ч буй. Өнөөдөр энд байгаа бид бүгд Бурхан багш болон миний хувьд үнэт эрдэнэс болох 84 мянган номын цогцыг дагагсад билээ.” 

“Бага насандаа буддын шашны боловсрол эзэмшиж эхэлснээсээ хойш би билиг барамид, төв үзлийн гүн ухаан, логик ба учир шалтгааны ухаан, авидарма буюу дээд мэдлэг, винай буюу хуврагийн сахил санваарын сургаалыг судалж, логикийн сурах бичгээс сурсан зүйл дээрээ үндэслэн багаасаа мэтгэлцээнд оролцдог байлаа. Шалгаж, шинжлэх энэхүү арга барил нь Бурхан багшийн зааж сургасныг үнэхээр ойлгож авахад маш үр дүнтэй байдаг.”

“Оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааны нарийвчилсан тайлбараас гадна тарнийн сургаалд сэтгэл оюуны төрөл бүрийн төлөвүүдийн нарийн төвөгт байдал зэргийг оруулаад ухамсрын талаар маш гүнзгий тайлбарладаг.”

“Буддын шашны хүрээнд бид хамаг амьтныг хайрлах тухай ярьдаг ч Төвөдийн ард түмэн бол миний хувьд онцгой барилдлагатай хүмүүс юм. Би цаашид ч тэдний төлөө чадах бүхнээ хийнэ. Хятадын коммунистууд Төвөдөд ноёрхсоор буй ч буддын шашин, Наландагийн уламжлалыг сонирхох хятад хүмүүсийн тоо улам бүр  нэмэгдэж байна. Түүхийн хувьд буддын шашинтай байсан Хятад улсад буддын шашин дахин сэргэх магадлалтай санагддаг. Энэ боломжийг дэмжихийн тулд би өөрийн зүгээс чадах бүхнээ хийсэн бөгөөд үлдсэн насандаа ч үргэлжлүүлэн хичээх болно.”

Ингээд Дээрхийн гэгээн бодь сэтгэлийг төрүүлэх, бодьсадвын сахил хүртээх зан үйлийг удирдан явуулахаа мэдэгдээд, сонсогчдод хандан Бурхан багш, түүний долоон залгамжлагч, Манзушир, Майдар хийгээд Энэтхэг, Төвөдийн их багш нарыг өмнийн огторгуйдаа төсөөлнө үү хэмээн хүсэв. Дараа нь долоон гишүүнт залбирал, гурван эрдэнэд аврал одуулах, гэгээрэлд хүрэхийг эрмэлзэх шадуудыг уншиж, шавь нарыг өөрийг нь даган гурвантаа давтан уншихыг хүслээ.

Авралт чухаг дээд гуравт би авралыг одуулъя

Аливаа хилэнц бүгдийг тус тусад нь наминчилъя

Амьтны буянд даган баясъя

Бурханы бодийг сэтгэлдээ бүтээе. 

Бурхан, ном хийгээд чуулганы дээдэд

Бодийг хүртэл би итгэмүй

Өөрийн ба бусдын тусыг машид бүтээхийн тулд

Өнөд бодийн сэтгэлийг үүсгэж үйлдье

Агуу бодийн сэтгэлийг үүсгээд

Амьтан бүгдийг би зочинд урья

Сэтгэл зохистой дээд бодийн явдлаар би бээр замная

Амьтны тусын тулд бүрхан болох болтугай. 

Дээрхийн гэгээн бага байхдаа Бурхан багшийн сургаалыг тийм ч их сонирхдоггүй байсан үеэ дурсан ярилаа. Хэдий тийм боловч нас ахих тусмаа сэтгэл оюуныг өөрчлөх дадал сургууль хэчнээн ашиг тустай болохыг ойлгожээ. Ганц бурхныг шүтдэг теист уламжлалуудыг дагагсад итгэл үнэмшлээ Бурханд даатгадаг бол Төвөд, Хятадын буддистуудын хувьд Бурхан, ном, хуврагын чуулганд аврал одуулах нь хамгийн чухал болохыг дурдав. Тэрбээр Төвөдийн сүм хийдүүдэд айлчлах үеэрээ машид чин сүсэгтэй хүмүүстэй уулзаж байснаа, тэдний итгэл үнэмшил өөрийнхөөс нь ч илүү хүчтэй санагдаж байсныг дурслаа.

Дээрхийн гэгээн Буддын шашны уламжлалын өөр нэг тал нь бидний хураадаг бүх төрлийн эерэг болон хор хөнөөлтэй үйлийн үр буюу карма, мөн бидний оюун ухааны маш нарийн түвшинтэй холбоотой болохыг тэмдэглээд, Төвөдөд хадгалагдаж ирсэн буддын шашны уламжлал нь өргөн цар хүрээтэй, гүн гүнзгий, үнэхээрийн гайхамшигтай уламжлал хэмээн ярив.

"Бид бүхэн өөрсдийгөө бусдаас зааглаж, салгаж авч үздэгийг бүгд мэднэ. Бид өөрсдийн уламжлалыг бусдынхаас ямар нэг байдлаар өөр гэж боддог. Бидэнд юу хийх хэрэгтэй вэ гэвэл шашны бүх уламжлалыг хүндэтгэж, хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Хэдийгээр бусад уламжлалыг шинжилж үзэхэд бидэнтэй нийцэхгүй мэт санагдах зүйлс байж болох ч, энэ нь тэднийг эсэргүүцэх шалтгаан биш юм.”

”Шашныг чин сэтгэлээсээ шүтэх гэдэг нь оюун ухааны сахилга батыг сайжруулж, сэтгэл хөдлөлийг эрхэндээ оруулахыг хэлнэ. Шагжамүни Буддагийн сургаалыг дагагсдын хувьд бид шашны бүх уламжлалыг хүндэтгэх ёстой. Тэдгээр уламжлалууд бүгд өөрийн дагагсдын оюун санааг эрхшээх чадвартай учраас тэднийг хүндлэн бишрэх нь чухал юм.”

”Хятадын коммунистуудын хяналт дор амьдарч байх үед намайг уурлуулж болох нөхцөл байдал байнга тохиолддог байсан авч 1959 онд би Төвөдөөс дүрвэн гарсан. Сэтгэл хөдлөлөө хязгаарлаж, оюун ухаанаа өөрчлөх боломжийг олгодог буддын шашны уламжлалд би чин сэтгэлээсээ талархаж, итгэж явдаг билээ.”

”Хэрэв та халуун дулаан зүрх сэтгэл, түүгээр зогсохгүй бодь сэтгэлийг өөртөө төлөвшүүлж, ойр дотны хүмүүстэйгээ энэ хандлагаа хуваалцаж чадвал өөрөө тайван, амгалан байхаас гадна тантай холбоотой хүмүүс ч бас жаргалтай байх болно.”

”Бээжинд байхдаа би Мао Зэдунтай хэд хэдэн удаа уулзсан бөгөөд нэг удаа тэр надад шашин бол хор хэмээн маш нухацтайгаар хэлсэн юм. Би хариу дуугараагүй боловч оюун санаагаа дадлагажуулах нь хэчнээн ашиг тустай болох талаар ойлголт байхгүй түүнийг дотроо өрөвдөж байлаа."

Дээрхийн гэгээн цааш нь гурван эрдэнэ буюу бурхан, ном, хуврагийн чуулганд аврал одуулахаас гадна тарни уншихад урам зориг төрдөг хэмээн зөвлөөд, Бурхан багш Шагжамүни, Ногоон дарь эх, Жанрайсиг, Манзушир бурхны тарни зэрэг хэд хэдэн тарнийн аман дамжлагыг уламжилж, цугласан олныг дагаж уншихыг хүслээ. Манзушир бурхны "Ум ара база на ди" тарнитай холбоотойгоор Дээрхийн гэгээн энэхүү тарнийг уншиж, Манзушир бурханд залбирсан нь түүнийг оюуны чадамж, эрдэм мэдлэгээ сайжруулахад тус нэмэр болсон хэмээн итгэж явдгаа ярив. Манзушир, Жанрайсиг бурхдын тарнийг уншихад өөрчлөлт үнэхээр гардаг болохыг тэрбээр дахин онцоллоо.

Оточ Манал бурхны тарнийн аман дамжлагыг хүртээснийхээ дараа тэрбээр хүмүүс заримдаа хийж бүтээхийг хүссэн зүйлд нь саад бэрхшээл тулгарах вий хэмээн санаа зовдгоо дурдаад, тийм үед Хаянхярваа бурхны тарнийг уншихыг зөвлөлөө. Залгуулаад Ловон Бадамжунай бурхны тарнийг уншиж, эцэст нь өнөөдрийн номын үйлд оролцож буй хүмүүсийн ихэнх нь өөрсдийгөө гэлүгвийн ёсонд хамааруулж үздэг тул Богд Зонховыг магтан дуулсан мигзэмийн аман дамжлагыг хүртээв.

Зоригдол үгүй их энэрлийн гуу сан Жанрайсиг

Хир үгүй айлдлын эрхт Манзушир

Шимнусын омгийг хоцроолгүй даран зохиогч Очирваань

Цастын мэргэдийн оройн чимэг Зонхова

Сайн оюунт хэмээн алдаршсаны өлмийд соёрхол талбиму

Ингээд Дээрхийн гэгээний  багш Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи нарын зохиосон 'Үхэшгүй мөнхийн дуулал - Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын тухайд өргөх дэлгэр залбирал'-ыг унзад лам оройлон уншсанаар өнөөдрийн хурал номын үйл өндөрлөлөө. Дээрхийн гэгээн хийдээс гарч, цахилгаан шат руу явах замдаа хоёр талаар нь эгнэн түүний мэлмийд өртөхийг хичээх сүсэгтнүүдийг зүг инээмсэглэж байв. Тэрбээр хийдийн хашаанд хүрээд, гольфын тэргэндээ суун, өргөөнийхөө зүг буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Дээрхийн гэгээн захидалдаа, “Эдүгээ дэлхий нийтийн өмнө үй түмэн бэрхшээл тулгарч, хүн төрөлхтний суурь үнэт зүйлсийг сорьж буй цаг үе билээ. Оюун санааны удирдагчдын хувьд бид эдгээр үнэт зүйлсийг олон нийтийн анхааралд дахин хүргэх онцгой үүрэг хүлээж байна. Шашин бүр ууч өгөөмөр, тэвчээртэй, энэрэнгүй байхыг сургаж, тэдгээрийг хөгжүүлэх арга замыг заадаг. Энэ бүх сайхан чанарыг хүмүүс өөртөө төлөвшүүлж, амьдралд хэрэгжүүлж болох билээ.

Энэрэнгүй байх тухайд эмэгтэйчүүд өрөөл бусдын сэтгэл санааг илүү гярхай мэдэрч чаддаг гэсэн шинжлэх ухааны нотолгоо бий. Иймд манай удирдагчдын дийлэнх нь эмэгтэй байвал дэлхий нийт харилцан ойлголцол, энх тайвнаар оршин тогтноно болно гэдэгт би бат итгэдэг. Таны ийн энэ албанд томилогдсон нь итгэл найдварын гэрэл болж байна” хэмээн онцлон тэмдэглэжээ.

Дээрхийн гэгээн Далай лам захидлынхаа төгсгөлд шинээр томилогдсон удирдагчид залбирал ерөөл өргөж, сайн сайхныг хүсжээ.

"Бямба гаргийн шөнө Мандигийн ойролцоох Патханкот-Манди хурдны зам дээр их хэмжээний хөрсний нуралт үүсэж, олон олон тээврийн хэрэгсэл, тэр ч бүү хэд хэдэн автобус урсаж, олон хүн амь насаа эмгэнэлтэйгээр алдан, олон хүн бэртэж гэмтсэн тухай дуулаад гүнээ харамсаж байна. Энэхүү гамшигт ойр дотны хүмүүсээ алдсан болон гамшгаас хохирол амссан бүх хүнд гүн эмгэнэл илэрхийлье" хэмээн Дээрхийн гэгээн бичжээ.

"Химачал Прадеш 57 жил миний гэр орон байсан болохоор энэ нутгийн ард түмэн надад ойр дотно санагддаг. Байгалийн гамшгийг урьдчилан таамаглахад хэцүү тул урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авахад ч хэцүү байдаг. Хэдий тийм ч гамшгийн эхний шинж тэмдэг илрэх үед сэрэмжлүүлэх арга хэмжээний журмыг нэвтрүүлэх нь ирээдүйд ийм гамшиг дахин давтагдахаас урьдчилан сэргийлэхэд тус нэмэр болох болов уу хэмээн бодож байна” гэсэн байна.

Дээрхийн гэгээнтэн захидлынхаа төгсгөлд хүндэтгэл болон харамссан сэтгэлийн илэрхийлэл болгон Далай ламын сангаас мужийн захирагчийн тусламжийн санд хандив өргөж буйгаа мэдэгдэв.

Хашааг өнгө алагласан даавуу, хумсан цэцгийн хэлхээ, олон цахирмаагаар чимж, хивс дэвсжээ. Дээрхийн гэгээнийг өргөөнийхөө үүдэнд гарч ирэхэд арга хэмжээг зохион байгуулагчдын төлөөлөл угтан авлаа. Дуганы тагтан дээр байрлах сэнтий хүрэх замын хоёр талаар арслангийн хувцас өмссөн бүжигчид, уран бүтээлчид эгнэн зогсжээ. Дээрхийн гэгээн баруун, зүүн талаар нь багшралдан зогссон хүмүүсийн зүг баяртайгаар инээмсэглэн, гар даллан мэндчилж байлаа. Тэрбээр мөн эгнээний эхэнд сууж байсан пали уламжлалын лам нартай мэндлэхээр түр зогсов.

Сингапур дахь Төвөдийн Буддын төвийн ерөнхийлөгч Винни Ани Дээрхийн гэгээн болон хийдийн хуврагын чуулганы төлөөлөгчид, бусад зочдод хүндэтгэл үзүүлээд, өнөөдрийн цугласан олон Дээрхийн гэгээнийг эрүүл энх, урт удаан насалж, номын хүрдийг эргүүлсээр байхын тухайд бат оршил өргөж байгааг мэдэгдлээ. Тэрбээр мөн энэ дэлхийд өгсөн сайн сайхан бүхнийг нь үнэлж, “Нигүүлслийн жил”-ийг илэрхийлэх одонг Дээрхийн гэгээнд өргөн барьжээ.

Арга хэмжээний зохион байгуулагчдын нэг болох Тайландын Чианг Рай хотын Рай Чэрнтаван Олон улсын бясалгалын төвийн хамба лам Прамедиважродом В.Важирамеди тэргүүт бага хөлгөний 30 орчим хувраг Дээрхийн гэгээний урт нас, дэлхийн энх тайвны төлөөх залбирлыг пали хэлээр унших үеэр зохион байгуулагчдын төлөөлөгч 14 хүн мандал, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлийг өргөлөө.

Вьетнамын буддын шашны нийгэмлэгийн гүйцэтгэх зөвлөлийн дэд дарга бөгөөд Вьетнамын Төв Хорооны орлогч дарга эрхэмсэг Тич Нхат Ту ёслолын нийт оролцогчдын нэрийн өмнөөс хамтарсан мэдэгдлийг уншлаа. Түүнд Дээрхийн гэгээнийг энх тайван, бүх нийтийн хариуцлага, хувийн сахилга бат мөн шашин, нийгмийн эв зохицлын үзэл санааны төгөлдөршлийн биелэл болсон, буддын шашны дэлхийн хамгийн алдартай, нэр хүндтэй удирдагч болохыг тунхагласнаас гадна Нобелийн энх тайвны шагнал, АНУ-ын Конгрессын Алтан медаль, Темплтоны шагнал зэрэг хүртсэн шагналуудыг нь дурдсан байна.

Хамтарсан мэдэгдэлд Дээрхийн гэгээнийг буддын шашны уламжлалыг бэхжүүлэхийн зэрэгцээ шашин хоорондын яриа хэлэлцээг дэмжихэд бүх амьдралаа зориулсныг дурдав. “Хүчирхийллээс ангид байх, байгаль орчныг хамгаалах, төвөдийн өв соёлыг хадгалж үлдэхэд чиглэсэн гуйвшгүй итгэл үнэмшил нь үе үеийн хүмүүст урам зориг өгсөөр ирсэн билээ”.

Тиймээс түүний ерэн насны ойг тэмдэглэхээр Дарамсалад цугласан Азийн буддын удирдагчид, сүсэгтнүүдийн чуулган Дээрхийн гэгээн Далай ламыг "Нийт буддын ертөнцийн оройн дээд тэргүүн" хэмээн санал нэгтэйгээр тунхагласан аж. Мөн түүний эрхэм зорилго, үлгэрлэн үзүүлдэг хязгааргүй нигүүлслийг биелүүлж, эв эетэй, амар амгалан дэлхий ертөнцийг цогцлоохын төлөө үнэнчээр хүчин зүтгэхээ батлан өгүүлжээ.

Үүний дараа зохион байгуулагчдын 7 төлөөлөгч, хуврагийн чуулганы тэргүүлэгчид, буддын шашны бусад удирдагчдаас бүрдэх 7 хүн Дээрхийн гэгээнд төрөл бүрийн бэлэг сэлт тэргүүтэн өргөн барив. Мандал өргөх үеэр англиар ерөөл уншсаны эхэнд Жанрайсиг бурхныг урин дуудах дараах шад байлаа.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус хийгээд амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурхны эрхт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай.

"Бурхан багшийн эрхэм зарлиг бүхэн, буддын уламжлал бүгдийн судар, тарнийн сургаал өнөд удаан орших болтугай. Бидний эрхэм удирдагч Дээрхийн гэгээн их Далай ламын агуу энэрэнгүй үйлс, тууштай амьдарч ирсэн ёсоор энэ дэлхий дээрх оюун санааны болон иргэний дээд сайн чанар бүхэн тоолшгүй зуу зуун галавт цэцэглэн хөгжих болтугай" хэмээн залбирал өндөрлөв.

Өнөөдрийн үйл ажиллагааг Сингапур дахь Төвөдийн буддын төв, Өмнөд Солонгосын Лавсум Шаддүвлин, Малайз дахь Пэрсатуан Ламрим Буддаксетра бясалгалын төв, Малайзын Их Хөлгөний буддын зөвлөл, Тайланд дахь Рай Чэрнтаван олон улсын бясалгалын төв, Индонезийн Гаадам Чойлин, Индонезийн Бантен мужийн Тангеран хот дахь Шривижаяа Мужийн буддын коллеж хамтран зохион байгуулжээ.

Энэ хооронд үндсэн 14 өглөгийн эзнээс бүрдсэн хоёр дахь бүлэг мандал өргөж, 150 орчим сүсэгтэн Дээрхийн гэгээнд бэлгээ өргөн барьжээ.

Арга хэмжээний хөтлөгч Дээрхийн гэгээнийг цугласан олонд айлдвараа айлдахыг зохион байгуулагчдын өмнөөс хүссэнд тэрбээр хүсэлтийг хүлээн авч ийн айлдав.

“Өглөөний мэнд. Би өөрийн амьдралд тохиолдсон зарим зүйлийг та бүхэнтэй хуваалцмаар байна. Би Төвөдийн зүүн хойд хэсэгт орших Амдод төрсөн. Хүүхэд байхдаа Төвөдийн төв нутаг дахь Лхас руу нүүж, өнгөний тодорхойлолтоос авхуулаад бусад сэдвийг авч үздэг “Хураангуй хүрээ” (дүйра) хэмээх логикийн анхан шатны сурах бичгээс буддын шашны сургалтаа эхэлж байлаа. Цааш нь би логик, танин мэдэхүйн онол, Төв үзлийн гүн ухаан, Винай буюу сүм хийдийн явдал мөрийн ёс цаазаас гадна хэдийгээр энэ уламжлалд орчлон ертөнцийн зүй тогтлыг хэрхэн тайлбарлаж буйг нь төдийлөн сонирхдоггүй байсан ч Авидармаг, түүнчлэн Билиг барамид буюу пражнапарамитаг судалсан билээ. Буддын гүн ухааны сургалтын хүрээнд сэтгэл судлал, оюун ухааны танин мэдэхүйн тал, оюун ухаан объекттой хэрхэн харьцдаг талаар судалж байлаа.

Би асар их урам зоригтойгоор суралцаж, сурах үйл хэрэгтээ тус дэм болгохын тулд оюун ухаан, билиг билгүүний бурхан Манзуширт залбирдаг байв. Төрөл бүрийн сонгодог судруудыг судлахад багш нар, мэтгэлцээний туслахууд минь надад маш их тусалдаг байлаа. Сурахын зэрэгцээгээр би гэгээрэх эрмэлзэл болох бодь сэтгэлийн бясалгалыг амьдралынхаа нэг хэсэг болгон дадуулж билээ”.

“Сургалтаа дүүргээд төв Төвөдийн гурван томоохон хийд болох Сэра, Брайвун, Гандан хэмээх гурван том хийдэд очиж, шалгалт өгөн, алдар цуутай олон эрдэмтэнтэй мэтгэлцсэний дараа Лхас дахь Жохан хийдэд дамжаа барих сүүлийн шалгалтаа өгсөн юм.

Амдогийн алслагдсан бөглүү тосгоноос ирсэн миний хувьд сургалтын хөтөлбөрөө бүрэн дүүргэж, төгсөлтийн шалгалтад орох боломж олдсон нь тун азтай хэрэг хэмээн санаж байв. Энэ хугацаанд мэтгэлцээний туслахууд минь надад маш их тус болж байлаа. Тэдний нэг нь тийм ч сэргэлэн биш болохоор түүнтэй мэтгэлцэхдээ би илүү давуу талтай байдаг байв.

Ямартай ч надад буддын шашны сургалтаа бүрэн дүүргэж, гэвшийн зэрэг авах боломж олдсон нь маш чухал хэрэг гэж боддог юм. Үүнээс гадна би шагшаабад, самади, билгүүн хэмээх дээд гурван суртхаалыг дадуулах тал дээр хичээж ажилласан билээ.

Төгсөлтийн шалгалтаа өгсний дараахан тухайн үед дэгдэж байсан үймээн самууны улмаас би Төвөд нутгаас дүрвэн гарах шаардлагатай болж билээ. Зуны ордон Норбулинкагаас хөдлөхийн өмнө би зургаан мутарт Махгал бурхны дүр бүхий дуганд очиж, өмнө нь залбирлаа. Ингээд нууцаар Норбулинка ордноос гарч, эх орноо орхин одох аяллаа эхлүүлсэн юм. Гэхдээ эрх чөлөөт Энэтхэг орныг зорьж байсан тул гуниглахын хажуугаар өөртөө итгэлтэй байлаа.

1959 онд Энэтхэгт хүрч ирэхэд Жавахарлал Неругаар удирдуулсан Энэтхэгийн Засгийн Газар намайг машид найрсаг хүлээн авч, надад болон миний араас ирсэн хүмүүст сайхан сэтгэлээр хандсан билээ. Тэрбээр бидэнд асар их туслалцаа үзүүлсэн юм”.

“Дүрвэж ирснээс хойш сурч мэдсэн мэдлэг туршлагаа дэлхий ертөнцтэй хуваалцах гайхалтай боломж миний өмнө нээгдсэн юм. Оюун ухаан, сэтгэл хөдлөл, материйн талаар ч судлав. Судар бичгүүдэд оюун ухаан, материйн төлөв байдлын янз бүрийн нарийн шинж чанаруудын талаар тайлбарласан байдаг билээ.

Ямартай ч амьдралынхаа туршид дадуулж ирсэн гол зүйлс минь бодь сэтгэл, бусдын тусын тулд гэгээрэх хүсэл тэмүүлэл, хоосон чанарын үзэл юм.

Өнөөдөр та бүхэн намайг энд урт наслах болтугай хэмээн залбирахаар цугларчээ. Ийнхүү залбирахаар ирсэн та бүхэнд бүгдэд, ялангуяа лам хуврагуудад талархал илэрхийлье. Бид зугаацахын тулд бус харин оюун санааны учир шалтгаанаар цугларсан билээ. Урьд хэлсэнчлэн би өдөр бүр бодь сэтгэл, хоосон чанарын үзлийг төлөвшүүлэхийг чухалчилдаг. Мөн буддын шашны хуврагийн сахил санваарыг дагаж мөрддөг. Үүн дээр нэмээд би олон жил судалсан билиг барамид, төв үзлийн гүн ухааныг эргэцүүлэн боддог.

1954 онд Хятадад очиж, Мао Зэдун даргатай уулзсан юм. Нэгэнтээ тэр надад шашин бол хор гэж хэлэхэд нь би түүний мунхаг байдлыг өрөвдөж билээ. Дүрвэн гарч, эрх чөлөөт оронд ирсэн цагаасаа хойш би буддын шашны талаар суралцах хүсэлтэй, тухайлан өөрсдийн оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааны талаар илүү ихийг мэдэхийг сонирхож буй хүн бүхэнтэй номын талаарх мэдлэг туршлага, практикаа хуваалцаж ирлээ. Төвөдийн уламжлалын талаар сурч мэдэх хүсэлтэй хүмүүсийн тоо ч нэмэгдсээр байна. Би тэдэнд үйлчлэхийн тулд чадах бүхнээ хийсэн гэж боддог.

Түрүүнд хэлсэнчлэн та бүхэн энд оюун санааны шалтгаанаар мөн миний ерэн насны ойг тэмдэглэхээр цуглаад байна. Намайг урт наслаасай хэмээн ерөөл залбирал, өргөл өргөж, бусдын тусыг бүтээхийн тулд номыг хэрэгжүүлж буй та бүхэнд, ялангуяа лам хуврагуудад машид талархлаа. Би ч мөн номоор дамжуулан бусдын тусын тулд үйлчлэхээр шийдсэн. Далай ламын хувиар бусдын дотор сэтгэлийн эерэг төлөвийг бий болгох боломж олдсонд би өөрийгөө азтайд тооцдог билээ.

Ерөөл залбирал үйлдэж, ерэн насны ойг минь тэмдэглэсэн та бүхэнд баярлалаа”.

Үүний дараа Тайланд, Вьетнам, Индонез, Лаос, Мьянмар, Камбож, Малайз, Сингапур тэргүүт Зүүн Өмнөд Азийн 8 орны төлөөлөгчид урлагийн гайхалтай үзүүлбэр толилууллаа. Тайландын тогосны бүжиг, Вьетнамын ая дан хоршуулсан бат оршлын залбирал, энх амгалан, эв зохицлыг бэлгэдсэн Индонез бүжиг тэргүүт багтжээ. Хоёр лаос бүсгүй хайрын цэцгийг дүрсэлсэн бүжгийн үзүүлбэр үзүүлэв. Мьянмарын бүжигчид саунг буюу эртний хөгжмийн зэмсэг болох махир ятгын аялгуунд бүжиглэлээ. Камбожоос ирсэн гурван эмэгтэй алтан титэм, гоёл чимэглэл зүүж, гартаа мөн алтан цэцэгс барин бүжжээ.

Малайзын бүжигчид хурдан, эрч хүчтэйгээр эргэлдэн хуйлран бүжиглэх нь эв нэгдэл, үл ялгаварлалыг илэрхийлнэ. Төгсгөлд нь Сингапураас ирсэн бүжигчид домгийн арслангийн дүрд хувиран, бөмбөрийн цовоо цолгиун хэмнэлд цог хийморьтойгоор үзүүлбэрээ үзүүллээ. Арслангийн хувцас тус бүрд хоёр бүжигчин гайхалтай зохицон бүжиглэх аж. Үзүүлбэрийн үеэр арслангуудын нэг нь Дээрхийн гэгээний өлмий батжих ерөөлийг бичсэн хуйлаастай цаасыг дэлгэж, түүнд өргөн барилаа.

Гайхалтай чадамгай, сонирхолтой үзүүлбэрүүд үзэгчдийг хөгжөөхүйд халуун дотно алга ташилтаар хариу барив.

Сингапураас ирсэн төлөөлөгч санхүүгийн товч тайланг танилцуулж, хэдий хэмжээний мөнгө цугласан, хэдийг зарцуулсныг дурдаад, үлдсэнийг нь Далай ламын санд шилжүүлэхийг мэдэгдлээ. Зохион байгуулагчдад талархал илэрхийлж, зориулга ерөөл уншив.

"Энэхүү өргөлийн буянаар Дээрхийн гэгээн Далай лам урт удаан насалж, дэлхий дахинд жинхэнэ энх тайван тогтох болтугай”.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Тэрбээр захидалдаа,

"Ойр дотны хүмүүсээ алдсан, байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн бүх хүн болоод таны төлөө залбирч, эмгэнэл илэрхийлье.

Мужийн засгийн газар болон холбогдох байгууллагууд яаралтай тусламж үзүүлэх, сэргээн босгох ажилд оролцож байгааг би бээр мэдсэн билээ. Миний зүгээс тус мужийн ард түмэнтэй эв санааны нэгдлийн илэрхийлэл болгож, тусламж үзүүлэх, сэргээн босгох ажилд хувь нэмэр болгон Далай ламын сангаас хандив өргөхийг хүслээ.

Та бүхний мэдэж байгаачлан би бээр Дарамсала хотод 65 жил амьдарчээ. Энэ хот нэгэнт миний гэр минь билээ. Мужийн ерөнхий сайдыг би “Манай ерөнхий сайд” гэж ярьдаг юм. Энэ олон жил надад болоод манай төвөдүүдэд Химачал Прадеш мужийн нийгмийн бүхий л давхаргын хүмүүсийн зүгээс үзүүлж ирсэн нөхөрлөл, зочломтгой занд би гүнээ талархаж явдаг билээ" хэмээжээ.

Төгсгөлд нь Дээрхийн гэгээн залбирал, сайн сайхны ерөөлийг дэвшүүлсэн байлаа.

Дээрхийн гэгээн захидалдаа,

“1959 онд Төвөдөөс дүрвэн гарах шаардлагатай болсон цагаас эхлэн Энэтхэг улс надад болоод төвөд дүрвэгсдэд халуун дотно, найрсаг зочломтгой зангаар хандаж ирсэн билээ. Үүнд бид машил талархаж явдаг. Энэтхэгийн Засгийн Газар хамгийн удаан хугацаагаар саатаж буй зочны хувиар би энэ улсаар аялж байх үед нийгмийн бүхий л давхаргын хүмүүстэй уулзах завшаан тохиож байлаа.

Энэтхэг улс олон мянган жилийн турш каруна (энэрэл, нигүүлсэл) хийгээд ахимса (хүч үл хэрэглэх) зарчмуудыг баримталж ирсэн. Өнөөдөр энэ зарчмуудын ойлголт маш хол, машид өргөн тархаад байна. Эдгээр зарчим нь хувь хүмүүсийн дотоодод болоод дэлхий дахинд энх тайвныг дэмжин тэтгэх чадвартай билээ. Энэтхэг бол олон янзын нийгмийн бүлгүүд зэрэгцэн оршдог, шашин хоорондын эв нэгдлийн орон юм.

Өөрийгөө би “Энэтхэгийн хүү” гэж тодорхойлдог. Учир нь сэтгэлгээний минь хэв маяг тэр чигээрээ эртний Энэтхэгийн гүн ухааны нэгэн хэсэг болох буддын шашны сургалтаар төлөвшсөн юм. Төвөдийн буддын шашны соёл Наландагийн их сургуулийн эрдэмтэн мэргэдийн боловсруулсан учир шалтгаан, судалгаа шинжилгээний уламжлалд бат суурилсныг бид бүхэн сайн мэдэх билээ" хэмээн бичжээ.

Захидлынхаа төгсгөлд тэрбээр дэд ерөнхийлөгчид энэ агуу их улсын ард түмний итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг биелүүлэх ажилд нь амжилт хүсжээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Тэрбээр захидалдаа “Энэтхэг улсад хамгийн урт удаан хугацаагаар оршин суугаа зочны хувьд би бээр энэ он жилүүдэд энэ улсад өрнөсөн алсын хараатай хөгжил цэцэглэлтийг нүдээрээ харсан билээ. Ойрын үед итгэл найдвар, хүчирхэг байдал тэргүүт нь улам бүр нэмэгдэж буйд баяр хүргэе. Энэтхэг улсын амжилт дэлхийн хөгжилд ч хувь нэмрээ оруулсаар байна.

Би бээр өөрийн энэ биеэ “Энэтхэгийн элч” хэмээн бахархалтайгаар үздэг бөгөөд дэлхийн хамгийн олон хүн амтай, хамгийн том ардчилсан орон болох Энэтхэгийн гайхамшигтай, гүн гүнзгий шашны олон ургальч үзлийг биширч явдгаа үргэлжид илэрхийлдэг билээ. Энэтхэг улс дэлхий дахинд эв нэгдэл, тогтвортой байдлын тод жишээг үзүүлж байна.

Төвөдүүд бидний хувьд Энэтхэг улс бидний зөвхөн оюун санааны өв соёлын эх сурвалж байгаад зогсохгүй жаран зургаан жилийн турш бодит орон гэр минь болж ирлээ. Энэтхэгийн Засгийн Газар, ард түмний халуун дотно, найрсаг зочломтгой занд ихэд талархаж буйгаа дахин илэрхийлье” хэмээжээ.

Төгсгөлд нь Дээрхийн гэгээн залбирч, сайн сайхныг хүссэн байна.

Тэрээр захидалдаа, "Балба, Төвөдийн ард түмэн түүхэндээ найрсаг дотно харилцаатай байсан билээ. 1959 оноос хойш, Төвөдөөс дүрвэн гарсан нутаг нэгтнүүдийг минь хүлээн авч, суурьшин амьдрах боломж олгосоор ирсэн Балбын Засгийн газар болон ард түмэнд гүнээ талархаж явдаг. Төвөд үндэстнүүд цөөхүүлээ хэдий ч танай улсын эдийн засгийн өсөлтөд тодорхой хувь нэмэр оруулсан гэдэгт найдаж байна" гэжээ.

Мөн Далай лам тус улсын хөгжил дэвшлийг өндрөөр үнэлэн, "Өнгөрсөн жилүүдэд танай орны нийгмийн бүх салбар ихээхэн хөгжин цэцэглэлээ. Энэ бүх амжилт нь ядарч зүдэрсэн, тусламж хэрэгтэй хүмүүсийн амьдралыг сайжруулж чадсан үедээ л жинхэнэ утгаараа үнэ цэнтэй болдог" хэмээн онцолсон байна.

Захидлынхаа төгсгөлд Дээрхийн гэгээн, "Энэ хүнд цаг үед ард түмнийхээ итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг биелүүлэх үүрэг хүлээж байгаа Танд амжилт хүсэн, залбирал ерөөлөө зориулъя." гэжээ.

Хүндэтгэлийн хувцас чимэглэл тэргүүтээр бие юугаа гоёсон Спитук тосгоны эмэгтэйчүүд уламжлалт хөгжмийн аялгуунд таацсан уран яруу, баяр баясгалантай дуу бүжгийг толилуулсан нь урлагийн үзүүлбэрийн эхлэл байлаа. Дараа нь төвөдүүдийн Сонамлин суурингаас ирсэн томоохон хамтлаг дуулж, бүжиглэсэн бөгөөд тэдний урам зоригийг бороо ч мохоож чадсангүй. Энэ үед үзэгчид шүхэр доороос үзэж сонирхож байв.

Ингээд Дээрхийн гэгээн дараах айлдварыг айлдав.

"Энэхүү ёслолыг лам хувраг, эгэл сүсэгтэн олон, ладакчууд болоод төвөдүүд маш их сэтгэл гарган зохион байгуулжээ. Төвөдүүд бид зүүн зүгийн Дарцэдoгоос баруун тийш Ладактай хил залгаа орших Нгари хүртэлх гурван аймгийн хүмүүсийн талаар ярьдаг. Төвөдүүд бидэнд хил давах боломж олдсоноор ижил төстэй шашин шүтлэг, соёл, хэлт Ладакийн ард түмэнтэй үнэхээр адилхан болохоо олж мэдсэн юм.

Энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулсанд та бүхэнд баярлалаа.

Би Төвөдийн гурван аймгийн тухай дурдлаа. Цастын орны төвд орших энэ нутгийг Төвөдийн Засгийн Газар голчлон анхаардаг байв. Харин би ерөнхийдөө зургаан сая төвөд хүний амьдардаг Төвөдийн гурван аймгийн талаар ярьдаг. Бид бүгд ижил шашин, соёл, хэлтэй Цастын орны хүмүүс. Би бээр гурван аймгийн нэг болох Амдогийн Домэйд төрсөн билээ”.

"Төвөдийн газар нутгаар зочлох завшаан тохиох үед бид бүгд нэг ард түмэн юм байна гэсэн хүчтэй мэдрэмж төрдөг юм. Би Амдогийн Силингийн ойролцоо төрсөн. Нутаг минь төвөөс алслагдсан ч шашин, соёлын нийтлэг өв уламжлалтай. Төвөдийн гурван аймгийн талаар ярихдаа би улс төрийн сэдлээс илүүтэйгээр гурван аймгийн хүмүүс бид нэгэн бүхэл гэдэг санааг илэрхийлэхийг хүсдэг юм.

Хятадын коммунист дэглэм улс төрийн бодлогоор Төвөдийг эзэлсэн боловч төвөдүүд өөрсдийгөө гурван аймгаас бүрдэх Цастын орны хүмүүс хэмээн үздэг. Төвөд, Цастын орон хэмээх нэрийн дор бидэнд “Би бол төвөд хүн” гэсэн хүчтэй мэдрэмж төрдөг. Дхотө, Домэй, У-цангаас гаралтай бид зургаан сая төвөдийг бүрдүүлдэг билээ. Аз жаргалтай аль эсвэл уй гунигтай байхаас үл хамааран бид бүгдээрээ төвөд хүн хэмээх нэгэн мэдрэмжийг хуваалцаж байна.

Би Төвөдийн өнцөг булан бүрд очиж, нутаг нутгийн аялгыг сонссон ч тэр нутагт амьдардаг хүмүүс төвөд хүн гэдгээ адилхан л мэдэрдэг. Яг одоо бид Төвөдтэй хил залгаа нутагт байна. Төвөдүүдийн хувьд “Бид нэг үндэстэн” гэсэн хүчтэй мэдрэмж бий. Бидний дотор энэ урам зориг хүчтэй, тод байгааг харж байгаадаа машид баяртай байна.

Бидэндоюун санааныхаа уламжлалыг хадгалж авч үлдсэн сүм хийдүүд бий. Төвөдийн төв нутагт лам хуврагын сургалтын томоохон гурван хийд байдаг. Хам, Амдод ч мөн сүм хийдийн агуу институтууд бий. Тэд бидний соёлын өв уламжлалын мөн чанарыг хадгалж байгаа”.

“Гурван аймгийн хүмүүс бүгдээрээ нэг шашин, соёл, хэлтэй нэг ард түмэн гэсэн хүчтэй мэдрэмжийг тээж яваа. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөх нь нэн чухал.

Энд би Төвөдтэй хил залгаа Ладакт байна. Өмнө дурдсанчлан төвөдүүдэд нэг үндэстэн гэх хүчтэй мэдрэмж бий. Энэ бол улс төрийн мэдэгдэл биш. Соронзон Гомбо хааны үеэс эхлэн Энэтхэгийн шашин, соёлыг төвөд хэлд орчуулсан агуу гүүш олон байлаа. Тэд бидэнд Бурхан багшийн аман зарлигийн орчуулга Ганжуур, тайлбар судруудын орчуулга Данжуурыг үлдээсэн билээ. Энэ бүгд Бурхан багшийн сургаалууд юм.

Хятадтай хиллэдэг Төвөдийн зүүн хэсгээс нааш Ладак хүртэл нутагт бид нэг ижил хэл, соёл, шашинтай. Бид өөрсдийн уламжлалын энэ талуудад хатуу баригдаад байгаа юм биш, харин бидний эрхэмлэн дээдэлдэг энэ соёл нь Ганжуур, Данжуурын сургаалуудаас гаралтай юм. Энэ нь бидний хадгалан хамгаалж, судалж, хэрэгжүүлсээр ирсэн зүйлс билээ.

Манай томоохон сүм хийдүүд Бурхан багшийн сургаалыг хадгалж хамгаалахад салшгүй үүрэгтэй сургалтын төвүүд юм. Бидний хөрш зэргэлдээ орнуудад ч Бурхан багшийн уламжлалыг хадгалан үлдэхийн тулд асар их хүчин чармайлт гаргаж байгаа ч бид арай өөр арга барилаар ажилласан юм. Бид логик, учир шалтгаанд суурилсан нарийн чанд судалгаа хийж ирлээ.

“Өнөөдөр Хятад улс Төвөдийг захирч буй хүчирхэг улс ч Төвөдийн соёл уламжлал тэнд ч дэлгэрсээр байна. Хятад хүмүүс төвөдийн буддын шашны уламжлалыг ихээхэн сонирхон, шүтэж буй нь тэдэнд тустай. Төвөдийн шашин, соёл хосгүй үнэтэй билээ. Энэ уламжлал Төвөдийн хил орчмын бүс нутагт мянга гаруй жилийн турш хадгалагдан иржээ.

Хэдийгээр би Домэйд төрсөн ч Далай лам нарын сэнтий оршсон Лхас руу нүүж байв. Багш нарынхаа сайхан сэтгэлийн ачаар би логикоос эхлээд Билиг барамид, Төв үзэл (Мадхямака), Авидарма, Шагшаабадын суртхаал (Винай) хүртэлх буддын шашны сургалтын үндсэн хөтөлбөрийг судалж билээ. Авидармад орчлон ертөнцийг хэрхэн дүрсэлдгийг төдийлөн сонирхдоггүй боловч бусад сэдвийг судлах нь надад их тус болсон юм.

Хэрэв та Билиг барамид, Төв үзэл, логик, танин мэдэхүйн онолын талаар тодорхой ойлголттой бол өөрийгөө Бурхан багшийн сургаалын талаар жинхэнэ мэдлэгтэй болсон гэж үзэж болно. Хэрэв та энэ сэдвүүдийг мэддэггүй бол Авидармыг цээжээр уншдаг байлаа ч таны ойлголт өргөн хүрээг хамарч эс чадна.

Мөн тарнийн ёсон буй. Манай уламжлалд тарнийн ёсны дөрвөн үндэс багтдаг нь Бурхан багшийн сургаалын бүрэн дамжлагыг тээж яваа гэсэн үг. Энэ бүх сургаалын мөн чанар нь бид өөрсдийн оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар суралцах, тогтворгүй сэтгэлээ сахилга баттай болгохын тулд сөрөг сэтгэл хөдлөлийг хэрхэн даван туулах талаар суралцах явдал юм. Ийм төрлийн судалгаа, бясалгалаар дамжуулан бид хамаг амьтны тусын тулд Бурхан болохын төлөө хичээдэг билээ.

Бусад уламжлалд ийм өргөн хүрээний судалгаа, бясалгал байдаггүй. Бидэнд байгаа буддын шашны ийм гүн гүнзгий мэдлэг өөр хаана ч үгүй. Бид голчлон төв үзэл болоод логикт анхаарлаа хандуулдаг бөгөөд өнгөрсөн үеийн эрдэмтэн, мэргэдийн ачаар тогтсон таван сэдвийг судалдаг. Энэ бол гайхалтай сайхан уламжлал. Би буддын шашны сонгодог зохиолуудыг уншиж судалсан бөгөөд бидний соёлын уламжлал үүнээс бүрддэг билээ”.

“Төвөдтэй хил залгаа Ладак нутагт бидний нийтлэг үнэт зүйл болох буддын уламжлалыг машид сонирхдог. Үүнд би тун их баяртай байдаг билээ. Буддын уламжлалаа хадгалахыг хичээж буй та бүхний хүчин чармайлтад хувь нэмэр оруулахын тулд энд ирж сургаал ном айлдсандаа машид баяртай байна. Баярлалаа”.

Ладакийн буддын холбооны ерөнхийлөгч талархлын үг хэллээ. Тэрбээр Дээрхийн гэгээн болон энэхүү газрыг бэлтгэж, арга хэмжээг амжилттай зохион байгуулахад оролцсон Спитукийн бүх хүнд талархал илэрхийлжээ. Спитук тосгоны иргэд баярын арга хэмжээг төгсгөж уламжлалт шөдөл бүжгийг бүжив. Дээрхийн гэгээн үдийн зоогийн дараа Шивацал Повран руу буцсан билээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Баярын үйл ажиллагаа Дээрхийн гэгээний хүчирхийллээс ангид, энэрэн нигүүлсэл, эв найрамдлын төлөөх тууштай зүтгэл, буддын шашин болоод дэлхийн энх тайвны тулгуур багана болох байр суурийг магтан дуулсан Мипам Оцалын дуугаар эхлэв. Залгуулаад Дээрхийн гэгээний үйлс зохионгуйг товч тоймлон, Ладакт хийсэн айлчлалд нь талархаж, дахин дахин айлчлахыг нь хүсэж буйг давтан илэрхийлжээ. Гүйцэтгэх зөвлөлийн дарга эрхэм хүндэт Даши Гялсон, гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүд, сөрөг хүчний удирдагч, дэд комиссар нар Ладакийн ард түмний талархлыг дамуулан, Дээрхийн гэгээнд дурсгалын зүйлс гардууллаа. Ингээд түүнийг цугласан олонд хандан айлдвар айлдахыг хүсэв.

"Энэхүү баярын арга хэмжээг зохион байгуулсан миний найзууд, Ладакийн ард түмэн та бүхэнд талархлаа. Эндээс би Сток дахь Бурхан багшийн үлэмж сэрэг дүрийг харж байна. Би бээр бидний нинжин сэтгэлт багш Бурхан багшийн дагалдагч билээ. Бурхан багшийн сургаалын мөн чанар нь хүчирхийллээс ангид, бусдад хор хөнөөлийг үл учруулан, тэдэнд эелдэг, нинжин сэтгэлээр хандах явдал юм. Би бол Бурхан багшийн дагалдагч бикшү хувраг хүн. Хаа явсан газраа хүчирхийллээс ангид байхын ач холбогдлын талаар хүмүүст ярьдаг. Бурхан багшийн дагалдагч, бясалгагч, хувраг хүний хувьд би хүчирхийлэл ангид, энэрэн нигүүлсэхүйг түүний гол сургаал гэж үздэг.

Өнөөдөр дэлхийн олон оронд Бурхан багшийн зарлиг, ялангуяа бидний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөл хэрхэн ажилладаг талаарх сургаалыг сонирхох нь нэмэгдэж байна. Мэдээж бид дэлхийн энх тайвны талаар ярьдаг ч энх тайван нь хувь хүний сэтгэлийн амар амгалангаас хамааралтай.

Нэг удаа том танхимд би өмнийн огторгуйдаа Бурхан багшийн дүрийг харлаа. Тэрбээр над руу дохиход нь би түүнд ойртон очив. Тэрбээр эелдэг зөөлнөөр толгойг минь илэхэд баяр, гуниг холилдсон мэдрэмж намайг эзэмдлээ. Тэр үед би Бурхан багшийн номд бие, хэл, сэтгэлээрээ үйлчлэх шийдвэрээ дахин баталгаажуулсан юм".

"Бурхан багшийн сургаал зөвхөн итгэл үнэмшлээс гадна логик, учир шалтгаанд суурилдаг билээ. Энэ нь түүний энх тайвныг сахиж, бусдад хор хөнөөл учруулахгүй байх захиасын хувьд ч адил байдаг. Дэлхийд энх тайван хэрэгтэй. Энэ бол зөвхөн ганц хоёр гэр бүлийг харж хандах асуудал биш, харин дэлхийн бүх хүнийг хайрлан халамжлах явдал юм. Тиймээс би бидний энэрэнгүй, сайхан сэтгэлт Бурхан багшийн захисныг дагаж мөрдөхийн тулд чадах бүхнээ хийдэг. Хүчирхийллээс ангид байх захиасыг чадах чинээгээрээ түгээх нь миний үүрэг гэж үздэг юм.

Энэ нутагт хүмүүс надад халуун дулаанаар хандаж, намайг маш сайхан хүлээж авлаа. Би энд лам хувцсаа өмсөөд, даян дэлхийн амар амгалан төдийгүй бидний өөрсдийн амьдрал ахуй, гэр орны амар амгалангийн талаар ярьж, Бурхан багшийн нинжин сэтгэлийг дурсахаар ирсэн билээ. Надад нэмж хэлэх зүйл бага байна.

Өмнө та бүхэнд хэлсэнчлэн би энэрэнгүй, нинжин сэтгэлт Бурхан багшийн дүртэй нүүр учирсны дүнд түүнд чадахаараа үйлчлэхийн төлөө хамаг хүчээ дайчлан хичээсээр байна.

Эдүгээгийн дэлхий ертөнцийг харахад хүч хэрэглэх хандлага түгээмэл ажиглагдаж байна. Хүчирхийллээс ангид дэлхий ертөнцийг бий болгохын тулд бид илүү хичээх хэрэгтэй. Өөрийн амьдралдаа бусдад хор хөнөөл учруулахгүйн тулд чадах бүхнээ хийгээрэй. Бид энх тайвны төлөө хичээж ажиллах хэрэгтэй. Энэ бол миний хийдэг зүйлийн нэгээхэн хэсэг. Хэрвээ хүн бүр өөрийн байгаа газартаа энх тайван, хүчирхийллээс ангид байдлыг хөгжүүлэхийн төлөө хичээвэл дэлхий дахинд энх тайвныг тогтоож чадах итгэл найдвар бий. Хэрэв бид үүнийг хийж чадвал зөвхөн өөрсдөдөө сэтгэлийн амар амгаланг олж аваад зогсохгүй эргэн тойрондоо эерэг уур амьсгалыг бий болгох боломжтой гэж бодож байна.

Өнөөдрийн энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулахад оролцсон бүх хүнд талархлаа. Би энэ насны амьдралаа хүчирхийллээс ангид байхыг сургахад зориулсан бөгөөд үүнийгээ дэлхийн бүх хүнд хүргэхийг хичээсээр ирлээ. Дэлхий дахинд энх тайван болоод хүчирхийллээс ангид байх талаар санаа тавих нь нэмэгдэж байгаа нь тун сайшаалтай хэрэг билээ. Энэ бол бидний найдаж буй зүйл бөгөөд түүнд хүрэхийн тулд хичээх нь бид бүхний үүрэг билээ. Дэлхийд энх тайван тогтох болтугай хэмээн би залбирдаг. Та бүхнийг ч мөн түүнд хүрэхийн тулд чадах бүхнээ хийхийг уриалж байна. Та бүхэнд баярлаж буйгаа дахин хэлье. Дашидэлэг".

21 эмэгтэйн баясгалант бүжгийн үзүүлбэрийн дараа зөвлөлийн гишүүнд нэр дэвшигч эрхэм Кунчок Цэпэл талархлын үг хэлж, Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг ерөөв.

Эцэст нь Дээрхийн гэгээн үйл ажиллагааны зохион байгуулагчид, бусад зочдын хамт үдийн зоог барьсны дараа Шивацал Повран руу буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Энэтхэг, Ладак муж, Лех хот, Шивацал - Өнөөдөр хурц нарны доор Шивацал Повраны зэргэлдээх Дүйнхорын талбайд 50,000 гаруй хүн хоёр дах өдрөө цугларлаа. Тэдний зорилго Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын төлөө залбирах явдал байв. Ладакийн уламжлалт бөмбөрчид, бүрээчдийн баг угталтын аялгуу тоглож байх үед Дээрхийн гэгээн өргөөнөөсөө хөдлөн, талбайн үзүүрт байрлах асарт хүрлээ. Өнөөдрийн ёслолыг Ладакийн Буддын холбоо, Ладакийн Гомпа холбоо нар хамтран зохион байгуулж байна.

Дээрхийн гэгээн гольфын тэрэгнээс бууж, асарт ороод, юун түрүүнд сэнтийн хойно байх Бурхан багшийн хөрөгт хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи урагш гарч ирэн, түүнийг угтан авлаа. Сэнтийдээ залрахаасаа өмнө Дээрхийн гэгээн тайзны урд ирэн, цугласан олныг тогтон хараад, даллан мэндчилэв.

Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөө бат оршил өргөх ёслол "Бурхан багшийн магтаал"-аар эхэллээ. Цай, ёслолын бэрээс тараасны дараа Бурхан багш болоод бодьсадва нарыг урин дуудаж, угаал, нэг шадны хураангуй мандал өргөв.

Өнөөдрийн Дээрхийн гэгээнд бат оршил өргөх зан үйл нь Бурхан багшийн сургаалыг сахин хамгаалах тангараг өргөн, гэгээрсэн бодгалиуд болох “Арван зургаан Архад буюу Арван зургаан Ахмадын магтаал”-д үндэслээжээ. Үүний дараа долоон гишүүнт тахил, залгуулаад тахилын идээ өргөхөд Дээрхийн гэгээн хэсгийг авч амсав.

Ладакийн буддын холбоо, Ладакийн Гомпа холбооны төлөөлөгчид Дээрхийн гэгээнд хүндэтгэл үзүүлэв. Тиксэй ринбүүчи мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдэл, лам дээл, жимс дүүрэн бадар аяга, хуврагийн таяг тэргүүтнийг Дээрхийн гэгээнд барихад тэрбээр хүндэтгэж буйн тэмдэг болгон тус бүрийг нь магнайдаа хүргэв. Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүсэн ерөөж, өлзийт найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнэ, өлзийт найман зай бүхий царыг өргөн барилаа.

Дээрхийн гэгээний хоёр багшийн зохиосон 'Үхэшгүй мөнхийн дуулал - Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын тухайд өргөх дэлгэр залбирал”-ыг унших үед өргөл барьц барьсан нутгийн иргэдийн урт цуваа тайзны урдуур явж өнгөрөв. Залбиралд:

Цастын орныг хамгаалагч Данзанжамцын өлмийд

Чин сэтгэлийн угаас сүслэн мөргөе. 

Та бээр зуун галавт оршин 

Алин бидний санасан үйл 

Ашид саадгүй бүтэхийг адислаж хайрла. 

Ингээд Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан айлдвар айлдлаа.

"Номын ах эгч, дүү нар минь, миний хэлэхийг хүсэж буй зүйл бол Ладак нутгийнхан болон өөр газраас ирсэн лам хувраг, энгийн хүмүүс намайг урт удаан наслахын төлөө чин сүсгээр энэхүү бат оршилыг өргөхөөр цуглажээ. Төвөдүүд, Төвөдийн буддын шашны уламжлалыг дагадаг Хималайн бүс нутгийн хүмүүс намайг урт наслаасай хэмээн залбирахаар цугласан байна.

Миний хувьд Домэй буюу Амдод төрөөд, Төвөдийн төв нутаг рүү нүүсэн. Төвөдийн ард түмэн болоод сахиуснууд надад чин бишрэлээр итгэл хүлээлгэсэн билээ. Тиймээс би Төвөдийн ард түмэн, бурхдад үйлчлэх үүрэг хариуцлагыг үүрч ирлээ. Би амьдралдаа хүнд хэцүү нөхцөл байдалтай олон тулгарч, олон сорилттой нүүр тулж байв”.

Энэ үед өргөлийн цувааны төгсгөлд явсан нэгэн настан адис хүртэхээр гарч ирэхдээ давхарласан хоёр малгай өмссөн байхыг Дээрхийн гэгээн хараад инээд алдлаа. Настны араас Төвөдийн далбаа барьсан хүн ирж, далбаагаа Дээрхийн гэгээнд өргөн барив.

“Төвөдийн үйл хэргийн төлөө зүтгэхэд минь номын их хаан Найчун чойжин зэрэг Төвөдийн тангараг өргөсөн хамгаалагч сахиуснууд надтай хамт байсан юм. Төвөдийн сахиуснууд Найчунгийн удирдлага дор хүмүүс бидэнтэй зэрэгцэн ажилласан. Төвөдөд би голчлон Потала ордон, зуны ордон Норбулинкад амьдарч, Төвөдийн ард түмэн, соёл уламжлалд хүчин зүтгэж байв. Би Төвөд орон, Төвөдийн шашны төлөө чин сэтгэлээсээ үүрэг хариуцлага хүлээсэн. Энэ бүх жилд би Төвөдийн үйл хэрэгт туслахыг ертөнцийн болон ертөнцөөс хэтийдсэн сахиуснуудаас гуйж, тэдгээр сахиуснууд бидэнд туслахын тулд чадах бүхнээ хийсэн билээ.

Миний хувьд гэвэл багаасаа багш нарынхаа удирдлага дор буддын шашныг судалсан билээ. Хураангүй хүрээ (дүйра)-нээс авхуулаад Оюун хийгээд ухамсар, логик, Билиг барамид, Төв үзэл (мадхямака) болоод Дээд мэдлэг (авидхарма) зэргийг судалсан ч зарим зүйл дээр эргэлзэх явдал бий. Ямартай ч би Төв үзлийн гүн ухаан, мэдлэгийн мөн чанар болоод логик, танин мэдэхүйн онол зэргийг судалсан нь уламжлалын минь гайхалтай хэсэг билээ.

Харин өнөөдөр дотоод сэтгэлийн шинжлэх ухаан, оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааг ойлгох тухайд орчин үеийн эрдэмтэд хүртэл манай уламжлалаас суралцах хүсэлтэй байна.

Би Төвөдөд хорь гаруй жил амьдарч, олон сорилттой тулгарч билээ. Бээжинд Мао Зэдун даргатай уулзаж, өөр өөр суртал, гүн ухааны бодолтой болохыг ч ойлгож авч байлаа. Төвөдөд үүссэн үймээн самууны улмаас эх орноосоо дүрвэхээс өөр аргагүйд хүрч, тэр цагаас хойш Энэтхэгт тав тухтай амьдран сууж байна.

Надад Бурхан багшийн сургаалыг хадгалан хамгаалахад хувь нэмэр оруулж, надаас зөвлөгөө авахаар дэлхийн өнцөг булан бүрээс зорин ирдэг хүмүүст үйлчлэх боломж олдсон билээ. Хүмүүс намайг оюун санааны багшийн хувьд хүндэлдэг. Шашин шүтдэг эсэхээс үл хамааран олон хүн миний хийсэн зүйлийг бахдан биширдэг билээ”.

"Амьдралын минь туршид олон хүн надад шууд болон шууд бусаар итгэл хүлээлгэж, би ч тэдэнд тус болохын төлөө залбирсаар байна. Иймээс би та бүхэнтэй "Дашидэлэг" хэмээн мэндчилье.

Ертөнцийн үйл, оюун санааны сургаал номлолын тал дээр би юу ч хийж чадсан бай та бүхэн миний урт наслахын төлөө энд цугларч, залбирал үйлдлээ. Та бүхэн намайг урт наслахыг ерөөсний адил би ч мөн та бүгдийн хүсэл биелэхийн төлөө залбиръя. Энэ залбирал өргөлийг өргөсөн та бүхэнд машид талархаж, та бүгдийн залбирч хүссэн бүхэн ая дангаар бүтэх болтугай хэмээн залбиръя. Баярлалаа. Дашидэлэг.

Тэмдэглэж хэлүүштэй нэг зүйл бол дэлхийн хамгийн олон хүн амтай орнуудын нэг болох Хятадад өнөөдөр буддын шашныг сонирхох нь ихсэж байна. Өмнө нь тэд намайг эсэргүүцэгч гэх зэргээр нэрлэдэг байсан ч би хэнд ч өс санаж, муу бодлыг тээж явсангүй.

Түүхийн талаас Соронзонгомбо хааны үеэс бид Хятад улстай нягт холбоотой байсан билээ. Хятадын ард түмэн буддын шашныг сонирхох тусам буддын шашин жамаараа түгэн дэлгэрэх бөгөөд энэхүү хөгжилд чадах чинээгээрээ хувь нэмрээ оруулахдаа би баяртай байх болно.

Сэхээрсэн бодь сэтгэлийг хөгжүүлэхийг би өдөр тутмынхаа дадал болгосон юм. Мөн энэ дадлаа бэхжүүлэхийн тулд би бас хоосон чанарыг бясалгадаг. Бурхан багшийн гүн гүнзгий, өргөн цар хүрээт сургаал дэлхий даяар, тэр дундаа Хятадад түгэн дэлгэрэх тусмаа дэлхий нийтийг энх тайван, эв найрамдалд хөтөлнө хэмээн найдаж байна. Мөн Хималайн бүс нутгийн хүмүүс амар тайван амьдарч, Энэтхэг, Төвөдийн хилийн бүс энх тайван, амар амгалан байгаасай хэмээн хүсэж байна. Энэ бүхэн биелнэ гэдэгт би итгэж байна.

Та бүхэн намайг урт наслах болтугай хэмээн залбирахаар чин сүсэг, итгэл бишрэлтэй дүүрэн энд цугласан тул би ч мөн урт наслахын төлөө эрс шийдвэртэй залбирах болно" хэмээхэд сүсэгтэн олон нижигнүүлэн алга ташив.

Эхлээд Ладакийн дуучид, хөгжимчдийн хамтлаг, түүний дараа нутгийн Төвөдийн Хүүхдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээний ерэн насны ойд зориулан дуу дуулж, урт наслахыг ерөөлөө. Төвөдийн Хүүхдийн тосгоны хүүхдүүд Дээрхийн гэгээнд талархан халуун дулаан сэтгэлийг төрүүлэх амлалт өгснөөр тоглолтоо эхлүүлжээ.

Үйл ажиллагааны төгсгөлд Арван зургаан ахмад, Дөрвөн махранзыг дахин урин дуудаж, багш урт насалж, ном сургаал улам дэлгэрэх болтугай хэмээх хүсэлтийг айлтгалаа. Гандан Тива, Жавзан Лувсан Доржэ ринбүүчи нар Дээрхийн гэгээнийг урт наслахыг хүссэн хүсэлтийг нь хүлээн авсанд талархан, талархлын мандал өргөв. Өлзий дэмбэрэлт залбирал ерөөлийн араас Дээрхийн гэгээний урт наслахын төлөөх нэгэн шадыг уншсанаар өнөөдрийн арга хэмжээ өндөрлөсөн юм.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн энэ л орон газарт

Тус ба амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурханы эрхэт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай!

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Түүнийг сэнтийдээ заларсны дараа "Бурхан багшийн магтаал", "Билгүүний зүрхэн судар" уншлага болон "Миний ном сонссон буян үүгээр хамаг амьтны тусын тулд бурхан бүтэх болтугай" хэмээх ерөөлийг уншлаа. Цай, бэрээс тарааж, хураангуй мандал өргөв.

Дээрхийн гэгээн айлдварынхаа эхэнд өөрийн Төвөд орноо алдан, Энэтхэгт дүрвэсэн тухайгаа дурсав. Тэр цагаас хойш Хималайн бүс нутагт амьдарч байгаа тул энэ газар нь түүний зүрх сэтгэлд ойр байдаг бөгөөд энэ бүс нутгийн хүмүүс Жанрайсиг бурхантай онцгой холбоотой болохыг онцоллоо. Тэрбээр Норбулинка ордныг орхин гарч, Кьичу голыг гатлан, хөндийгөөс гардаг даваагаар өгссөн тухайгаа ярьсан билээ. “Тэндээс явахад гунигтай байсан ч хүн төрөлхтний хувьд бид бүгд адил гэдгийг эргэцүүлж билээ. Бид бүгд аз жаргалтай, зовлон шаналлаас ангид байхыг хүсдэг. Би нутгаасаа цөлөгдсөн ч ном сургаалыг бусадтай хуваалцах боломжтой байх болно гэдгээ мэдэрсэн юм.

Хималайн бүс нутгийн хаа ч явсан хүмүүс нь үнэнч шударга, гүн сүжигт, оюун санаагаа дадлагажуулах чин эрмэлзэлтэй байгаа харагддаг. Хэдийгээр төвөдүүд асар их хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарч, Хятадын хориг хязгаарлалтууд улам чангарч байгаа ч Хималайн бүс нутгийн ард түмэн бидний найз байсаар ирсэн билээ.

Жанрайсиг бурхны адислалыг хүртэж, бодь сэтгэл, хоосон чанарын тухай зөв үзлийг бясалгадаг миний хувьд гэгээрсэн бодь сэтгэлийг үүсгэж, хоосон чанарын талаар ойлголтыг олж авч чадсан юм. Энэ бол бид бүгдийн хийж чадах зүйл билээ. Эдгээр дадлага сургуулийг бид урам зоригийн хүчээр хөгжүүлэх боломжтой. Миний гол зөвлөх зүйл бол бодь сэтгэл болоод хоосон чанарын үзлийг өөртөө байнга сануулж байх явдал юм. Би сэрээд, өглөө бүр үүнийг хийж, энэ зарчмын талаар хэсэг бясалгадаг. Бид гэгээрэлд хүрэх тухай ярьж байгаа бөгөөд төвөдөөр “жан-чүв” хэмээх хоёр үеэс бүрдэнэ. Эхний үе буюу “жан” бол бүх алдаа дутагдал, сул талыг даван туулахыг, “чүв” нь олж авч болох сайн шинж чанар бүхнээр дүүрэн хэмээх утгыг илтгэдэг.

Дэлхий даяарын хүмүүс зовж шаналж байна. Шашны ёсыг дагадаг эсэхээс үл хамааран хүн бүр жаргалтай байхыг хүсдэг бөгөөд зовохыг хэн ч зовохыг үл хүснэ. Зовлонгийн шалтгаан хоёр талтай. Үүнд амин хувиа хичээх, өөрийгөө энхрийлэх хандлага болоод аливаа зүйлийг бусдаас үл хамааран, бие даан оршиж буй мэтээр буруу ойлгох явдал бий. Өглөө босоод би бодь сэтгэл, гэгээрэлд хүрэх хүсэл эрмэлзлийг бий болгож, Чандрагирдийн “Төвд орохуй” судрын зарим мөрийг эргэцүүлэн, хоосон чанарыг бясалгадаг юм. Бодь сэтгэл, хоосон чанар тэргүүт хоёр зарчим нь Бурхан багшийн сургаалын гол цөм юм”.

“Бурхан багш өмнө минь үзэгдэлд урган үзэгдсэнээс хойш тийм ч удаагүй билээ. Тэрбээр тэргүүнээ өргөн над руу хараад, өөртөө дөхөж ирэхийг дохин, бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарыг төрүүлэх хэдэн үг хэлсэн нь намайг машид баярлуулсан билээ.

Бурхан багшийг дагагчдын хувьд бид сэхээрсэн бодь сэтгэл болоод хоосон чанарын үзлийг бясалгахыг өөрийн үндсэн дадал болгох нь зүйтэй. Чин үнэнч шавь нарын хувьд та бүхэн өдөр бүр үүнийг өөртөө сануулж байх хэрэгтэй”.

Дээрхийн гэгээн өчигдөр Энэтхэгийн тусгаар тогтнолын өдөр байсныг дурдаад, Энэтхэгийг бахдан биширч явдгаа илэрхийлж, энэ улсад амьдарч буй бид бүхэн эдэлж буй эрх чөлөөндөө талархаж байх хэрэгтэйг сануулав. Амьтай бүхэнд чадах чинээгээрээ тусалснаар өөрийн амьдралыг утга учиртай болгох боломжтой хэмээн нэмж хэллээ. Тэрбээр мөн Энэтхэг бол шашны олон уламжлал цэцэглэн хөгжсөн нутаг орон бөгөөд эв зохицол давамгайлсан газар болохыг онцлов. Шашин шүтэхийн мөн чанар нь сайхан сэтгэлтэй, хүчирхийллээс ангид байж, бусдад хор хөнөөл үл учруулах явдал юм. Тиймээс Энэтхэг улс дэлхийд энх тайвныг тогтоохын тулд чадах бүхнээ хийх хэрэгтэй хэмээсэн билээ.

Дээрхийн гэгээн "Энэ өдөр энд маш олон хүн цуглажээ. Хүрэлцэн ирсэн та бүхэнд машид талархлалаа. Миний хувьд Төвөдийн зүүн хойд хэсгийн Кумбумын ойролцоо төрсөн боловч Лхас руу нүүсэн билээ. Багш нартайгаа буддын гүн ухааныг судалсан нь миний нүдийг нээсэн юм. Дэлхий дээрх бүх зүйл илбэ мэт хуурмаг гэдгийг мэдэж авлаа. Юмс тодорхой байдлаар оршин байгаа мэт харагддаг ч үнэн хэрэгтээ тийм биш ажээ. Би өөрийн амьдралаа утга учиртай өнгөрөөсөн болов уу гэж боддог бөгөөд та бүхэнд хэлж буй зүйлс миний өөрийн туршлага дээр үндэслэсэн юм шүү. Халуун дулаан сэтгэл дүүрэн байж, бусдад туслах нь чухал болохыг санаж яваарай" хэмээн айлдлаа.

Ингээд Дээрхийн гэгээн "Оюун судлахуйн найман шад шүлэг"-ийг нээж, дөрөв дэх шадыг уншив. “Авир чанар муут хэн нэгэн хилэнц зовлонд нэрвэгдэхийг үзээд би эрдэнэсийн гуу сан олсон мэт олдохуйяа бэрх хэмээн энхийрлэх болтугай. Гэвш Ланри Танбагийн зөвлөгөө ёсоор хэчнээн хорон муу санаатай амьтан байлаа ч гэсэн зовж шаналж л байвал бид тэднийг энэрч хайрлах хэрэгтэй юм”.

Дараагийн шадад “Хэн нэгэн өст сэтгэлээр xүлцэшгүй ихээр хараан доромжлох тэргүүтэнд үл зохих алдаа унал бүгдийг би өөрт аваад, үнэнхүү ялалтыг бусдад өргөх болтугай. Тусыг хүртсэн хэн нэгнээс ачийг эргүүлэн санахад хэдийгээр намайг ихэд хорлосон ч хэзээд буяны садан багш хэмээн үзэх болтугай” хэмээжээ. Дээрхийн гэгээн үүнийг ийнхүү тайлбарлав. "Бусад хүмүүс таныг шүүмжлэх үед тэдэнд уурлахын оронд тэдний шүүмжлэл үндэслэлтэй эсэхийг бодож үзэх хэрэгтэй. Өөртөө эдгээр алдаа дутагдал байгаа эсэхийг шалга. Хэрэв байвал тэдгээр дутагдлыг хэлж өгсөнд нь талархаж, тэдний шүүмжлэлийг оюун санааны зааварчилгаа гэж тооцоорой”.

Долоо дахь шадад "Товчилбоос, эх болсон бүгдэд тус амгаланг бодитой хийгээд дам алинаар өргөж, тэдэнд учирсан хамаг зовлон шаналлыг өөрт би нууцаар авах болтугай" гэжээ.

Сүүлчийн шад нь "Аль тэр бүгдийг ертөнцийн найман номын атгаг хирээр үл бохирлож, оногдохуун юмсыг илбэ мэт хэмээн оносон оюунаар онц шунал үгүйгээр орчлонгийн хүлээсээс гэтлэх болтугай" хэмээсэн байлаа. Дээрхийн гэгээн үүнийг бидний амьдралд тохиолдож буй зовлон зүдгүүр нь бидний буруу ойлголтоос үүдэлтэй болохыг тайлбарлав. Гэсэн хэдий ч бүх зүйлийг хуурмаг үзэгдэл хэмээн харснаар бид өөрсдийн төөрөгдлийг хоосон чанарын агаарт уусан шингэж буйгаар төсөөлөх боломжтой.

Дараа нь Дээрхийн гэгээн "Дөрвөн дурдал төгөлдөр гүр дуулал" номыг уншиж, дөрвөн дурдлыг багшаа дурдах, хамгийн дээд гэгээрэлд хүрэх нигүүсэхүй сэтгэлийг дурдах, өөрийн биеийг ядам бурханд хувилган дурдах, хоосон чанарын үзлийг дурдах тэргүүт дөрөв байлаа.

Хоёр дахь дурдалтай холбоотойгоор тэрбээр бид өөрсдийн хяналтгүй сэтгэл оюун болон түүнээс үүдэлтэй сэтгэлийн шаналлаас болж зовлонтой учирдаг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй хэмээв. Биднийг сайхан сэтгэлээр хамгаалж байсан эцэг эх минь ч бас зовлон зүдгүүртэй, аз жаргалгүй байгааг өөртөө сануулж, тайвшралыг олж ав. "Хүсэл тачаал, үзэн ядалтыг орхиж, энхрийлэл, энэрэн нигүүлсэхүйг бясалган, сэтгэлээ хараа хяналтгүй тэнэхээс сэргийлэн энэрэн нигүүлсэхүйд төвлөрүүл". Дээрхийн гэгээн энэ номд зөвлөснийг өөртөө тууштай хэрэгжүүлдэг хэмээлээ.

Дөрөв дэх дурдал буюу хоосон чанарын үзлийг дурдах талаар тэрбээр бүх зүйл бидэнд ямар нэгэн объектив, бие даасан оршихуй мэт харагддаг ч үнэн хэрэгтээ тийм байдаггүйг ойлгох хэрэгтэй хэмээв.

Дээрхийн гэгээн цааш үргэлжлүүлэн, "Төвөдөд бид судар, тарнийн сургаалыг хослуулан үздэг. Тарнийн ёсонд бид Ядам бурхны иогийг бясалгаж, өөрийн биеийг ядам бурхны лагшин болсноор төсөөлдөг. Бид мөн өөрсдийн сэтгэлийн янз бүрийн түвшний нарийн ялгаануудын талаар суралцдаг. Бид ухамсрын энгийн бүдүүлэг түвшинд суурилах энгийн мэдрэмжээс даван, илүү нарийн сэтгэл буюу гэгээн гэрлийн сэтгэлдээ хүрч, хөгжүүлдэг бөгөөд энэ нь хоосон чанарыг оноход ашигладаг сэтгэл оюун юм.

Сэтгэл судлалын үүднээс авч үзвэл бидний Төвөдөд хадгалж үлдсэн буддын шашны уламжлал тун онцгой. Хамгийн дээд иогийн тарнийн бясалгалд бид өөрсдийн машид нарийн ухамсрыг танин барьж, ашиглахыг хичээдэг. Бусад уламжлалууд үүнийг яаж хийхийг тайлбарладаггүй билээ. Тэдний адилаар бид бодь сэтгэл, хоосон чанарын үзлийг бясалгадаг боловч зөвхөн тарнийн ёсоор машид нарийн, хамт төрсөн гэгээн гэрлийн сэтгэлийг хөгжүүлэн гэгээрэлд хүрэх зам мөр болгон хувиргадаг.

Хэрэв бид үүнийг хийж чадвал сэтгэлийн энгийн бүдүүлэг байдал багасаж, бид нарийн сэтгэлээ ашиглан хоосон чанарыг онох боломжтой болно. Энэ бол ер бусын гүн гүнзгий зүйл билээ.

Би Амдод төрөөд, Лхасад ирж, багш нараасаа их ном сонссон хүн. Суралцахаас гадна би сурсан зүйлээ бясалгаж, сурсан номоосоо туршлага олж авч чадсан юм.

Энэ удаад Хималайн бүс нутгийн энэ хэсэгт ирж, Төвөдийн бидэнтэй адилхан уламжлалыг дагадаг та бүхэнд ном сургаалаас хуваалцах боломж надад олдлоо. Төвөдөд олон агуу багш нар, ер бусын мэдлэгтэй хүн олон байлаа. Сайн суралцвал та бүхэн ч тэдэн шиг болох боломжтой."

"Бидэнд энд, яг одоо бодь сэтгэлийг үүсгэх боломж байгаа тул үүнийг ашиглах хэрэгтэй. Орчлон ертөнцөд орших амьтай бүхний тусын тулд бурхан болох тухай бодож, намайг даган дараах мөрүүдийг уншаарай.

Авралт гурван эрдэнэ дор би итгэмүй

Аюул хилэнцийг тус тус арилган наманчилмуй

Амьтны ариун буян дор даган баясалцмуй

Ариуссан бурхны хутгийг зүрхэндээ ойр баримуй.

Бурхны ном хийгээд чуулганы дээд дор

Бодийн хутгийг хүртэл өнөд итгэмүй, би.

Өвөр бусдын тусыг сайтар бүтээхийн тулд

Өрөвч бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдмүй, би.

Үнэхүү дээд бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдээд

Үргэлжид хамаг амьтныг би бээр зочилсугай

Үлэмж бодь явдлыг сэтгэлдээ эдлэн үйлдэж

Үнэхээр амьтны тусын тулд бурхан болох болтугай.

Дээрхийн гэгээн өөрийн аман дамжлага авсан хоёр номын талаар айлдвар айлдаж, дамжлагын багш нараас хүртсэн увдисын дагуу бодь сэтгэлийг үүсгэх зан үйлийг удирдан явуулсан болохоо тайлбарлаад, Бурхан багш Шагжамүни, Ногоон дарь эх, Оточ Манал, Манзушир бурхан, Ловон Бадамжунай бурхны зүрхэн тарни хийгээд Богд Зонховын мэгзмийн аман дамжлагыг хүртээлээ.

Энэ удаагийн арга хэмжээ Дээрхийн гэгээнд талархлын мандал өргөж, "Үнэн үгийн залбирал", "Ерөөлийн хаан"-ыг уншсанаар өндөрлөв.

Ингээд дээрхийн гэгээн инээмсэглэн даллаж, цугласан олонд мэндчилгээ дэвшүүлээд, өргөө рүүгээ буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл