Хубли хотын нисэх онгоцны буудалд Дээрхийн гэгээнийг Бэрээвэн Гомон хийдийн хамба лам Гэвш Жигмэд Жамц, ахлах нярав Мөнхлам Жамц, Төвөдийн Төв Захиргааны Өмнөд Энэтхэг дэх төлөөлөгч Жигмэд Цултим нар угтан авав. Мөн Хубли-Дхарвад дүүргийн захиргааг төлөөлж хатагтай Дивья Прабху, Хабли Дарвад хоёр хотын цагдаагийн газрын дарга Н.Шашикумар, дэд дарга Маханинг Нандаганви нар хүлээн авлаа. Нисэх буудлын гадна талд буддын хэд хэдэн хийдийн хамба лам нар, 5 төвөд суурины төлөөлөгчид хүндэтгэн угтав.

Дээрхийн гэгээнийг Мундгод руу явах замын хоёр талаар хадаг, цэцэг, хүж барьсан лам хувраг, энгийн сүсэгтэн олон зэрэг мянга мянган жагсаж угтлаа. Зам талбай болон суурины ойр орчмыг туг далбаа, хүндэтгэлийн үг, бэлгэдэл бүхий бичээс сэлтээр чимэглэсэн байв.

Дээрхийн гэгээнийг Бэрээвэн Гомон морилон ирэхэд 105 дахь Гандан ширээт ринбүүчи, Лувсандорж, Шарба болон Жанцэ Чойжэ нар, Бэрээвэн хийдийн одоогийн хийгээд өмнөх хоёр ширээт лам, одоогийн болон өмнөх хамба лам нар, мөн бусад хийдийн хамба, хувилгаад угтан авлаа. Түүнчлэн Гүндээлин ринбүүчи, Лин ринбүүчи, Төвөдөөс анхлан дүрвэж ирсэн хүмүүсийн нэг хэсэг болох Буксарын өндөр настай хуврагууд байлцлаа. Шашны зүтгэлтнүүдээс гадна Дарвад хотын цагдаагийн газрын дарга Гунжан Арьяа, Карварын захирагч Лакшми Прия болон бусад албаны хүмүүс түүнийг хүндэтгэн угтсан юм.

Дээрхийн гэгээн Бэрээвэн Гомон хийдийн өмнөх номын мэтгэлцээний талбайгаас хурлын дуган руу морилж, сэнтийдээ заларлаа. Дээрхийн гэгээний хоёр багшийн зохиосон "Далай ламын өлмий бататгах залбирал"-ыг унших зуур Гандан ширээт, Бэрээвэн ширээт, Гоман хийдийн хамба лам, Мундгодын Төвөд суурины дарга нар мандал, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын шүтээнийг өргөв.

Цугласан олонд цай, бэрээс түгээсний дараа Дээрхийн гэгээн нийт хуврагуудад хандан товч үг хэллээ.

"Төвөд сууринууд байрладаг энэ газар нь Төвөд орны баруун өмнө зүгт оршдог. Өнөөдөр энд лам хуврагуудын чуулган баяр баясгалантай, чин сэтгэлээсээ цугларчээ. Энэ нь юуг илэрхийлж байна вэ гэвэл Нагаржуна тэргүүтэй их мэргэдийн өвлүүлэн үлдээсэн судар, тарнийн гүн гүнзгий, ариун сургаал номыг төвөдүүд бид хадгалан хамгаалж байгааг харуулж байна. Төвөд нутагт хэдий хүнд хэцүү байгаа ч манай ард түмэн өөрсдийн шашин соёлдоо үнэнч хэвээр байна.

Гол нь төвөдүүд бид цастын орны сургаал номын төлөө гүн хариуцлага хүлээж байна. Өнөөдөр Төвөдийн буддын шашныг хүндэтгэх хандлага төвөдүүдийн дунд төдийгүй Хятадад болон дэлхий даяар нэмэгдэж байна. Өөр өөр соёл, үндэс угсаатай хүмүүс манай шашин соёлыг улам бүр үнэлж байна.

Бид бурхны шашин дэлгэрэхийн төлөө зөвхөн залбираад зогсохгүй сургаал номыг нь судлах, бясалгах үйлсийг идэвхтэй өрнүүлж байна. Энэ шашныг сонирхох байдал ялангуяа залуу үеийнхний дунд тогтвортой нэмэгдэж байна. Зарим хүн буддизмыг шашин талаас нь сонирхохгүй хэр нь судлан суралцах, эргэцүүлэн бодох, дотоод хөгжлийн арга барилыг нь ихэд сонирхдог. Тиймээс бид Төвөдийн буддын шашны иж бүрэн сургаал номыг шинэлэг байдлаар түгээхээр ажиллах нь зүй.

Буддын шашин Хятад, Төвөд, Хималайн бүс нутгийн хүн ардын дунд эртнээс нийтлэг дэлгэрсний дээр энэ барилдлага улам гүнзгийрсээр байна. Далай ламын хувиар ном тайлбарлан айлдаж байсан минь олон хүнд хүрчээ. Ялангуяа Хималайн бүс нутгийнхан маш их сүсэг бишрэлтэй байж, төвөд зон олон буддын боловсролын бат бөх суурийг хадгалж ирсэн. Үүний үр дүнд судар, бодит дадлагад суурилсан сургаал ном түгэн дэлгэрч, тоолшгүй олон амьтанд тусаа өгсөөр байна.

Мөн би буддын гүн ухааны практик талыг сонирхдог эрдэмтэн судлаачидтай уулзаж ярилцдаг билээ. Тэд урьд, хойд насны тухай биш, сэтгэл оюуныг тогтуун, сахилга баттай болгон хөгжүүлэх замаар сэтгэлийн амар амгаланг олох аргуудыг сонирхдог юм. Христийн шашин давамгайлсан орнуудад ч энэ сонирхол нэмэгдэж байна. Намайг гадаадад зорчиход хүмүүс халуун дулаанаар хүлээн авч, чин сэтгэлээсээ сонсож, буддын гүн ухааныг шинээр таньж үнэлж байдаг.

Төвөд оронд ном бараг устах шахсан ч дүрвэж гарсан бид бүхэн түүнийг хамгаалж үлдэхийн тулд хичээнгүйлэн ажилласан. Өнөөдөр олон эрдэмтэн буддын үзэл, бясалгал, ёс суртахууныг анхааралтай ажиглаж байна. Ийн санал солилцож, уулзаж ярилцсаны үр дүнд буддизм нь сэтгэлийг номхотгох, дотоод амар амгаланг олох өвөрмөц аргууд бүхий гэдэг нь тодорхой болсон юм. Гурван хөлгөний цогц сургаал манай уламжлалд бүрэн бүтэн хадгалагдан үлджээ.

Хималайн бүс нутгийн хүмүүс үйлийн үр, шүтэн барилдлагын тухай сургаалыг маш их сонирхдог. Намайг Далай лам гэдэг нэртэй болохоор олон хүн заавар зөвлөгөө авахаар ханддаг. Хэдийгээр Хятадын эрх баригчид Төвөдийн ном сургаалыг устгахыг оролдсон ч манай шашны гүн гүнзгий сургаалууд эдүгээ дэлхий дахины анхаарлыг улам их татаж байна.

Ном сургаалаа сахин хамгаалж, үргэлжлүүлэн авч яваа төвөдүүд бидний хувьд шинжлэх ухааны эрдэмтэн зэрэг хүмүүс манай шашныг ийн сонирхож байгаа нь урам зориг төрүүлдэг билээ. Ийнхүү Гурван дээд суртгаалд үндэслэсэн, сэтгэлийн амар амгаланг олоход чиглэсэн энэ ном эдүгээ ямар нэгэн шашин шүтдэггүй хүмүүсийн дунд ч өргөнөөр үнэлэгдэж байна".

Дээрхийн гэгээн дээрх айлдварынхаа төгсгөлд, зүүдэндээ өөрийгөө 130 гаруй наслах шинж тэмдэг үзсэнээ дурдаад, цугласан сүсэгтэн олонд ном сургаалыг сэргээн бэхжүүлэх, дэлхий нийтэд номоор туслахын төлөө хичээнгүйлэн ажиллахыг уриалав. Үүний дараа Гоман хийдийн хамба лам Дээрхийн гэгээнийг ном хаялцах талбайн хойно байх өргөөнд нь хүргэж өглөө.

Орчуулсан Д.Дуламжав

Амь үрэгдэгсдийн ар гэр, төрөл төрөгсдөд гүн эмгэнэл илэрхийлье. Энэ гамшгийн улмаас бэртэж гэмтсэн хүмүүс үтэр түргэн эдгэрэх болтугай хэмээн залбиръя.

Мөн гамшигт нэрвэгдсэн бүх бүс нутагт эрэн хайх, аврах, сэргээн босгох ажил саадгүй бүтэж, аль болох олон хүнд тус дэм, сэтгэлийн тайвшрал авчрах болтугай хэмээн залбирч байна.

Залбирал, ерөөлөө өргөсөн,

Далай Лам

2025 оны 12 дугаар сарын 2

Тэрбээр захидалдаа, “Тантай олон жил сайхан нөхөрлөж буйдаа, мөн Бихар мужид, ялангуяа Бодгаяад олон удаа зочлох бүрд минь өгөөмөр сэтгэлээр угтан авч байсанд тань гүнээ талархаж явдаг. Түүхт Наландагаас уламжилж ирсэн Энэтхэгийн эртний эрдэм ухааны талаарх мэдлэг, сонирхлыг нэмэгдүүлэх гэсэн хүчин чармайлтыг минь та бүхэн тууштай дэмжиж, урамшуулж байдагт талархлаа илэрхийлье. Энэтхэгийн эртний каруна (энэрэл нигүүлсэл) хэмээх гүн ухааны үзэл хийгээд түүнээс урган гарсан ёс суртахууны зарчим болох ахимса (хүч үл хэрэглэхүй) нь дэлхий дахинд урам зориг өгөхүйц үлгэр жишээ мөн билээ.

Сүүлийн жилүүдэд Бихар мужийн олон салбар хөгжин цэцэглэлээ. Ийм амжилт ололт нь ядуу зүдүү, тусламж хэрэгтэй байгаа хүмүүсийн амьдралыг бодитоор сайжруулж чадсан цагт л илүү утга учиртай болдог.

Бихар мужийн ард түмний итгэл найдварыг биелүүлэх үйл хэрэг тань саадгүй бүтэх болтугай” хэмээжээ.

Дээрхийн гэгээн өргөөнийхөө хаалган дээр ирэхэд түүнийг хүндэт зочид болох Бүгд найрамдах Чех улсаас Энэтхэг улсад суугаа элчин сайд доктор Элиска Зигова, Төвөдийн төв захиргааны ерөнхийлөгч Сикён Пенпа Цэринг, Төвөдийн парламентын дарга Кенпо Соннам Тенпел, Дээд шүүхийн комиссар Еши Вангмо, мөн Таши Намгял болон өнөөдрийн арга хэмжээг зохион байгуулахад хувь нэмрээ оруулсан Төвөдийн хэд хэдэн сургуулиудын төгсөгчдийн төлөөлөл угтан авлаа. Тэд Дээрхийн гэгээнийг хийдийн доод талын тагтан дээр байрлах хүндэтгэлийн суудалд нь хүргэв. Түүнд зориулан төвөд уран бүтээлчид дуу дуулж, бүжиг бүжиглэн хүндэтгэл үзүүлэв.

Ёслолын үеэр бүрээ эгшиглэн Сикён Пенпа Цэринг Төвөдийн төрийн далбааг мандууллаа. Төвөдийн урлагийн хүрээлэнгийн уран бүтээлчид Төвөдийн төрийн дуулал, дараа нь Энэтхэгийн төрийн дууллыг үлээвэр хөгжим, бөмбөрийн аянд эгшиглүүлэв. Дээд шүүхийн комиссар, Парламентын дарга болон Сикён нар Дээрхийн гэгээнд Бурханы бие, хэл, сэтгэлийг бэлгэдсэн мандал өргөв. Энэхүү ёслолыг Таши Намгял болон Энэтхэг дэх дотуур байр бүхий 7 төвөд сургууль, Дарамсалад байрлах Төвөд хүүхдийн тосгон, Төвөд гэр сан, Энэтхэг, Балба дахь Муссури ба төвөд өдрийн сургуулийн төгсөгчдийн 24 төлөөлөл давтан хийж, Дээрхийн гэгээнд Жанрайсиг Хасарпани бурханы гоёмсог хоёр шүтээнийг өргөн барилаа.

Үүний дараа Сикён Пенпа Цэринг өнөөдрийн үйл явдлыг тохиолдуулан Кашагийн тунхаглалыг эхлээд төвөд хэлээр, дараа нь англи хэлээр уншив. Тэрээр үгээ эхлэн Дээрхийн гэгээн Далай лам Төвөдийн шашин ба төрийн удирдлагыг хүлээн авсны 75 жилийн ойг тэмдэглэж буй энэхүү сайхан өдрийг Дээрхийн Гэгээнтний 90 насны ойг тэмдэглэж буй “Энэрэнгүй сэтгэлийн жил”-ийн хүрээнд тэмдэглэж байгааг онцлон тэмдэглэв.

Тэрээр мөн Төвөдийн анхны нэгдсэн улс төрийн хаант улс МЭӨ III зуунд анхны хаан Нятри Цэнпогийн үед Цастын оронд бий болсон тухай дурдав. Гурван Номт (Дхарма) хааны үед Төвөдийн эзэнт гүрний нөлөө Ази даяар өргөн хүрээнд тархсан байлаа. Соронзон Гомбо хааны үед Энэтхэгийн гупта бичигт тулгуурлан төвөд бичиг үсэг зохиогдсон бөгөөд удалгүй Наландагийн уламжлалын жинхэнэ буддын сургаал Төвөдөд дэлгэрсэн юм. Энэ үед Төвөд улс Хятадын нийслэл Чань-ань буюу өнөөгийн Сианьд довтолж байсан түүхтэй.

Төвөдийн эзэнт гүрэн IX зуунаас эхлэн задарсан боловч Дрөгөн Чөгялын үеэс Гандан Подран байгуулагдах хүртэл Төвөд улс нь Монгол, Мин, Хятадыг захирч байсан Манжийн хаадтай “лам-ивээн тэтгэгч” харилцааг хадгалж байв.

XX зууны эхээр Амдо мужийг муслим жанжин Ма Буфан довтолж эзэлсэн бол Хамыг Манж жанжин Жао Эрфэн эзлэн авч, Төвөдийн төв нутагт Британи улс довтолж байв. Хятадад эрх мэдлийг гартаа авсан Гоминдан (Хятадын үндэсний нам) Амдо, Хамын зарим хэсгийг нэгтгэн, Төвөдийн засгийн газрын цэргүүдтэй удаа дараа хилийн мөргөлдөөн хийж байв. 1949 онд БНХАУ байгуулагдсаны дараа хятадын Ардын чөлөөлөх арми Амдо, Хамын хэсгүүдийг эзэлж, эцэст нь Чамдог эзлэн авснаар Төвөдийн арми ялагдсан билээ.

Ийм нөхцөл байдалд төвөдийн ард түмэн хэдийгээр тэр үед дөнгөж 15 настай байсан Дээрхийн гэгээн Далай ламд хандан Төвөдийн удирдлагыг хүлээн авахыг гуйсан юм. Ийнхүү 1950 оны 11-р сарын 17-нд Дээрхийн гэгээн энэ үүргийг хүлээн авсан билээ. Тэрбээр 8 жил гаруйн турш Хятадын талтай хэлэлцээ хийхийг оролдож, Төвөдөд тулгасан 17 зүйлт хэлэлцээрийн хүрээнд төвөдүүдийн амь насыг хамгаалах, төвөдийн өвөрмөц шашин шүтлэг, соёлын өвийг хадгалахыг эрмэлзэж байв. Харамсалтай нь тэрбээр 1959 онд БНХАУ-ын тасралтгүй түрэмгийллийн улмаас Энэтхэг рүү дүрвэхээсс өөр аргагүй болжээ.

Дээрхийн гэгээн Энэтхэгийн ариун дагшин газар хүрэлцэн ирснийхээ дараа Төвөдөд тулгасан 17 зүйлт гэрээг хүчингүйд тооцож, мэдэгдэл гаргасан. Тэрбээр 1970-аад онд Хятад-Төвөдийн зөрчилдөөнийг шийдвэрлэх зорилгоор “Дундад замын бодлого”-ыг санал болгосон бөгөөд энэ нь Төвөдийн Төв захиргааны баримталсаар байгаа бодлого юм.

Сикён Пенпа Цэринг Дээрхийн гэгээнийг агуу Бодьсадва хэмээгээд, түүний дөрвөн амлалт болох хүний үнэт зүйлсийг түгээн дэлгэрүүлэх, шашин хоорондын эв эеийг бэхжүүлэх, эртний Энэтхэгийн мэргэн ухааныг хадгалан хамгаалах, Төвөдийн экологи болон соёлын өвийг хамгаалах чиглэлд гаргасан тасралтгүй хүчин чармайлтыг онцлон тэмдэглэв. Тэрээр “Энэхүү баярт мөчид бид Дээрхийн гэгээн XIV Далай ламын урт наслах, түүний гэгээрсэн үйл ажиллагаа хойч ирээдүйд мөнхөд үргэлжлэхийн төлөө чин сэтгэлийн залбирал өргөж байна” гэж хэлэв.

Кенпо Соннам Тенпел Төвөдийн Парламентын нэрийн өмнөөс хийсэн мэдэгдэлдээ Дээрхийн гэгээн 1954 онд Хятадад айлчилж, Хятадын удирдагчидтай уулзсан тухай дурдав. 1956 онд тэрээр Энэтхэгт хүрэлцэн ирж, Бурхан багшийн лагшин мэндэлсний 2500 жилийн ойн ёслолд оролцсон бөгөөд энэ үеэр Энэтхэгийн удирдагчидтай уулзаж, ялангуяа Энэтхэгийн ардчиллын идэвхтэй тогтолцоог өндрөөр үнэлсэн байна. Дээрхийн гэгээн Төвөдөд эргэн ирснийхээ дараа 1959 онд Их монламын үеэр Гэвш лхарамбын шалгалтаа өгчээ. Гэвч Лхас хот дахь нөхцөл байдал улам хурцдаж аюултай болсон тул тэрбээр 1959 оны 3-р сарын 17-нд Норбулинка ордноос нууцаар гарч, Лхасаас дүрвэхэд хүрсэн юм.

Энэтхэгт цагаачлан ирснийхээ дараа Дээрхийн гэгээн лам хуврагууд хичээл номоо үргэлжлүүлэх, тэдний амьдралын хэв маягийг бий болгох нөхцөлийг яаралтай сэргээхээр ажилласан. Тэрбээр орчин үеийн сургалтын хөтөлбөрийг төвөдийн уламжлалтай хослуулсан сургуулиудыг төлөвлөн байгуулсан. Мөн цагаачлал дахь Төвөдийн Парламентыг байгуулах алхмуудыг хийсэн. Тэрбээр орчин үеийн эрдэмтэдтэй хамтран сэтгэлийн мөн чанар болон дотоод амар амгаланг хэрхэн олж авах талаар үр дүнтэй хэлэлцүүлгүүдийг өрнүүлсэн билээ.

Дээрхийн гэгээн цагаачлалын эхний жилүүдэд Нэгдсэн үндэстний байгууллагаас тусламж хүссэн. Дараа нь Төвөдийн нөхцөл байдлыг үнэлэх зорилгоор баримт цуглуулах төлөөлөгчдийг Төвөдөд илгээсэн. Асуудлыг яриа хэлэлцээний замаар шийдвэрлэх зорилготой байсан тул түүний төлөөлөгчид Хятадын эрх баригчидтай 9 удаа хэлэлцээ хийсэн боловч үр дүнд хүрээгүй билээ. Кенпо Соннам Тенпель, Хятадын засгийн газарт хандан Төвөдийн асуудлыг Дээрхийн гэгээний амьдралын хугацаанд шийдвэрлэхийг уриалсан бөгөөд эцэст нь Дээрхийн гэгээнд гүн талархал илэрхийллээ.

Төвөдийн гол хийдийн талбайд Дээрхийн гэгээн Далай лам Төвөдийн шашин ба төрийн удирдлагыг хүлээн авсны 75 жилийн ойг тэмдэглэх ёслолын үеэр төвөд сургууль төгсөгчдийн зохион байгуулах хорооны дарга Таши Намгял үг хэлж байгаа нь. 2025.11.17. Энэтхэг, Х.П., Дарамсала. Зургийг: Тензин Чойжор.

Дараа нь төвөд сургууль төгсөгчдийн зохион байгуулах хорооны дарга Таши Намгял Дээрхийн Гэгээнтэн өөрийг нь даган цагаачлан ирсэн төвөдүүийн талаар ихээхэн санаа зовж байдаг талаар дурдав. Тэрбээр боловсролыг нэн чухал гэж үзэж, Муссурид анхны төвөд сургууль байгуулахыг дэмжсэн бөгөөд өөрийн хөрөнгөөс санхүүжилт олгосон байна. Төвөдүүдэд зориулсан төв сургуулиуд байгуулагдсанаар төвөд хүүхдүүд өөрийн хэл, түүх, шашны уламжлалыг сурахын зэрэгцээ математик зэрэг орчин үеийн хөтөлбөрийг эзэмших боломжтой болсон билээ.

Түүнчлэн Дээрхийн гэгээн өөрийн эгч Цэрин Долмагийн Дарамсалад олон өнчин хүүхдүүдийг асрах зорилготой Төвөд хүүхдийн хотхоныг байгуулахад нь дэмжлэг үзүүлсэн юм. Дээрхийн Гэгээний алба төвөдийн суурин газруудад байгуулагдсан олон сургуулиудадх хөрөнгө төсөв олгосон. Тэрбээр эдгээр сургуулиудад хүүхдүүд хэрхэн суралцаж байгааг харахын тулд өөрөө хүрэлцэн очиж, эцэг эхээс гардаг өгөөмөр халамжийг үзүүлдэг байв.

Таши Намгял, “Товчхондоо төвөд хүүхдүүд бараг бүгдээрээ бичиг үсэгт бүрэн тайлагдсан бөгөөд хожим нь тэд Төвөдийн нийгэмд хариуцлагатай, хувь нэмэр оруулдаг иргэд болж өссөн юм” хэмээн дүгнэв.

Үүний дараа Дээрхийн гэгээнд мэргэн ухааны дэнлүүгээр гэрэлтсэн нээлттэй номыг барьж буй хоёр гарыг алт, мөнгөөр урлан дүрсэлсэн талархлын бэлгийг гардуулав. Энэ нь Дээрхийн гэгээний хязгааргүй энэрэнгүй сэтгэлд гүнээ талархаж байгаагаа дахин илэрхийлсэн явдал юм.

Төвөд сургууль төгсөгчдийн төлөөлөл Дээрхийн гэгээнд зориулж тусгайлан зохиосон дууг баяр баясгалантайгаар дуулан талархал илэрхийлэв.

Дараа нь ёслолын ажиллагааны хүндэт зочин Энэтхэг дэх БНЧУ-ын элчин сайд, доктор Элиска Зигова цугларагсдад хандан үг хэлэв. Тэрээр “удирдлага гэж юу вэ?” гэсэн асуулт тавиад “та бүхэн бидэнд сайн удирдлага хэрэгтэй гэдэгтэй надтай санал нийлэх байх гэж бодож байна. Дэлхийн олон бүс нутагт удирдлага хэрхэн алдагдаж байгааг харахад Дээрхийн гэгээн Далай лам 75 жилийн өмнө Төвөдийн шашин ба төрийн удирдлагыг хүлээн авсныг тэмдэглэж байгаа энэхүү баярт үйл явдлыг онцгой ач холбогдолтой болгож байна.”

“Төвөд сургуулийн төгсөгчид Дээрхийн гэгээнд талархлаа илэрхийлж байгаа байдал нь миний сэтгэлийг хөдөлгөлөө. Түүнчлэн залуу Далай лам тийм хүнд нөхцөлд ард түмэн, улс орныхоо төлөө хэрхэн хариуцлага хүлээж байсан, есөн жилийн дараа Төвөдөөс явахад хүрсэн тухай бодлоо. Түүнийг даган мянга мянган төвөдүүд дүрвэсэн байна. Дээрхийн гэгээн тэдний сайн сайхны төлөө санаа тавьж 1960 онд сургуулиуд байгуулах санаачилгыг гаргажээ. Өнөөдөр бид зөвхөн тэдгээр сургуулиудын төгсөгчдийг төдийгүй өнөө үед эдгээр сургуульд суралцаж буй хүүхдүүдийг харж байна.”

“Би энэ оны 4-р сард Муссурид байрлах Төвөд гэр сангийн сургуульд зочилсон. Тэнд хүүхдүүд зөвхөн сайн боловсрол эзэмшээд зогсохгүй, сайн халамжид байгааг харсан. Үнэхээр гайхалтай нь цагаачлалын гурав дахь үеийн эдгээр хүүхдүүд төвөд хэлээр чөлөөтэй ярьж байна. Тиймээс төвөдийн ард түмний ирээдүйн төлөө би манай оюун санааны удирдагчийг урт наслахын төлөө залбирч байна. Миний хувьд ‘манай’ гэж хэлж байгаа нь учиртай бөгөөд тэрбээр бид бүгдэд манлайлалын үлгэр дуурайлыг үзүүлж байгаа билээ.”

“Чех улсын Элчин сайдын хувьд би нэг зүйлийг нэмж хэлмээр байна. 11-р сарын 17 нь Чехийн түүхэнд чухал өдөр юм. 1989 оны энэ өдөр Хилэн хувьсгал эхэлж, 40 жилийн турш үргэлжилсэн коммунист дэглэм тайван замаар унаж, Вацлав Хавел чөлөөт Чехословакын анхны ерөнхийлөгч болсон юм.”

“Манай ерөнхийлөгч Дээрхийн гэгээн Далай ламыг Чехословак улсад урьсан нь түүний манлайлалд Дээрхийн гэгээний оролцоо чухал үүрэгтэй байсан гэж үзсэнтэй холбоотой. Дээрхийн гэгээн болон Вацлав Хавел нарын хооронд тогтсон нөхөрлөл нь Төвөд ба Чех улсын хооронд маш чухал холбоог бий болгосон. Та бүхэнд амар амгалан, эрх чөлөө, хөгжил цэцэглэлтийг хүсэн ерөөе. Маш их баярлалаа.”

Дараа нь доктор Зиговаг Лосан Жинпа Нампхелцангийн зохиосон "Төвөдийн түүх ба Дээрхийн гэгээн XIV Далай ламын өв" номын нээлт хийхийг урилаа.

Кашагийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд Төв Гутон зохион байгуулах хорооны дарга Цэгял Чүкья Драньи ёслолын төгсгөлд талархлын үг хэлэв. Тэрээр энэхүү арга хэмжээг ивээн соёрхсон Дээрхийн гэгээнд гүн талархал илэрхийлэн залбирав. Мөн хүндэт зочин доктор Элиска Зиговад урам зориг өгсөн үгс хэлсэнд нь, Сикён болон Парламентын даргад сэтгэл сэргээсэн мэдэгдэл хийсэнд нь тус тус талархал илэрхийллээ. Тэрээр оролцсон бүх зочдод, ялангуяа Энэтхэг, Балба, Бутан дахь төвөд сургуулийн төгсөгчдөд талархал илэрхийлэв. Эцэст нь хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд болон ёслолын арга хэмжээний арын албанд ажилласан бүх хүмүүст талархал илэрхийллээ.

Дээрхийн гэгээн ёслолын арга хэмжээний дараа босож зүүн, баруун талд байгаа зочдод хандаж инээмсэглэн талбайгаар алхав. Тэрбээр өргөөнийх нь хаалганаас өргөөнд нь хүргэх гольфын тэргэнд суулаа. Үүний зэрэгцээ талбайд баяр ёслол үргэлжилж, хүмүүс үдийн хоолны цаг болтол дуулж бүжиглэв.

Дараа нь Дээрхийн гэгээн Далай лам ийнхүү айлдав:

"Дэлхийн олон оронд дэлгэрсэн буддын шашны олон уламжлал дунд манай Төвөдөд дамжиж ирсэн сургаал ном шиг гүн гүнзгий нь үгүй билээ. Мөн эдгээр сургаалаас ‘Сайтар номлолын шим’ нь хамгийн шилдэг нь юм. Би ч мөн энэ номыг бүхэлд нь цээжилсэн боловч сүүлийн үед зарим хэсгийг нь мартдаг болжээ. Юутай ч та бүхнийг цээжээр уншиж байхад утга санааг нь тодорхой санаж, онцгой баяр баясгалан төрлөө. Маш сайхан байлаа. Өнөөдөр энд уншиж өгсөн та бүхэнд баярлалаа. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам Төвөдөд нөхцөл байдал ихээхэн муудсан. Би энд дүрвэн ирснээсээ хойш агуу ном судруудыг чадах чинээгээрээ үргэлжлүүлэн судалсаар байна. Үүнд таатай нөхцөлийг бүрдүүлж, саад тотгорыг арилгаж өгсөн номын нөхөд та бүхэндээ талархлаа илэрхийлье. Өмнө дурдсанчлан Төвөдөд бид буддын шашны сургаалын хамгийн цэвэр ариун дамжлага зэргийг хэвээр нь хадгалж чадсан билээ.

Өнөө үед Хятадад ч мөн буддын шашныг их сонирхож байна. Тиймээс манай Төвөдөд дэлгэрсэн буддын сургаалыг хятад хэлээр түгээх нь зүйтэй. Төвөдүүд бид амттай сайхан хятад хоол иддэг болсонтой л адил юм. Бидний хувьд олон жилийн турш логик, учир шалтгааны үндэс хийгээд дэлгэрэнгүй тайлбарт тулгуурлан судалсан сургаал номоо найз нөхөдтэйгөө хуваалцах цаг иржээ. Хятад оронд олон өөрчлөлт гарч, буддын шашныг сонирхох явдал улам бүр нэмэгдэж байна. Өнөөдөр энд “Сайтар номлолын шим” судрыг тайваньчууд цээжээр уншиж байгааг хараад их баярлаж байна.

Яваандаа энэхүү гайхамшигтай сургаал номыг Хятадад ч гэсэн зааж, судлах боломж гарцаагүй бий болно. Та бүхэнд баярлалаа".

Лам хувраг, тэднийг дэмжигчид зэрэг Тайванийн 250 сүсэгтэн олон, монгол сүсэгтнүүд хамтдаа Дээрхийн гэгээнд бараалхав. Тайванийн лам, хуврагууд Дээрхийн гэгээнийг Ногоон Дарь эхийн магтаал залбирал уншин үдлээ.

Тэрбээр захидалдаа, “Дэлхий нийтээрээ томоохон сорилттой тулгарахын зэрэгцээ танай улсын хувьд түүхийн эгзэгтэй үе тохиож буй энэ цаг үед Та Ирланд улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдлоо. Таны төрийн албанд олон жил тууштай ажилласан арвин туршлага улс орноо удирдан чиглүүлэхэд тань ихээхэн тус болох нь дамжиггүй.

Хувь хүнийхээ хувьд ийм амжилт гаргасанд тань баяр хүргэхээс гадна Ирланд улс дахин эмэгтэй Ерөнхийлөгчтэй болж буйд би баяртай байна.

Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү энэрэнгүй бөгөөд бусдын зовлон шаналалд мэдрэмтгий байдгийг шинжлэх ухааны судалгаанууд нотолсон байдаг. Иймд манай удирдагчдын дийлэнх нь эмэгтэйчүүд байвал дэлхий нийтээрээ илүү сайн ойлголцож, амар тайван байх нь дамжиггүй.

Ирланд улсынхаа амар амгалан, сайн сайхныг бэхжүүлэх үйл хэрэг тань барцад саадгүй байж, их амжилт гаргахыг хүсэн ерөөе” гэжээ.

Тэрбээр захидалдаа, “Дэлхий нийтээрээ томоохон сорилттой тулгарахын зэрэгцээ танай улсын хувьд түүхийн эгзэгтэй үе тохиож буй энэ цаг үед Та Ерөнхий сайдаар томилогдлоо. Төрийн албанд олон жил тууштай ажилласан арвин туршлага тань Улс орноо удирдан чиглүүлэхэд тань ихээхэн тус болох нь дамжиггүй. Цөмийн зэвсгээс үүдсэн асар их зовлон зүдүүрийг туулсан Япон улс дэлхийд энх тайвныг тогтоохын төлөөх үйл хэргийг түүчээлж, цөмийн зэвсгийг халах үйлсэд үнэнчээр зүтгэж ирсэн билээ. Дэлхийн олон оронд ийм тодорхойгүй байдал, үймээн самуун дэгдэж буй энэ үед аливаа асуудлыг яриа хэлцэл, дипломат арга замаар шийдвэрлэхийн тулд хамтдаа хичээх нь нэн чухал юм.

Хувь хүнийхээ хувьд ийм амжилт гаргасанд тань баяр хүргэхээс гадна Япон улс анх удаа эмэгтэй Ерөнхий сайдтай болж буйд би баяртай байна. Эмэгтэйчүүд илүү энэрэнгүй бөгөөд өрөөл бусдын сэтгэл санааг сайн ойлгодог гэдэгт би итгэдэг агаад эдгээр чанарыг би анх сайхан сэтгэлтэй ээжээсээ олж харсан юм. Бусдын зовлонг ойлгох энэ чанарын тухайд эмэгтэйчүүд илүү мэдрэмтгий байдгийг шинжлэх ухааны судалгаанууд нотолсон байлаг. Иймд манай удирдагчдын дийлэнх нь эмэгтэйчүүд байвал дэлхий нийтээрээ илүү сайн ойлголцож, амар тайван байх нь дамжиггүй.

Япон улсынхаа төдийгүй дэлхий дахины амар амгалан, сайн сайхныг бэхжүүлэх үйл хэрэг тань барцад саадгүй байж, их амжилт гаргахыг хүсэн ерөөе” гэжээ.

Эл бага хурлыг Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн, тус байгууллагын европ дахь салбар, Далай ламын сан хамтран зохион байгуулсан бөгөөд Далай ламын сангийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд Далай Ламын номын сан, архивын захирал Жампэл Лхүндэв нээж үг хэлжээ.

Тэрбээр энэхүү бага хурал бараг 40 жилийн өмнө, дорно дахины мэргэн ухааны уламжлал хийгээд өрнөдийн шинжлэх ухааны нээлтүүдийг холбох гүүр байгуулах гэсэн Дээрхийн гэгээний алсын хараанаас үүдэлтэйг онцлов. 1987 онд анхны Оюун ухаан ба амьдрал (Mind & Life) уулзалт болсон нь одоогийн олон улсын хэмжээний хүрээлэнгийн үндэс суурийг тавьсан юм. Тус хүрээлэн нь буддын шашны эрдэмтэн мэргэд, мэдрэл судлал, физик, сансар судлал, биологи, бясалгалын мэргэшсэн эрдэмтдийн хамтарсан хэлэлцүүлэх зохион байгуулж ирсэн байна. Үүний үр дүнд тархи, оюун ухаан, ёс суртахууны судалгааны салбар хооронд холбоо тогтсон байна. Тус хүрээлэнгийн үйл ажиллагаанаас урам зориг авсан буддын багш, судлаачид лам хуврагуудыг сургадаг уламжлалт хөтөлбөртөө шинжлэх ухааны хичээлүүдийг багтаадаг болжээ.

“Оюун ухаан ба амьдрал” хүрээлэнгийн удирдах зөвлөлийн дарга Түвдэн Жинпа хэлсэн үгэндээ энэхүү бага хурлыг Дээрхийн гэгээн Далай ламын түмэн өлзий гийсний 90 насны ойг тохиолдуулан зарласан Энэрэл нигүүлслийн жилийн хүрээнд сэтгэл оюуны өргөл болгон зохион байгуулж буй гэв.

Анхны хурлыг Чилийн гарамгай эрдэмтэн Франческо Варела, бизнес эрхлэгч Адам Энгл нар зохион байгуулж, Дээрхийн гэгээнд шинжлэх ухааны сонирхлынхоо дагуу эрдэмтэдтэй хамтран ажиллах боломж олгосныг дурслаа. Тэд буддизм ба шинжлэх ухаан гэсэн хоёр судалгааны уламжлалд харилцан бие биеэ танин мэдэх боломж бүрдүүлж өгсөн юм.

Түвдэн Жинпа мөн Дээрхийн гэгээн эрдэмтэдтэй харилцахдаа хоёр үндсэн зорилгыг тавьдаг болохыг дурдав. Эхнийх нь, шинжлэх ухааны судалгааны цар хүрээг тэлэх, материаллаг парадигмын хязгаарыг давах. Тэрбээр аливаа өгүүлэмжийн сэтгэл оюуны талыг, тэр дундаа бясалгалын мэдрэмжийг анхаарлын төвд авчрахыг зорьдог. Шинжлэх ухаан нь тархины уян чанарыг олж нээх хэмжээнд хүртэл нарийн зураг авах технологийг хөгжүүлээд байна. Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн нь хүний амсаж мэдэрдэг туршлага, ухамсрыг задлан нарийвчилж судлахад асар их үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Удаах зорилго нь, шинжлэх ухаан хүн төрөлхтний тусад хэрхэн үйлчилж болохыг харах. Шинжлэх ухааны судалгаа болон аливаа үйл хэргийг уг сэдэл энэрэнгүй байх нь маш чухал гэж үздэг.

Анх эл хоёр талбарын харилцан яриа, хэлцлээ дамжуулан гүнзгий ойлголт бий болно гэсэн Дээрхийн гэгээний итгэл үнэмшлийг ихэд гайхаж байснаа Түвдэн Жинпа дурсав. Өрнөдөд эрдэм шинжилгээний уулзалтууд ихэвчлэн ганцаарчилсан илтгэл шиг байдаг: эрдэмтэн илтгэлээ танилцуулж, хоёр гуравхан асуултад хариулаад суудаг. Харин Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн нь хамтын яриа хэлцэл, харилцан яриагаар дамжуулан тодорхой ойлголт бий болгоно гэж төсөөлдөг билээ. Ингэснээр хүмүүст хамтдаа сэтгэх, хамтдаа далайцтай бодох орон зайг бүрдүүлж, олон салбарыг хамарч чаддаг.

Хүн төрөлхтөн хиймэл оюун ухаантай хэрхэн зэрэгцэн орших нь бидний цаг үеийн шийдвэрлэх асуудал болж буй тул энэ жилийн бага хурлын сэдэв 'Оюун ухаан, хиймэл оюун, ёс суртахуун' байна гэдгийг мэдээд ихэд баярласан гэдгээ тэрээр дурдлаа. Хүн төрөлхтний ирээдүй эрсдэлд ороод байна. Иймд хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн зэргийг биднээс илүү хүчтэй дуу хоолой гарч ирээд булааж авахаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд хүний мэдлэгийн хамгийн гүн, хамгийн олон талт эх үүсвэрүүдийг ухаж үзэх хэрэгтэйг тэмдэглэв.

Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн “ид шид” хүний болон хиймэл оюуны холбоо хамаарлын дунд хэрхэн ундрах гарахыг тэсэн ядан хүлээж байгаагаа нэмж хэлэв. Түүний хувьд хиймэл оюуныг сонирхдог ч энэ талын судалгааны мэдээ баримттай танилцаагүй байгаа тул бодит байдал дээр юу нь үнэн, юу нь хий хоосон болохыг мэдэхэд бүрхэг байдаг гэв. Илтгэгчид дөрөв дөрвөөрөө нэг панель болж илтгэлээ хэлэлцүүллээ. Илтгэгчид: Вашингтоны Их Сургуулийн Эмили М. Бендер, Жанчүвчойлин хийдийн ани Чоен, Принстоны Их Сургуулийн Молли Крокетт, Миссисипигийн Их Сургуулийн Роберт Каммингс, Киотогийн Их Сургуулийн Марк-Анри Дероше, Гүүгл Диип Майнд хөтөлбөрийн Жэйсон Габриэль, Мемфисийн Их Сургуулийн Шон Галлахер, Дорно ба өрнө төвийн Питер Хершок, Хиймэл оюун, дижитал бодлогын төвийн Мерве Хикок, Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн удирдах зөвлөлийн дарга Түвдэн Жинпа, Жүд дацан хийдийн Хансэр ринбүүчи, Хагин Фэйс хөтөлбөрийн Саша Луччиони, Падуагийн Их Сургуулийн Киара Маскарелло, Эдинбургийн Их Сургуулийн Кейт Нэв, Иерусалимын Еврейн Их Сургуулийн Анат Перри, Гандан Жанцэ хийдийн гэвш Лодойсамба, Лондонгийн Эзэн Хааны Коллеж болон Гүүгл Дийп Майнд хөтөлбөрийн Мюррей Шанахан, Брюсселийн Их Сургуулийн Люк Стильс, Сэра Жэ хийдийн гэвш Тавхай, Гронингены Их Сургуулийн Марике ван Вугт байв.

Бага хурал тус бүр 2 цаг үргэлжлэх 6 салбар хуралдаанаас бүрдсэн бөгөөд илтгэгчид 10 минут илтгэлээ тавьж, дараа нь хэлэлцүүлэг, асуулт хариулт өрнөлөө.

10-р сарын 16-ны пүрэв гарагийн үдээс хойш болсон сүүлчийн хуралдаан дээр Хөтөлбөр төлөвлөлтийн хорооны гишүүн, илтгэгч Люк Стильс уулзалтын үндсэн хэлэлцүүлгүүдийг нэгтгэн дүгнэв. Эхнийх нь “Хиймэл оюун ухаан хүний зовлон шаналалыг хөнгөвчлөх, эрх тэгш байдал, нийгмийн эв найрамдлыг бэхжүүлэх, дэлхий нийтэд хөгжил дэвшил авчрах боломжтой эсэх тухай байлаа. Дараагийнх нь “Хиймэл оюуны зүгээс эрүүл мэнд, бие мах бод, сэтгэл санааны сайн сайхан байдал, ажил, боловсрол, улс төр, цаг уурын өөрчлөлтөд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлүүд” гэсэн сэдэв байв. Гурав дахь нь, хиймэл оюуныг хор хөнөөлгүй байлгах, дэлхий нийтэд тустай байлгахын тулд хүн төрөлхтөн үүнд ямар ёс зүйн чанарыг шингээх ёстой, эсвэл шингээх боломжтой талаар хөндөв.

Эдгээр үндсэн сэдвийг 5 салбар хуралдаанаар хэлэлцүүлэв. Эдгээр нь, сэтгэл оюуныг философийн үүднээс авч үзэх, аливаа юмсын тусгаар ангид хийгээд бусдаас хамаарч, шүтэлцэж орших харилцаа, хамтын дуу хоолой, боломжит ирээдүй, олон талт байдал ба ёс зүй, боловсрол гэсэн асуудлыг авч үзлээ.

Бүх хуралдаанд дараах 4 асуултыг хөндөв. Үүнд:

1. Хиймэл оюун ухаан одоо юу хийж байна, бид үүнийг юунд ашиглаж болох вэ?
2. Хиймэл оюуныг ашиглах нь хувь хүн, нийгэмд хэрхэн нөлөөлөх вэ? гэсэн асуултууд багтаж байлаа.

Эдгээр нь хиймэл оюуны одоогийн байдлын талаарх асуултууд юм. Мөн илтгэгчид ирээдүйг сонирхож, ирээдүйг хүн төрөлхтөн бүтээж чадна, бүтээх ч ёстой гэсэн ерөнхий санааг хөндөж байлаа. Эндээс хиймэл оюун ирээдүйд юу хийж чадах, мөн бид тэнд хэрхэн хүрэх чиг хандлагыг тогтоох чухал боломжийг тодорхойлсон юм.

Хиймэл оюун одоо юу хийж байна вэ? Хиймэл оюунд суурилсан олон төрөл чатбот байдаг ч энэ хурлын үеэр голчлон хүнд хамаатай хэрэглээний программуудад төвлөрч хэлэлцлээ. Хиймэл оюуны дата шинжлэх, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх чадварыг хөндөж ярилцдаг бага хурал хаа сайгүй болдог ч Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн бага хурал хүн төрөлхтөнд хамаатай сэдвүүдэд төвлөрч буй юм.

Бага хурлаас хэд хэдэн санамж дэвшүүлэв. Эхнийх нь том компаниудын олон нийттэй харилцах албадын үүсгэсэн хий хоосон сурталчилгаанд хүмүүс хэт автахгүй тайван байж, хиймэл оюунд шүүмжлэлтэй хандах хэрэгтэй гэсэн санаа байлаа.

Шон Галлагер ямар нэг зүйлийг хий хоосон хэлэх ба бодитоор үйлдэх хоёр асар том ялгаатай гэдгийг онцлов. Чатбот "Би танд өрөвдөж байна" гэж хэлж байгаа нь зүгээр л үг тул энэ хиймэл оюуны системд өрөвдөх сэтгэл, энэрэл нигүүлсэл байдаг гэж гэж хууртаж болохгүй гэв.

Түвдэн Жинпа үг ярианд анхаарах ёстойг сануулав. Хүн хоорондын харилцаанд утга учиртай байдаг үгсийг (жишээлбэл, "ухамсар", "мэдрэмж", "сэтгэл") бусад нөхцөлд, эсвэл хиймэл оюун ухаанд хэрэглэж эхэлбэл "хальтирч" магадгүй гэв. Өөрөөр хэлбэл, технолгид эдгээр үгсийг хэрэглэсэн тохиолдолд хүмүүс хэтрүүлэн ойлгох, эсвэл төөрөлдөх эрсдэлтэй.

Молли Крокетт технологийг хэт дөвийлгөх ("techno-optimism") буюу "Хиймэл оюун бүхнийг шийднэ" гэсэн үзэл, хүн төрөлхтний ирээдүйг хэт гутранги төсөөлөх ("human pessimism") буюу "Хиймэл оюун биднийг эзэлнэ" гэх үзлийн аль альд автахгүй байх нь чухал гэв. Хамгийн гол нь энэ бүх үйл явцаас хүн ямагт илүү чухал гэдгийг мартах ёсгүй. Хүн төрөлхтний тэргүүлэх үүргийг орхиж болохгүй гэдгийг санууллаа.

Эмили Бендер хиймэл оюуныг хүншүүлэхгүй байхыг, харж, сонсож буй зүйлдээ хэт их итгэхгүй байхын чухлыг онцоллоо.

Хиймэл оюуны өнөөгийн нөлөөлөл ямар байна вэ? гэж асуухад мэдээж хэрэг асар их нөлөөлж буй, цаашид улам нэмэгдэх хандлагатай байгаа гэж оролцогчид хариуллаа.

Түвдэн Жинпа "шинэ бодит байдал" бий болж буй талаар хөндлөө. Бид хүссэн ч, эс хүссэн ч энэхүү шинэ бодит байдлын нэг хэсэг болж байна. Энэ нь бид хиймэл оюуны бүтээж буй "театрт" хэр зэрэг "тоглохоос" хамаарна гэв.

Тухайлбал, хүмүүс тодорхой текст, чатбот болон бусад системүүдтэй харилцахдаа хиймэл оюунтай харьцаж байгаагаа анзаарвал хандлага нь шууд өөрчлөгддөг. Тиймээс энэ асуудалд сонор сэрэмжтэй байх нь нэн чухал юм.

Илтгэгчид болон оролцогчид ялангуяа хиймэл оюун хүүхэд, залуучуудын сэтгэцийн хөгжилд хэрхэн нөлөөлөх талаар санаа зовниж буйгаа илэрхийлсэн юм. Хиймэл оюун гэдэг зүйлтэй дэлхий нийтээрээ танилцсан ч үүний үр нөлөөг бид хараахан сайтар мэдээгүй, энэ талаар хангалттай судалгаа хийгдээгүй тул бид бүгд бараг туршилтын туулай мэт байдалд байна. Иймд бид үр хүүхэд, ач зээ нартаа онцгой анхаарах учиртай гэлээ.

Саша Луччиони байгалийн нөөцийн хэрэглээтэй холбоотой тулгамдсан томоохон асуудлын нэгэнд анхаарал хандуулав. Бүх нийтээр эрчим хүч хэмнэхийг хичээж байхад хиймэл оюуны технологи энэ бүх хүчин чармайлтыг талаар болгож байна гэлээ.

Люк Стильс хиймэл оюуны ирээдүйн нөөц боломжийн талаар хөндөхдөө, өөрийнх нь хамгийн их сонссон үг өршөөл энэрэл буюу хэн бүхний зорьж тэмүүлэх ёстой зүйл, нөгөөх нь эрх мэдэл дагаж ирдэг хариуцлага гэдэг үг байсныг дурдлаа. Цаашид илүү ил тод байдал, үнэт зүйлсэд анхаарал хандуулж, боловсрол олгодог байгууллагуудын нөлөөлөх чадамжийг дээшлүүлэх хэрэгтэй гэдэгт оролцогчид бүгд санал нэгдлээ.

Гэвш Лодойсамба хиймэл оюуныг хүмүүс нэг нэгээсээ зай барихад бус ойртон нөхөрлөхийн тулд ашиглах нь зүйтэй гэдгийг тэмдэглэв. Мөн хиймэл оюунд хайрлах сэтгэл байхгүй ч хүнийг бусдад илүү энэрэнгүй ханддаг болоход тусалж чадна гэв. Хиймэл оюуныг зөрчилдөөн бус өөрчлөлт дэвшил, сэтгэл оюуны хөгжилд ашиглах шаардлагатай байна. Үүнийг санаж явбал бид ирээдүйгээ хамтран бүтээж чадна. Үүнийг хийхийн тулд бид бодит арга хэмжээ авах ёстой гэлээ.

Өнөөдрийн бага хуралд оролцсон, илтгэл тавьсан хүмүүс Дээрхийн гэгээнээс адис хүртлээ. Дээрхийн Гэгээн тэдэнд хандан, “Хэрэв бид энэ мэт харилцан яриа, уулзалтыш ойр ойрхон зохион байгуулж байвал тун сайн сан. Буддын шашны үүднээс авч үзэхэд ч, ямар нэг зан үйл, засал хийхээс илүүтэйгээр ийм яриа, мэтгэлцээн өрнүүлэх нь илүү тустай юм. Нөхцөл байдал тогтвортой хэвээр байвал Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн үйл ажиллагаа цаашид үргэлжлэх болно.

“Миний хувьд Лхаст байхдаа гүн ухаан үзэж, ном хаялцаж, оюун сорьсон асуулт тавих, хариулах арга барил зэргийг аль алийг дадуулж байлаа. Хүн суралцахдаа оюун ухаандаа дулдуйддаг. Би ч ялгаагүй. Мэдээж хэрэг бага байсан болохоор багшдаа шийтгүүлэхээс айсандаа хичээлээ үзэх тал байсан байх.

“Шинжлэх ухааны эрдэмтэн, судлаачид манай буддын уламжлал дахь логик буюу учир шалтгааны ухаан, шалгадаг ухаан, шүүмжлэлт сэтгэлгээний давуу талыг авч хэрэглэж, тус эрдмийг нь хүртэж болох юм.

Өглөө бүр сэрэхдээ би бодь сэтгэлийг бясалгаж, надад итгэл хүлээлгэсэн бүх хүнийг сайн сайхан байгаасай хэмээн залбирдаг. Би нэг насаа бусдын сайн сайхны төлөө зориулж явна.

Хэдий хуврагийн хувцас өмссөн шашны удирдагч боловч би олон нийттэй уулзаж ярилцахдаа ихэвчлэн шинжлэх ухааны баримтыг дурддаг. Учир нь бидний дадуулдаг шүүмжлэлт сэтгэлгээ шинжлэх ухаанч сэтгэлгээтэй төстэй юм.

Хүмүүс бид эхээс төрсөн тэр мөчөөсөө эхлэн энэ хорвоогийн бүхий л зүйлийг амсаж мэдэрдэг. Бидний ухамсарт үндэслэсэн мэдрэмжүүд бий. Тиймээс сэтгэл оюун хэрхэн ажилладгийг ойлгох нь чухал. Учир юун гэвэл хүн амьдралаа сэтгэл оюунаараа залдаг билээ” хэмээн айлдлаа.

Орчуулсан Д.Дуламжав

Тэрбээр захидалдаа, “Венесуэлийн ард түмний ардчилсан эрхийг хамгаалахын төлөө, энх тайван, тэгш эрхтэй нийгмийг байгуулахын төлөө чин зориг төгс, тууштай хүчин зүтгэж, энэ жилийн энх тайвны Нобелийн шагналыг хүртсэнд тань баяр хүргэе. Ардчиллыг хөгжүүлэх үйлсэд өөрийгөө зориулснаараа Та бусдын тусыг бүтээх зориг төгөлдөр хүмүүн гэдгээ батлан харуулж байна.

Мөн ардчилал, эрх чөлөөгөө хамгаалахын тулд дуу хоолойгоо өргөж байх хэрэгтэй гэдгийг өөрийн биеэр үлгэрлэсээр ирсэн билээ.

Хүмүүсийг нийтлэг зорилгын төлөө нэгтгэж чадсанаараа энх тайван, эв найрамдалд хүрч болно гэх итгэлийн галыг бадрааж өглөө” хэмээн дурджээ.

Захидлынхаа төгсгөлд Дээрхийн гэгээн түүнд залбирал, ерөөл өргөж, сайн сайхныг хүсжээ.

Дээрхийн гэгээн гольфын тэргэндээ суун талбайн голоор аажуухан явж, цахилгаан шатаар өгсөн гол дуганд морилох зуураа цугласан олны зүг инээмсэглэн, гар даллан мэндчилж байв.

Гол дуганд Дээрхийн гэгээн өнөөдрийн бат орших өргөх ёслолыг удирдан хөтлөх Самдан ринбүүчийн өөдөөс харсан сэнтийдээ мориллоо. Ринбүүчийн зүүн талд Намжал хийдийн хамба лам Томтог ринбүүчи, Жүдийн хийдийн хамба лам нар, баруун талд нь Жонан Жалцав ринбүүчи, Намжал хийдийн ловон Лувсандаржаа, Намжал хийдийн гэвш нар тус тус суудлаа эзэлжээ.

Өнөөдрийн өлмий бататгах ёслолыг Аминдаваа бурхны зан үйлд суурилан үйлдэх агаад 5 дагиныг урин залж, өргөл өргөх зэргийг багтаасан байлаа. Мөн хуран цугласан бүх хүнд цай, бэрээс хүртээв.

Самдан ринбүүчи насан хутгийн сумыг Дээрхийн гэгээнд өргөв. Дээрхийн гэгээн сумыг хүлээн авлаа. Дараа нь Долоон гишүүнт залбирал уншин цог өргөхөд тэрбээр түүнээс хүртэв. Дараа нь Дилго Хиентэ ринбүчийн хүсэлтээр хуврагууд Далай ламын өөрийнх нь зохиосон өлмий бататгах залбирлаас дараах бадгийг уншлаа.

Хоосон чанар ба бодь сэтгэл хослохуйн мөрийг тодруулагч

Хойд цастын орон Төвөдийн ном хийгээл хамаг амьтныг сахигч эзэн

Сайтар лянхуа баригч Данзанжамцын өмнө залбиръюу

Санасан горил бүхэн тань саадгүй бүтэх болтугай!

Самдан ринбүүчи болон өнөөдрийн бат оршлыг зохион байгуулсан өглөгийн эзэд, төлөөлөгчид Дээрхийн гэгээн Далай ламыг 100 галавт өлмий бат оршихыг сэтгэлийн угаас хүсэмжлэн мандал хийгээд бурхны лагшин, зарлиг, тааллын шүтээн сэлтийг өргөв. Дээрхийн гэгээн бумбатай рашааныг авч, Самдан ринбүүчийн мутарт дусаалаа. Дараа нь Дээрхийн гэгээнд урт наслахыг бэлгэдсэн насны үрэл, төрийн долоон эрдэнэ, найман тахил, өлзийт найман зай зэргийг цар тавганд өрж өргөлөө.

Өнөөдрийн ёслолыг зохион байгуулж буй багийн гишүүд дуганы голоор нэг эгнээ үүсгэн Бурхан багшийн дүр, хуврагийн хувцас зэргийг Далай ламд өргөж, адис хүртэв.

Жамьян Хиентэ Чойжи Лодойн зохиосон “Мөнхийн рашааны аялгуу” буюу төгс гэгээрсэн, ялгуусан бодгал Дээрхийн гэгээний өлмий бататгах залбирлыг уншлаа.

Эл залбирлын төсгөлийн бадаг:

Энэ л орон дэлхий, сүмбэр уул, наран, саран хэдий болтол орших хүртэл

Эгнэгт Та бээр Жанрайсиг бурхны тааллын орон

Будант Бодалын энхжингийн ордондоо

Хэмхэрч үл эвдрэн сүйдэх очир эрдэнийн ширээн дээрээ,

Хэрхэвч үл хувирах нууц лагшин, зарлиг, тааллаараа

Хэзээ ямагт залрах болтугай!

Насны гурван бурхны адистид хийгээд

Номын багш, идам бурхан, Бурхан багш, бодьсадва нарын

Харилтгүй үнэний хүч, ивгээлээр

Хамаг бидний залбирсан бүхэн саадгүй бүтэх болтугай! гэж буй.

Ингээд Дээрхийн гэгээний багш Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи нарын зохиосон “Үхэшгүй мөнхийн дуулал” хэмээх Дээрхийн гэгээн Далай ламын өлмий бататгах дэлгэр залбирлыг уншиж, чингэхдээ дараах бадгийг давтаж байлаа.

...Цастын орныг ивээгч Данзанжамц бээр зуун галавт бат оршин

Цаглашгүй горил бүхэн нь саадгүй бүтэхийг адислан соёрх оо...

Дараа нь дуганы хойморт гурван хүн дуучин Цэрэн Гүрэмийн дуулж олонд танигдсан “Цавай Лама” буюу “Миний хайрт язгуурын Багш” гэдэг дууг сэтгэл хөдөлгөм дуулахад дуган дотор болон гадаа талбайд цугласан олон баяртайгаар түрлээ.

Ай, язгуурын багш

Авралын дээд Дээрхийн гэгээн, ялгуусан Данзанжамц Та бээр

Уугуул Төвөдийн зон олон хийгээд хамаг амьтныг энэрэх сэтгэлээр

Уламжлалт шашны болоод төрийн хэргийг үүрсэн билээ. .

Нэг, хоёрхон жилийн дараа

Найртай жаргалын нар дахин мандах болтугай.

Тэр л баярын гэгээ туяарах үесэд

Тэртээх хайрт эх орондоо бид буцах болтугай.

Ариун дагшин Бодалын ордондоо эргэж очоод

Ачит багш тантай ашид хамт байлгаач хэмээн

Аядуу даруухнаар залбирах болно, бид.

Энэ дууг “Бод Жало” буюу “Төвөд ялах болтугай” гэсэн уриагаар төгсгөлөө.

Ловон Бадамжунай бурхныг урин дуудах хийгээд гай зовлон, муу зүгийн хар хүчнээс сахин хамгаалахыг хүссэн залбирал уншлаа. Дээрхийн гэгээн Далай лам зон олны горил хүслийг ёсоор болгон урт наслахыг зөвшөөрч буйгаа илэрхийлсэнд хуврагийн чуулганаас талархлын мандал өргөв.

Бат оршил өргөх үйл ийн номын ёсоор өндөрлөх үесэд цугласан олон “Гэгээн мэргэдийн эв эеийн үнэний дуулал — Бурхны шашин үл хуваагдан дэлгэрэхийн ерөөл”-ийг уншив. Далай лам өөрийнх нь зохиосон энэхүү залбирал нь дараах хоёр бадгаар төгсдөг:

Намайг харсан, дууг минь сонссон, миний тухай бодсон, надад итгэсэн хэн боловч

Найртай жаргалын цогийг эдлэх болтугай.

Тэрчлэн намайг доромжилсон, шийтгэсэн, цохисон, гутаасан хэн боловч

Тэнсэлгүй дээд гэгээрлийн замд гарах сайн хувийг олох болтугай.

Товчилбол сансар хорвоо хэдий удаан оршоод

Тоолшгүй олон амьтан хэдий удаан зовох хүртэл

Би бээр төдий удаан ажраад

Амьтны зовлонг амарлиулах болтугай.

Үнэний үгийн залбирал, бодь сэтгэлийн ерөөлийг уншив.

Эрдэнийн дээд бодийн сэтгэл

Төрөөгүй нэгэнд нь төрөх болтугай.

Төрсөн нэгэнд нь үл доройтон

Улам бүр өөдөө арвидах болтугай.

Дээрхийн гэгээн дуганаас гадагш морилж, гольфын тэргэндээ суулаа. Лам нар уламжлал ёсоор бүрээ, бишгүүрээ үлээн дагалдлаа. Дээрхийн гэгээн талбайн голоор өнгөрөхдөө хурсан олны зүг инээмсэглэн даллахад бүгд “Цавай Лама” дууг баяртайяа уянгалуулан дууллаа. 

Орчуулсан Д.Дуламжав  

Дээрхийн гэгээнийг сэнтийдээ залармагц Тайванийн хоёр лам голлон Зүрхэн судрыг хятад хэлээр уншив. Үүний дараа мандал өргөж, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлийг өргөн барилаа.

"Бид бүгд аз жаргалтай байхыг хүсдэг. Хэн нь ч зовлонг хүсдэггүй гэдгээрээ бүгд адил тэгш” хэмээн Дээрхийн гэгээн айлдвараа эхлэв. “Мөн бид тэрхүү зорилгодоо хэрхэн хүрч болох талаар сонсохоор энд цуглажээ. Дэлхий дээр шашны олон зам мөр байдаг ч Төвөдөд бид Наландагийн уламжлалыг баримталж, Нагаржунай, Асанга зэрэг их багш нар болон тэдний шавь нарын бүтээлийг судалдаг билээ.”

“Миний хувьд гэвэл Дхомэй мужийн Гүмбүм нутагт төрөөд, Далай ламын хойд дүрээр тодорсныхоо дараа Лхас хотод очиж, Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи багш нарынхаа удирдлага дор гол таван том сэдвийн үндсэн судруудыг цээжилж, дараа нь тэдгээрийг тайлбарласан агуу тайлбаруудыг уншиж, сонссон. Бидний баримталдаг Бурхны номын уламжлал нь учир шалтгаан, логикийг дагадгаараа онцлог бөгөөд бидний оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааны талаар нарийн төвөгтэй тайлбаруудыг ч багтаасан байдаг. Энэ бол бидний цэвэр ариунаар хадгалж ирсэн уламжлал.”

“Түүхийн хувьд бурхны номтой ямар ч хамааралгүй барууны хүмүүс өнөөдөр манай уламжлалыг ихэд сонирхож байна. Тэдний дунд тухайлан оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар илүү ихийг мэдэх хүсэлтэй эрдэмтэд ч буй. Өнөөдөр энд байгаа бид бүгд Бурхан багш болон миний хувьд үнэт эрдэнэс болох 84 мянган номын цогцыг дагагсад билээ.” 

“Бага насандаа буддын шашны боловсрол эзэмшиж эхэлснээсээ хойш би билиг барамид, төв үзлийн гүн ухаан, логик ба учир шалтгааны ухаан, авидарма буюу дээд мэдлэг, винай буюу хуврагийн сахил санваарын сургаалыг судалж, логикийн сурах бичгээс сурсан зүйл дээрээ үндэслэн багаасаа мэтгэлцээнд оролцдог байлаа. Шалгаж, шинжлэх энэхүү арга барил нь Бурхан багшийн зааж сургасныг үнэхээр ойлгож авахад маш үр дүнтэй байдаг.”

“Оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааны нарийвчилсан тайлбараас гадна тарнийн сургаалд сэтгэл оюуны төрөл бүрийн төлөвүүдийн нарийн төвөгт байдал зэргийг оруулаад ухамсрын талаар маш гүнзгий тайлбарладаг.”

“Буддын шашны хүрээнд бид хамаг амьтныг хайрлах тухай ярьдаг ч Төвөдийн ард түмэн бол миний хувьд онцгой барилдлагатай хүмүүс юм. Би цаашид ч тэдний төлөө чадах бүхнээ хийнэ. Хятадын коммунистууд Төвөдөд ноёрхсоор буй ч буддын шашин, Наландагийн уламжлалыг сонирхох хятад хүмүүсийн тоо улам бүр  нэмэгдэж байна. Түүхийн хувьд буддын шашинтай байсан Хятад улсад буддын шашин дахин сэргэх магадлалтай санагддаг. Энэ боломжийг дэмжихийн тулд би өөрийн зүгээс чадах бүхнээ хийсэн бөгөөд үлдсэн насандаа ч үргэлжлүүлэн хичээх болно.”

Ингээд Дээрхийн гэгээн бодь сэтгэлийг төрүүлэх, бодьсадвын сахил хүртээх зан үйлийг удирдан явуулахаа мэдэгдээд, сонсогчдод хандан Бурхан багш, түүний долоон залгамжлагч, Манзушир, Майдар хийгээд Энэтхэг, Төвөдийн их багш нарыг өмнийн огторгуйдаа төсөөлнө үү хэмээн хүсэв. Дараа нь долоон гишүүнт залбирал, гурван эрдэнэд аврал одуулах, гэгээрэлд хүрэхийг эрмэлзэх шадуудыг уншиж, шавь нарыг өөрийг нь даган гурвантаа давтан уншихыг хүслээ.

Авралт чухаг дээд гуравт би авралыг одуулъя

Аливаа хилэнц бүгдийг тус тусад нь наминчилъя

Амьтны буянд даган баясъя

Бурханы бодийг сэтгэлдээ бүтээе. 

Бурхан, ном хийгээд чуулганы дээдэд

Бодийг хүртэл би итгэмүй

Өөрийн ба бусдын тусыг машид бүтээхийн тулд

Өнөд бодийн сэтгэлийг үүсгэж үйлдье

Агуу бодийн сэтгэлийг үүсгээд

Амьтан бүгдийг би зочинд урья

Сэтгэл зохистой дээд бодийн явдлаар би бээр замная

Амьтны тусын тулд бүрхан болох болтугай. 

Дээрхийн гэгээн бага байхдаа Бурхан багшийн сургаалыг тийм ч их сонирхдоггүй байсан үеэ дурсан ярилаа. Хэдий тийм боловч нас ахих тусмаа сэтгэл оюуныг өөрчлөх дадал сургууль хэчнээн ашиг тустай болохыг ойлгожээ. Ганц бурхныг шүтдэг теист уламжлалуудыг дагагсад итгэл үнэмшлээ Бурханд даатгадаг бол Төвөд, Хятадын буддистуудын хувьд Бурхан, ном, хуврагын чуулганд аврал одуулах нь хамгийн чухал болохыг дурдав. Тэрбээр Төвөдийн сүм хийдүүдэд айлчлах үеэрээ машид чин сүсэгтэй хүмүүстэй уулзаж байснаа, тэдний итгэл үнэмшил өөрийнхөөс нь ч илүү хүчтэй санагдаж байсныг дурслаа.

Дээрхийн гэгээн Буддын шашны уламжлалын өөр нэг тал нь бидний хураадаг бүх төрлийн эерэг болон хор хөнөөлтэй үйлийн үр буюу карма, мөн бидний оюун ухааны маш нарийн түвшинтэй холбоотой болохыг тэмдэглээд, Төвөдөд хадгалагдаж ирсэн буддын шашны уламжлал нь өргөн цар хүрээтэй, гүн гүнзгий, үнэхээрийн гайхамшигтай уламжлал хэмээн ярив.

"Бид бүхэн өөрсдийгөө бусдаас зааглаж, салгаж авч үздэгийг бүгд мэднэ. Бид өөрсдийн уламжлалыг бусдынхаас ямар нэг байдлаар өөр гэж боддог. Бидэнд юу хийх хэрэгтэй вэ гэвэл шашны бүх уламжлалыг хүндэтгэж, хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Хэдийгээр бусад уламжлалыг шинжилж үзэхэд бидэнтэй нийцэхгүй мэт санагдах зүйлс байж болох ч, энэ нь тэднийг эсэргүүцэх шалтгаан биш юм.”

”Шашныг чин сэтгэлээсээ шүтэх гэдэг нь оюун ухааны сахилга батыг сайжруулж, сэтгэл хөдлөлийг эрхэндээ оруулахыг хэлнэ. Шагжамүни Буддагийн сургаалыг дагагсдын хувьд бид шашны бүх уламжлалыг хүндэтгэх ёстой. Тэдгээр уламжлалууд бүгд өөрийн дагагсдын оюун санааг эрхшээх чадвартай учраас тэднийг хүндлэн бишрэх нь чухал юм.”

”Хятадын коммунистуудын хяналт дор амьдарч байх үед намайг уурлуулж болох нөхцөл байдал байнга тохиолддог байсан авч 1959 онд би Төвөдөөс дүрвэн гарсан. Сэтгэл хөдлөлөө хязгаарлаж, оюун ухаанаа өөрчлөх боломжийг олгодог буддын шашны уламжлалд би чин сэтгэлээсээ талархаж, итгэж явдаг билээ.”

”Хэрэв та халуун дулаан зүрх сэтгэл, түүгээр зогсохгүй бодь сэтгэлийг өөртөө төлөвшүүлж, ойр дотны хүмүүстэйгээ энэ хандлагаа хуваалцаж чадвал өөрөө тайван, амгалан байхаас гадна тантай холбоотой хүмүүс ч бас жаргалтай байх болно.”

”Бээжинд байхдаа би Мао Зэдунтай хэд хэдэн удаа уулзсан бөгөөд нэг удаа тэр надад шашин бол хор хэмээн маш нухацтайгаар хэлсэн юм. Би хариу дуугараагүй боловч оюун санаагаа дадлагажуулах нь хэчнээн ашиг тустай болох талаар ойлголт байхгүй түүнийг дотроо өрөвдөж байлаа."

Дээрхийн гэгээн цааш нь гурван эрдэнэ буюу бурхан, ном, хуврагийн чуулганд аврал одуулахаас гадна тарни уншихад урам зориг төрдөг хэмээн зөвлөөд, Бурхан багш Шагжамүни, Ногоон дарь эх, Жанрайсиг, Манзушир бурхны тарни зэрэг хэд хэдэн тарнийн аман дамжлагыг уламжилж, цугласан олныг дагаж уншихыг хүслээ. Манзушир бурхны "Ум ара база на ди" тарнитай холбоотойгоор Дээрхийн гэгээн энэхүү тарнийг уншиж, Манзушир бурханд залбирсан нь түүнийг оюуны чадамж, эрдэм мэдлэгээ сайжруулахад тус нэмэр болсон хэмээн итгэж явдгаа ярив. Манзушир, Жанрайсиг бурхдын тарнийг уншихад өөрчлөлт үнэхээр гардаг болохыг тэрбээр дахин онцоллоо.

Оточ Манал бурхны тарнийн аман дамжлагыг хүртээснийхээ дараа тэрбээр хүмүүс заримдаа хийж бүтээхийг хүссэн зүйлд нь саад бэрхшээл тулгарах вий хэмээн санаа зовдгоо дурдаад, тийм үед Хаянхярваа бурхны тарнийг уншихыг зөвлөлөө. Залгуулаад Ловон Бадамжунай бурхны тарнийг уншиж, эцэст нь өнөөдрийн номын үйлд оролцож буй хүмүүсийн ихэнх нь өөрсдийгөө гэлүгвийн ёсонд хамааруулж үздэг тул Богд Зонховыг магтан дуулсан мигзэмийн аман дамжлагыг хүртээв.

Зоригдол үгүй их энэрлийн гуу сан Жанрайсиг

Хир үгүй айлдлын эрхт Манзушир

Шимнусын омгийг хоцроолгүй даран зохиогч Очирваань

Цастын мэргэдийн оройн чимэг Зонхова

Сайн оюунт хэмээн алдаршсаны өлмийд соёрхол талбиму

Ингээд Дээрхийн гэгээний  багш Лин ринбүүчи, Трижан ринбүүчи нарын зохиосон 'Үхэшгүй мөнхийн дуулал - Дээрхийн гэгээн Далай ламын урт наслахын тухайд өргөх дэлгэр залбирал'-ыг унзад лам оройлон уншсанаар өнөөдрийн хурал номын үйл өндөрлөлөө. Дээрхийн гэгээн хийдээс гарч, цахилгаан шат руу явах замдаа хоёр талаар нь эгнэн түүний мэлмийд өртөхийг хичээх сүсэгтнүүдийг зүг инээмсэглэж байв. Тэрбээр хийдийн хашаанд хүрээд, гольфын тэргэндээ суун, өргөөнийхөө зүг буцлаа.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Дээрхийн гэгээн захидалдаа, “Эдүгээ дэлхий нийтийн өмнө үй түмэн бэрхшээл тулгарч, хүн төрөлхтний суурь үнэт зүйлсийг сорьж буй цаг үе билээ. Оюун санааны удирдагчдын хувьд бид эдгээр үнэт зүйлсийг олон нийтийн анхааралд дахин хүргэх онцгой үүрэг хүлээж байна. Шашин бүр ууч өгөөмөр, тэвчээртэй, энэрэнгүй байхыг сургаж, тэдгээрийг хөгжүүлэх арга замыг заадаг. Энэ бүх сайхан чанарыг хүмүүс өөртөө төлөвшүүлж, амьдралд хэрэгжүүлж болох билээ.

Энэрэнгүй байх тухайд эмэгтэйчүүд өрөөл бусдын сэтгэл санааг илүү гярхай мэдэрч чаддаг гэсэн шинжлэх ухааны нотолгоо бий. Иймд манай удирдагчдын дийлэнх нь эмэгтэй байвал дэлхий нийт харилцан ойлголцол, энх тайвнаар оршин тогтноно болно гэдэгт би бат итгэдэг. Таны ийн энэ албанд томилогдсон нь итгэл найдварын гэрэл болж байна” хэмээн онцлон тэмдэглэжээ.

Дээрхийн гэгээн Далай лам захидлынхаа төгсгөлд шинээр томилогдсон удирдагчид залбирал ерөөл өргөж, сайн сайхныг хүсжээ.

"Бямба гаргийн шөнө Мандигийн ойролцоох Патханкот-Манди хурдны зам дээр их хэмжээний хөрсний нуралт үүсэж, олон олон тээврийн хэрэгсэл, тэр ч бүү хэд хэдэн автобус урсаж, олон хүн амь насаа эмгэнэлтэйгээр алдан, олон хүн бэртэж гэмтсэн тухай дуулаад гүнээ харамсаж байна. Энэхүү гамшигт ойр дотны хүмүүсээ алдсан болон гамшгаас хохирол амссан бүх хүнд гүн эмгэнэл илэрхийлье" хэмээн Дээрхийн гэгээн бичжээ.

"Химачал Прадеш 57 жил миний гэр орон байсан болохоор энэ нутгийн ард түмэн надад ойр дотно санагддаг. Байгалийн гамшгийг урьдчилан таамаглахад хэцүү тул урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авахад ч хэцүү байдаг. Хэдий тийм ч гамшгийн эхний шинж тэмдэг илрэх үед сэрэмжлүүлэх арга хэмжээний журмыг нэвтрүүлэх нь ирээдүйд ийм гамшиг дахин давтагдахаас урьдчилан сэргийлэхэд тус нэмэр болох болов уу хэмээн бодож байна” гэсэн байна.

Дээрхийн гэгээнтэн захидлынхаа төгсгөлд хүндэтгэл болон харамссан сэтгэлийн илэрхийлэл болгон Далай ламын сангаас мужийн захирагчийн тусламжийн санд хандив өргөж буйгаа мэдэгдэв.

Хашааг өнгө алагласан даавуу, хумсан цэцгийн хэлхээ, олон цахирмаагаар чимж, хивс дэвсжээ. Дээрхийн гэгээнийг өргөөнийхөө үүдэнд гарч ирэхэд арга хэмжээг зохион байгуулагчдын төлөөлөл угтан авлаа. Дуганы тагтан дээр байрлах сэнтий хүрэх замын хоёр талаар арслангийн хувцас өмссөн бүжигчид, уран бүтээлчид эгнэн зогсжээ. Дээрхийн гэгээн баруун, зүүн талаар нь багшралдан зогссон хүмүүсийн зүг баяртайгаар инээмсэглэн, гар даллан мэндчилж байлаа. Тэрбээр мөн эгнээний эхэнд сууж байсан пали уламжлалын лам нартай мэндлэхээр түр зогсов.

Сингапур дахь Төвөдийн Буддын төвийн ерөнхийлөгч Винни Ани Дээрхийн гэгээн болон хийдийн хуврагын чуулганы төлөөлөгчид, бусад зочдод хүндэтгэл үзүүлээд, өнөөдрийн цугласан олон Дээрхийн гэгээнийг эрүүл энх, урт удаан насалж, номын хүрдийг эргүүлсээр байхын тухайд бат оршил өргөж байгааг мэдэгдлээ. Тэрбээр мөн энэ дэлхийд өгсөн сайн сайхан бүхнийг нь үнэлж, “Нигүүлслийн жил”-ийг илэрхийлэх одонг Дээрхийн гэгээнд өргөн барьжээ.

Арга хэмжээний зохион байгуулагчдын нэг болох Тайландын Чианг Рай хотын Рай Чэрнтаван Олон улсын бясалгалын төвийн хамба лам Прамедиважродом В.Важирамеди тэргүүт бага хөлгөний 30 орчим хувраг Дээрхийн гэгээний урт нас, дэлхийн энх тайвны төлөөх залбирлыг пали хэлээр унших үеэр зохион байгуулагчдын төлөөлөгч 14 хүн мандал, Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлийг өргөлөө.

Вьетнамын буддын шашны нийгэмлэгийн гүйцэтгэх зөвлөлийн дэд дарга бөгөөд Вьетнамын Төв Хорооны орлогч дарга эрхэмсэг Тич Нхат Ту ёслолын нийт оролцогчдын нэрийн өмнөөс хамтарсан мэдэгдлийг уншлаа. Түүнд Дээрхийн гэгээнийг энх тайван, бүх нийтийн хариуцлага, хувийн сахилга бат мөн шашин, нийгмийн эв зохицлын үзэл санааны төгөлдөршлийн биелэл болсон, буддын шашны дэлхийн хамгийн алдартай, нэр хүндтэй удирдагч болохыг тунхагласнаас гадна Нобелийн энх тайвны шагнал, АНУ-ын Конгрессын Алтан медаль, Темплтоны шагнал зэрэг хүртсэн шагналуудыг нь дурдсан байна.

Хамтарсан мэдэгдэлд Дээрхийн гэгээнийг буддын шашны уламжлалыг бэхжүүлэхийн зэрэгцээ шашин хоорондын яриа хэлэлцээг дэмжихэд бүх амьдралаа зориулсныг дурдав. “Хүчирхийллээс ангид байх, байгаль орчныг хамгаалах, төвөдийн өв соёлыг хадгалж үлдэхэд чиглэсэн гуйвшгүй итгэл үнэмшил нь үе үеийн хүмүүст урам зориг өгсөөр ирсэн билээ”.

Тиймээс түүний ерэн насны ойг тэмдэглэхээр Дарамсалад цугласан Азийн буддын удирдагчид, сүсэгтнүүдийн чуулган Дээрхийн гэгээн Далай ламыг "Нийт буддын ертөнцийн оройн дээд тэргүүн" хэмээн санал нэгтэйгээр тунхагласан аж. Мөн түүний эрхэм зорилго, үлгэрлэн үзүүлдэг хязгааргүй нигүүлслийг биелүүлж, эв эетэй, амар амгалан дэлхий ертөнцийг цогцлоохын төлөө үнэнчээр хүчин зүтгэхээ батлан өгүүлжээ.

Үүний дараа зохион байгуулагчдын 7 төлөөлөгч, хуврагийн чуулганы тэргүүлэгчид, буддын шашны бусад удирдагчдаас бүрдэх 7 хүн Дээрхийн гэгээнд төрөл бүрийн бэлэг сэлт тэргүүтэн өргөн барив. Мандал өргөх үеэр англиар ерөөл уншсаны эхэнд Жанрайсиг бурхныг урин дуудах дараах шад байлаа.

Цаст уулсаар хүрээлэгдсэн дагшин газарт

Тус хийгээд амгалан бүхэн гарахуйн орон болсон

Жанрайсиг бурхны эрхт Данзанжамц таны

Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай.

"Бурхан багшийн эрхэм зарлиг бүхэн, буддын уламжлал бүгдийн судар, тарнийн сургаал өнөд удаан орших болтугай. Бидний эрхэм удирдагч Дээрхийн гэгээн их Далай ламын агуу энэрэнгүй үйлс, тууштай амьдарч ирсэн ёсоор энэ дэлхий дээрх оюун санааны болон иргэний дээд сайн чанар бүхэн тоолшгүй зуу зуун галавт цэцэглэн хөгжих болтугай" хэмээн залбирал өндөрлөв.

Өнөөдрийн үйл ажиллагааг Сингапур дахь Төвөдийн буддын төв, Өмнөд Солонгосын Лавсум Шаддүвлин, Малайз дахь Пэрсатуан Ламрим Буддаксетра бясалгалын төв, Малайзын Их Хөлгөний буддын зөвлөл, Тайланд дахь Рай Чэрнтаван олон улсын бясалгалын төв, Индонезийн Гаадам Чойлин, Индонезийн Бантен мужийн Тангеран хот дахь Шривижаяа Мужийн буддын коллеж хамтран зохион байгуулжээ.

Энэ хооронд үндсэн 14 өглөгийн эзнээс бүрдсэн хоёр дахь бүлэг мандал өргөж, 150 орчим сүсэгтэн Дээрхийн гэгээнд бэлгээ өргөн барьжээ.

Арга хэмжээний хөтлөгч Дээрхийн гэгээнийг цугласан олонд айлдвараа айлдахыг зохион байгуулагчдын өмнөөс хүссэнд тэрбээр хүсэлтийг хүлээн авч ийн айлдав.

“Өглөөний мэнд. Би өөрийн амьдралд тохиолдсон зарим зүйлийг та бүхэнтэй хуваалцмаар байна. Би Төвөдийн зүүн хойд хэсэгт орших Амдод төрсөн. Хүүхэд байхдаа Төвөдийн төв нутаг дахь Лхас руу нүүж, өнгөний тодорхойлолтоос авхуулаад бусад сэдвийг авч үздэг “Хураангуй хүрээ” (дүйра) хэмээх логикийн анхан шатны сурах бичгээс буддын шашны сургалтаа эхэлж байлаа. Цааш нь би логик, танин мэдэхүйн онол, Төв үзлийн гүн ухаан, Винай буюу сүм хийдийн явдал мөрийн ёс цаазаас гадна хэдийгээр энэ уламжлалд орчлон ертөнцийн зүй тогтлыг хэрхэн тайлбарлаж буйг нь төдийлөн сонирхдоггүй байсан ч Авидармаг, түүнчлэн Билиг барамид буюу пражнапарамитаг судалсан билээ. Буддын гүн ухааны сургалтын хүрээнд сэтгэл судлал, оюун ухааны танин мэдэхүйн тал, оюун ухаан объекттой хэрхэн харьцдаг талаар судалж байлаа.

Би асар их урам зоригтойгоор суралцаж, сурах үйл хэрэгтээ тус дэм болгохын тулд оюун ухаан, билиг билгүүний бурхан Манзуширт залбирдаг байв. Төрөл бүрийн сонгодог судруудыг судлахад багш нар, мэтгэлцээний туслахууд минь надад маш их тусалдаг байлаа. Сурахын зэрэгцээгээр би гэгээрэх эрмэлзэл болох бодь сэтгэлийн бясалгалыг амьдралынхаа нэг хэсэг болгон дадуулж билээ”.

“Сургалтаа дүүргээд төв Төвөдийн гурван томоохон хийд болох Сэра, Брайвун, Гандан хэмээх гурван том хийдэд очиж, шалгалт өгөн, алдар цуутай олон эрдэмтэнтэй мэтгэлцсэний дараа Лхас дахь Жохан хийдэд дамжаа барих сүүлийн шалгалтаа өгсөн юм.

Амдогийн алслагдсан бөглүү тосгоноос ирсэн миний хувьд сургалтын хөтөлбөрөө бүрэн дүүргэж, төгсөлтийн шалгалтад орох боломж олдсон нь тун азтай хэрэг хэмээн санаж байв. Энэ хугацаанд мэтгэлцээний туслахууд минь надад маш их тус болж байлаа. Тэдний нэг нь тийм ч сэргэлэн биш болохоор түүнтэй мэтгэлцэхдээ би илүү давуу талтай байдаг байв.

Ямартай ч надад буддын шашны сургалтаа бүрэн дүүргэж, гэвшийн зэрэг авах боломж олдсон нь маш чухал хэрэг гэж боддог юм. Үүнээс гадна би шагшаабад, самади, билгүүн хэмээх дээд гурван суртхаалыг дадуулах тал дээр хичээж ажилласан билээ.

Төгсөлтийн шалгалтаа өгсний дараахан тухайн үед дэгдэж байсан үймээн самууны улмаас би Төвөд нутгаас дүрвэн гарах шаардлагатай болж билээ. Зуны ордон Норбулинкагаас хөдлөхийн өмнө би зургаан мутарт Махгал бурхны дүр бүхий дуганд очиж, өмнө нь залбирлаа. Ингээд нууцаар Норбулинка ордноос гарч, эх орноо орхин одох аяллаа эхлүүлсэн юм. Гэхдээ эрх чөлөөт Энэтхэг орныг зорьж байсан тул гуниглахын хажуугаар өөртөө итгэлтэй байлаа.

1959 онд Энэтхэгт хүрч ирэхэд Жавахарлал Неругаар удирдуулсан Энэтхэгийн Засгийн Газар намайг машид найрсаг хүлээн авч, надад болон миний араас ирсэн хүмүүст сайхан сэтгэлээр хандсан билээ. Тэрбээр бидэнд асар их туслалцаа үзүүлсэн юм”.

“Дүрвэж ирснээс хойш сурч мэдсэн мэдлэг туршлагаа дэлхий ертөнцтэй хуваалцах гайхалтай боломж миний өмнө нээгдсэн юм. Оюун ухаан, сэтгэл хөдлөл, материйн талаар ч судлав. Судар бичгүүдэд оюун ухаан, материйн төлөв байдлын янз бүрийн нарийн шинж чанаруудын талаар тайлбарласан байдаг билээ.

Ямартай ч амьдралынхаа туршид дадуулж ирсэн гол зүйлс минь бодь сэтгэл, бусдын тусын тулд гэгээрэх хүсэл тэмүүлэл, хоосон чанарын үзэл юм.

Өнөөдөр та бүхэн намайг энд урт наслах болтугай хэмээн залбирахаар цугларчээ. Ийнхүү залбирахаар ирсэн та бүхэнд бүгдэд, ялангуяа лам хуврагуудад талархал илэрхийлье. Бид зугаацахын тулд бус харин оюун санааны учир шалтгаанаар цугларсан билээ. Урьд хэлсэнчлэн би өдөр бүр бодь сэтгэл, хоосон чанарын үзлийг төлөвшүүлэхийг чухалчилдаг. Мөн буддын шашны хуврагийн сахил санваарыг дагаж мөрддөг. Үүн дээр нэмээд би олон жил судалсан билиг барамид, төв үзлийн гүн ухааныг эргэцүүлэн боддог.

1954 онд Хятадад очиж, Мао Зэдун даргатай уулзсан юм. Нэгэнтээ тэр надад шашин бол хор гэж хэлэхэд нь би түүний мунхаг байдлыг өрөвдөж билээ. Дүрвэн гарч, эрх чөлөөт оронд ирсэн цагаасаа хойш би буддын шашны талаар суралцах хүсэлтэй, тухайлан өөрсдийн оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл ажиллагааны талаар илүү ихийг мэдэхийг сонирхож буй хүн бүхэнтэй номын талаарх мэдлэг туршлага, практикаа хуваалцаж ирлээ. Төвөдийн уламжлалын талаар сурч мэдэх хүсэлтэй хүмүүсийн тоо ч нэмэгдсээр байна. Би тэдэнд үйлчлэхийн тулд чадах бүхнээ хийсэн гэж боддог.

Түрүүнд хэлсэнчлэн та бүхэн энд оюун санааны шалтгаанаар мөн миний ерэн насны ойг тэмдэглэхээр цуглаад байна. Намайг урт наслаасай хэмээн ерөөл залбирал, өргөл өргөж, бусдын тусыг бүтээхийн тулд номыг хэрэгжүүлж буй та бүхэнд, ялангуяа лам хуврагуудад машид талархлаа. Би ч мөн номоор дамжуулан бусдын тусын тулд үйлчлэхээр шийдсэн. Далай ламын хувиар бусдын дотор сэтгэлийн эерэг төлөвийг бий болгох боломж олдсонд би өөрийгөө азтайд тооцдог билээ.

Ерөөл залбирал үйлдэж, ерэн насны ойг минь тэмдэглэсэн та бүхэнд баярлалаа”.

Үүний дараа Тайланд, Вьетнам, Индонез, Лаос, Мьянмар, Камбож, Малайз, Сингапур тэргүүт Зүүн Өмнөд Азийн 8 орны төлөөлөгчид урлагийн гайхалтай үзүүлбэр толилууллаа. Тайландын тогосны бүжиг, Вьетнамын ая дан хоршуулсан бат оршлын залбирал, энх амгалан, эв зохицлыг бэлгэдсэн Индонез бүжиг тэргүүт багтжээ. Хоёр лаос бүсгүй хайрын цэцгийг дүрсэлсэн бүжгийн үзүүлбэр үзүүлэв. Мьянмарын бүжигчид саунг буюу эртний хөгжмийн зэмсэг болох махир ятгын аялгуунд бүжиглэлээ. Камбожоос ирсэн гурван эмэгтэй алтан титэм, гоёл чимэглэл зүүж, гартаа мөн алтан цэцэгс барин бүжжээ.

Малайзын бүжигчид хурдан, эрч хүчтэйгээр эргэлдэн хуйлран бүжиглэх нь эв нэгдэл, үл ялгаварлалыг илэрхийлнэ. Төгсгөлд нь Сингапураас ирсэн бүжигчид домгийн арслангийн дүрд хувиран, бөмбөрийн цовоо цолгиун хэмнэлд цог хийморьтойгоор үзүүлбэрээ үзүүллээ. Арслангийн хувцас тус бүрд хоёр бүжигчин гайхалтай зохицон бүжиглэх аж. Үзүүлбэрийн үеэр арслангуудын нэг нь Дээрхийн гэгээний өлмий батжих ерөөлийг бичсэн хуйлаастай цаасыг дэлгэж, түүнд өргөн барилаа.

Гайхалтай чадамгай, сонирхолтой үзүүлбэрүүд үзэгчдийг хөгжөөхүйд халуун дотно алга ташилтаар хариу барив.

Сингапураас ирсэн төлөөлөгч санхүүгийн товч тайланг танилцуулж, хэдий хэмжээний мөнгө цугласан, хэдийг зарцуулсныг дурдаад, үлдсэнийг нь Далай ламын санд шилжүүлэхийг мэдэгдлээ. Зохион байгуулагчдад талархал илэрхийлж, зориулга ерөөл уншив.

"Энэхүү өргөлийн буянаар Дээрхийн гэгээн Далай лам урт удаан насалж, дэлхий дахинд жинхэнэ энх тайван тогтох болтугай”.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Одгэрэл

Тэрбээр захидалдаа,

"Ойр дотны хүмүүсээ алдсан, байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн бүх хүн болоод таны төлөө залбирч, эмгэнэл илэрхийлье.

Мужийн засгийн газар болон холбогдох байгууллагууд яаралтай тусламж үзүүлэх, сэргээн босгох ажилд оролцож байгааг би бээр мэдсэн билээ. Миний зүгээс тус мужийн ард түмэнтэй эв санааны нэгдлийн илэрхийлэл болгож, тусламж үзүүлэх, сэргээн босгох ажилд хувь нэмэр болгон Далай ламын сангаас хандив өргөхийг хүслээ.

Та бүхний мэдэж байгаачлан би бээр Дарамсала хотод 65 жил амьдарчээ. Энэ хот нэгэнт миний гэр минь билээ. Мужийн ерөнхий сайдыг би “Манай ерөнхий сайд” гэж ярьдаг юм. Энэ олон жил надад болоод манай төвөдүүдэд Химачал Прадеш мужийн нийгмийн бүхий л давхаргын хүмүүсийн зүгээс үзүүлж ирсэн нөхөрлөл, зочломтгой занд би гүнээ талархаж явдаг билээ" хэмээжээ.

Төгсгөлд нь Дээрхийн гэгээн залбирал, сайн сайхны ерөөлийг дэвшүүлсэн байлаа.