Тэрбээр захидалдаа “Танай улсад анхны удаа айлчлах боломж 1979 онд надад тохиосон билээ. Тэр үеийн болон түүнээс хойших хэд хэдэн айлчлалын дулаахан дотно дурсамж миний сэтгэлд гүнээ хадгалагдсан хэвээр. Монголын ард түмэн, тэр дундаа ахмад буурлууд, залуу хойч үеийнхэн хүний язгуур үнэт зүйлсийг дэмжин хөгжүүлэх, уламжлалт буддын мэдлэгийг орчин үеийн боловсролтой хослуулахыг эрмэлзэж байдаг нь надад ихээхэн урам зориг өгдөг. 

Монгол, Төвөдийн ард түмэн ахан дүүсийн дотно харилцаатай байсаар ирсэн. Гуравдугаар Далай лам Сономжамцын үеэс хойш бид Монголын ард түмэнтэй өвөрмөц, онцгой холбоог тогтоосон.  

Монголд хийсэн айлчлалуудынхаа үеэр дурдаж байсанчлан хэдийгээр танай улсад бусад төрлийн шашин шүтлэг, урсгалууд дэлгэрч байгаа ч монголчуудын түүхэн онцлог, соёл, оюун санааны амьдралыг тодорхойлж ирсэн гол хүчин зүйл нь буддын шашин билээ. Бурхан багшийн сургаальд энэрэн нигүүлсэх, хүч үл хэрэглэх зэрэг хүмүүний язгуур чанарыг чухалчлан номлодог. Та болон танай Засгийн газар хүмүүнлэгийн эдгээр үндсэн үнэт зүйлсийг үргэлжлүүлэн, хайрлан хамгаална гэдэгт итгэлтэй байна.  

Монгол Улс сүүлийн жилүүдэд бүхий л салбарт ахиц дэвшил гаргасныг би бишрэн хүндэлдэг. Ийм өргөн хүрээтэй ололт амжилтууд нь ялангуяа нэн ядуу, эмзэг бүлгийн иргэдийн амьдралд бодит өөрчлөлт авчирч чадвал илүү гүн утга агуулгатай болох нь гарцаагүй” хэмээн өгүүлжээ.  

Дээрхийн гэгээнтэн захидлынхаа төгсгөлд Монголын ард түмний итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг биелүүлэх их үйлсэд нь шинэ Ерөнхий сайдад амжилт хүсэж, ерөөл өргөлөө.

Орчуулсан Р.Манлай

Дээрхийн гэгээнийг өргөөнийхөө хаалгаар морилон гарч ирэх үед,  хоёр талд зогсож байсан бүжигчид Өлзий хутгийн ерөөл (Таши шолпа), Жалу хэмээх цоглог дуулалт бүжгээр угтан авлаа. Дээрхийн гэгээн дуганы өмнөх сэнтий рүүгээ аажуухан алхах зууртаа баруун гараа бөмбөрийн хэмнэлийн аясаар дохин байв.

Төвөдийн Урлагийн сургуулийн захирал Дондовцэрэн Дээрхийн гэгээнд мандал өргөж, Бурхан лагшин, зарлиг, тааллыг бэлгэдсэн шүтээний зүйлс өргөлөө. Дараа нь сургуулийнхаа урд жилийн тайланг товч танилцуулаад, "Таныг Төвөдөд мэндэлснээс хойш Бурхан багшийн ном, сургааал дэлхий даяар түгсэн билээ. Их энэрэл нигүүлслийн гуу болсон Жанрайсиг бурхны хувилгаан таны өлмий бат орших болтугай! Энэ жил дээдэс таны лагшин мэндэлсний 90 насны тэгш ой тохиож буй тул бид танд Лхамо хэмээх цогц дуулалт уран бүтээлээ өргөн барихыг зорьж байна" гэв.

Үндэсний дуурийн хамтлаг тус бүр хоёр минут хэр ая дуугаа өргөлөө. Гоцлол дуучдын цээл сайхан хоолой уянгалахад тэнд цугласан олон догдлон баясаж, бүгд даган дуулж, хийдийн хашаа тэр чигтээ дууны аялгуунд умбан байлаа. "Чаунтра" хэмээх хүүхдийн асрамжийн төвийн сурагчид нэгэн дуу дуулсан нь, хийдийн хойно ургасан арц, хүжээр өргөл барихуйд анхилам үнэр нь энхжингийн ариун оронд хүрнэ гэсэн утгатай ажээ.

Дээд Дарамсалагийн асрамжийн төвийн хүүхдүүд дорноос мандах наран улам гэрэлтэж, удахгүй сайн сайхан цаг ирнэ гэсэн утгатай дуу дууллаа.

Муссори дахь Төвөдийн Гэр бүлийн хөгжлийн санг төлөөлж буй хүүхдүүд бүхнийг болгоогч эзэн бээр хаан ширээнд заларснаар даян дэлхийд жаргалын наран гэрэлтэн буй нь бидний урьдын их буяны үр буй за гэсэн утгатай дуу өргөв.  Коллегал дүүргийн хамтлаг Бурхан багшийн цадигаас товч өгүүлж, Былакуппе нутгийн уран бүтээлчид Лхамо (төвөд үндэсний дуурийн нэг чиглэл) уламжлалын "Дрова Сангмо" бүтээлээс мөрөөдлөө ярилцаж буй хоёр нөхрийн үзэгдлийг хэсэгчлэн толилууллаа. 

Паонта нутгийн хамтлаг Дээрхийн гэгээнд эсэн энх, өлмий бат оршихын залбирал өргөөд, уугуул нутгийн уулсаасаа эрт цагт холдон явсан цагаан арслангийн тухай дуу дууллаа. Мундгод хамтлаг Дээрхийн гэгээнд хүндэтгэлээ илэрхийлээд эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтан зовлонгоос ангижирч, гэгээрэлд хүрэхийг хүссэн утгатай ая дуу барив. Бандара нутгийн уран бүтээлчид бүхнийг болгоогч эзэн хаан ширээнд заларч, даян дэлхийд жаргалын наран гэрэлтэж буй тухай дууг давтсан.

АНУ-д төвтэй "Чаксампа" хамтлаг хуврагийн чуулганд мөргөхүй хийгээд эрдэмт мэргэдэд дуун өргөл барьж буй утгатай дуу дуулав.

Одиша нутгийн хамтлагийнхан Дээрхийн гэгээнд хандан: "Та бээр Төвөдийн удирдагч агаад Жанрайсиг бурхны хувилгаан билээ. Жаргалын наран ашид ивээж, Таны өлмий бат, эсэн энх орших болтугай!" хэмээн ерөөж, дараа нь Калимпон бүс нутгийн уран бүтээлчид уран бүтээлээ толилууллаа.

Майнпат нутгийн хамтлагийнхан Дээрхийн гэгээнд эсэн энх байхын ерөөл өргөөд, Далай ламын өлмий бататгах залбирлын: 
        Жанрайсиг бурхны хувилгаан Данзанжамц таны 

        Өлмийн лянхуа орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай гэсэн хоёр мөрийг аялгуулан дуулав.

Дээрхийн гэгээн цугласан олонд хандан: "Та бүгдийн ийн дуулан бүжиглэх үест Норбулинга ордондоо сууж асан эрт цагийн дурсамж сэргэлээ. Тэгэхэд би өрөөндөө суугаад, гадаа талбайд болж буй Лхамо дуурийг сонирхон үздэг байлаа. Тэгж үзэж байхдаа бүжигчдийн хөдөлгөөнийг дуурайх гэж оролддог сон. 

Тийм жаргалтай сайхан цаг үе орвонгоороо өөрчлөгдсөн дөө. Тэгсэн хэдий ч бидний төвөд үндэс язгуураа эрхэмлэх үзэл санаа уул мэт бат бөх хэвээр байна. Хятадад айлчилж байхдаа би өөрийгөө Цастын орны хүү гэдгээ гүнзгий ухаарч мэдэрсэн билээ. Үүнийг би хэзээ ч умартах ёсгүй.  Учир нь би Төвөдийн оюун санааны удирдагч байх  үүрэгтэй Далай лам хэмээх алдрыг хүртсэн хүн шүү дээ" хэмээн өгүүллээ.

"Өмнө хэлсэнчлэн Хятадад байхдаа би төвөд хүн гэдгээ сайн ухамсарлаж мэдэрсэн билээ. Хэдий Мао Зэдун надад магтаалын үг хэлж байсан ч би хариу магтах гэлгүй, өөрийг нь сайтар ажиглаж байлаа. Тэрбээр надад "Хэзээнээсээ төвөдүүд хүчирхэг, хичээнгүй, чин сэтгэлтэй, буурьтай хүмүүс шүү"  гэж билээ. Энэ бүхэн төвөд хүний гуйвшгүй язгуур мөн чанарыг илтгэдэг гэж би боддог".

"Хятадыг зорих зам зуур До-тө, До-мэ нутгаар дайран өнгөрөхдөө би төвөд зон олон, Далай ламдаа ямар хүндэтгэлтэй хандаж, итгэж биширдэг болохыг харж мэдрэхийн зэрэгцээ тэдэнд ном, сургаалаас айлдаж явлаа. Ийн уулзах боломж тохиох тоолон сэтгэл минь ихэд догдлохын хамт тэд ч миний үгийг нүдэндээ нулимстай сонсож байсан нь төвөд зон хийгээд буддын ном, сургаал, Далай лам гурав ямархан бат бөх сэжмээр барилдсан болохыг илтгэж байсан билээ. Ийм чин бишрэл Соронзонгомбо хааны үеэс эхлэн амь бөхтэй байсаар ирсэн юм. Тэр үед Төвөд Хятадтай холбоотой байсан хэдий ч бидний өвөг дээдэс төвөд үндэс язгуураа гэх үзэл санааг хатуу чанд баримталдаг байв.

Зорьсон үйл хэрэгтээ тууштай байж, гуйвшгүй бат зогсдог энэ чанарыг Төвөд, Энэтхэгт төдийгүй өөр аль ч оронд буй төвөд хүмүүсээс харж болно."

"Далай лам хэмээх цолыг хүртсэний тул би зөвхөн улс төрийн хэрэгт анхаарал хандуулаад зогсохгүй, сэтгэлзүйн асуудалд мөн санаа тавьдаг билээ. Хамгийн гол нь асрал хайр, энэрэл нигүүлсэл хийгээд хоосон чанарын үзлийг сэтгэл оюундаа дадуулж, ухаарахыг би хичээдэг юм. Үүний зэрэгцээ тархи оюундаа шинжлэх ухааныг сонирхон судлах зай гаргадгийг минь эрдэмтэд гайхан бахархаж хүлээж авдаг.

"Өнөөгийн байдал ямар ч байж болох ч бидний тэмцэл эцэстээ нааштай үр дүнд хүрнэ гэдэгт би итгэдэг."

"Далай лам хэмээх цолыг дааж яваагийн хувьд би зөвхөн улс төрийн хэрэгт анхаарал хандуулаад зогсохгүй, сэтгэлзүйн асуудалд мөн санаа тавьдаг билээ. Хамгийн гол нь асрал хайр, энэрэл нигүүлсэл хийгээд хоосон чанарын үзлийг сэтгэл оюундаа дадуулж, ухаарахыг би хичээдэг юм. Үүний зэрэгцээ тархи оюундаа шинжлэх ухааныг сонирхон судлах зай гаргадгийг минь эрдэмтэд гайхан бахархаж хүлээж авдаг. Буддын сэтгэл судлал, оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн тухай ойлголтыг логик үндэслэлийн үүднээс судлах боломжтой юм. Ийм сэтгэл оюуны боловсрол эзэмшсэний ачаар л би Маог намайг магтаж байх зуур би хэлсэн үг бүрийг нь,  үзэл бодлыг нь тайвнаар цэгнэн сонсож чадсан хэрэг шүү дээ."

"Төвөдийн гурван аймгийн зон олон өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогоо өнөө хүртэл хадгалсаар ирсэн. Ийн зүрх сэтгэлдээ үзэл бодол, зан заншлаа нандигнасаар буй тэдний нэгэн адил би ч бас Төвөдийн язгуур мөн чанар, соёл, шашныг бадраан хөгжүүлэхийн төлөө шийдвэр төгс зорьж буй билээ. Билиг Барамидын тайлбар шастирууд нэн их эрдмийн хүчтэй. Тэр шастируудыг бид логик, учирзүйн үүднээс судалдаг тул  бидний баримталдаг арга хандлагыг  орчин үеийн судалгаатай харьцуулж, нэгтгэх боломжтой гэсэн үг."

"Энэ их гүн ухааны өв бидэнд шашныг баригч хаадаас дамжин уламжилж ирсэн билээ. Тэдний бий болгосон уламжлалыг бид өнөөг хүртэл гээлгүй хадгалсаар буй. Төвөдийн егүзэрүүд хийгээд эрдэмт мэргэд энэ өвийг сахин хамгаалж өнөө цагтай золгуулсан юм. Эл эрдэм мэдлэг хүмүүний сэтгэл оюунтай холбоотой тул цаг хугацаанаас ангид орших нь тодорхой. За, ингээд боллоо доо. Дашидэлэг" хэмээн өнөөдрийн айлдвараа өндөрлөв.

Шөү-төн наадмын уран бүтээлчид Дээрхийн гэгээнээс адис хүртлээ. Үүний дараа Дээрхийн гэгээн өргөөндөө буцаж морилохоор гольфийн машиндаа суулаа. Дээрхийн гэгээнийг дэргэдүүр нь өнгөрөх үест, тэнд цугласан олон:

"Энэрэл нигүүлслийн гуу сан Жанрайсиг бурхны хувилгаан 

Данзанжамц Таны өлмий орчлонгийн эцэс хүртэл бат орших болтугай" хэмээн аялгуулан дуулж байв.

Төгсгөлд нь тэд Дээрхийн гэгээний дүрийг харахын төдийд ямар их баяр хөөр төрдөг тухай мөрийг нэмж, хэсэгт дуулсаар үлдлээ.

Англи хэлнээс орчуулсан Д.Дуламжав 

Дээрхийн гэгээн захидалдаа: "Католик шашны өмнөх тэргүүдтэй нүүр тулан уулзаж, сэтгэлд дотно яриа өрнүүлж байсандаа би баярлаж явдаг. Дөчөөд жилийн урт хугацаанд өөр өөр шашны уламжлалын төлөөллүүдтэй, тэр дундаа христийн шашны ахан дүүстэйгээ ихэд утга учиртай хэлэлцүүлэг өрнүүлж байлаа. Хүн төрөлхтөн бүгд нэгэн үндэстэй гэдэгт бат итгэдэг хүний хувьд би шашин хоорондын эв зохицлыг бэхжүүлэхийг амьдралынхаа нэг эрхэм зорилго, үнэт зүйл хэмээн гүнээ ухамсарладаг юм. 1986 онд Ассизи хотноо Пап II Иоанны санаачлан зохион байгуулсан шашин хоорондын их хуралд оролцсон маань сэтгэл зүрхэнд минь гүн гүнзгий сэтгэгдэл төрүүлсэн билээ."

"Тун адармаатай энэ цаг үед уг хүндтэй албанд томилогдсон явдал тань зөвхөн католик шашинтнуудын хүрээнд төдийгүй, даян дэлхийд энэрэл нигүүлсэл, энх тайван цогцлоосой хэмээн хүсэж буй хэн бүхэнд шинэ итгэл найдвар төрүүлж байна."

Дээрхийн гэгээн Далай лам захидлаа залбирал хийгээд өлзий хутгийн ерөөлөөр өндөрлөжээ.

Энэтхэг, ХП, Дарамсала- Шөнөжин орсон ширүүн бороо татарч, цэлмэг сайхан өглөөтэй золгохуйд Дээрхийн гэгээн Далай лам өргөөнөөсө Зүглэгхан дуган руу алхлаа. Дээрхийн гэгээнийг өнөөдрийн өлмий бат оршихын ерөөл өргөх ёслолыг зохион байгуулж буй Балбын Шан Гандан Чойхорлин хийд, Чатрин болон Пари нийгэмлэгийн төлөөлөгчид, Янси ринбүүчи, Лувсаннамдаг нар дагалдан явсан юм. Тэнд 5000 гаруй хүн цугласан байх ба Дээрхийн гэгээн тэднийг харан инээмсэглэж, гар даллан мэндчилж байв. Түүнийг үндэсний урлагийн уран бүтээлчид Өлзий хутгийн ерөөл хэмээх дуу, бүжгээр угтан авлаа.

Дээрхийн гэгээн, цахилгаан шатаар сүмийн дээд давхарт гарч ирээд, цугласан олонд хандан мэндэлж, гараа даллан зогсов. Дараа нь тэрбээр  Дүйнхор дацанд саатан, энэ сард айлдахаар төлөвлөж буй Дүйхорын ванд зориулан бүтээж буй элсэн мандалыг үзлээ.

Дээрхийн гэгээнийг гол дуганыхаа сэнтийдээ залармагц хуврагууд уншлагаа эхлэв. Өнөөдрийн бат оршил өргөх ёслолыг V Далай ламын зохиосон "Аюуш  бурхны насны бүтээл" хэмээх судрын дагуу үйлдэх юм. Уг ёслолыг Самдан ринбүчи удирдсан бөгөөд түүний баруун талд Жүмэ хийдийн хамба лам, зүүн талд Шан Гандан Чойхорлин хийдийн хамба лам болон өмнөх дүрийн Бромо гэвш ринбүүчи, гэвш Лхүндүв Сопа, Сэ-Гью хийдийн хамбын хойд дүрээр тодорсон бага залуу хувилгаад суужээ. 

Аюуш бурхны насны авшиг бүтээлийн судрын дагуу үйлдэж буй эл ёслолын үеэр "Шид бүтээл хайрлан соёрхоно уу" гэсэн залбирлыг олон удаа урин уншдаг ажээ. Самдан ринбүүчи торгон хадгаар ороосон, насан хутгийг бэлгэдэгч сумыг өргөн залбирал уншаад түүнийгээ  Дээрхийн гэгээнд өргөн барив. Дилго Хэнцэ ринбүүчийн хүсэлтээр Дээрхийн гэгээний өөрийнх нь зохиосон өлмий бататгахын залбирлыг уншиж байхад уг ёслолд зориулсан балин тахилаар өргөл барилаа.

Орчлон ертөнцийг бэлгэдсэн мандал хийгээд лагшин, зарлиг, тааллын шүтээн сэлтийг Дээрхийн гэгээн гэгээнд өргөж, олон зуун галавт эгэл биднийхээ дунд ажирч, номын хүрдээ эргүүлгээр байхыг хүсэн залбирлаа. Үүний дараа насны рашаан, урт наслах эм, өлзийт найман тахил, төрийн долоон эрдэнэ, найман зай тэргүүтнийг өргөлөө.

Жамьян Хэнцэ Чогий Лодой болон түүний хоёр багшийн зохиосон "Дээрхийн гэгээний өлмий бататгах залбирлыг уншсаны дараа Шан Гандан Чойхорлин хийдийн хамба лам талархлын мандал өргөв. Өнөөдрийн бат оршил өргөх ёслол "Аюуш бурхны залбирал",  "Шашин дэлгэрэхийн ерөөл", "Өлзий хутгийн залбирал"-аар өндөрлөв.

Дээрхийн гэгээн сүсэгтэн олонд хандан ийн айлдав: "Өнөөдөр надад эсэн энх оршихын ерөөл өргөсөн  Шан Гандан Чойхорлин хийд, Чатрин болон Пари нийгэмлэгийн гишүүд та бүхэнд гүнээ талархаж байна. Та бүхний итгэл сүжиг эргэлээгүй үнэн байдаг нь нэн бишрэм юм." 

"Би Амдо мужийн Гүмбүмд төрөөд дараа нь Лхаст очсон. Далай лам хэмээх энэ эрхэм алдрын ачаар надад буддын сургаалыг дэлгэрүүлж, хамаг амьтны сайн сайхны төлөө өчүүхэн ч атугай хувь нэмэр оруулах завшаан тохиосон билээ. Хятадын талаас намайг ихэд анхааралтай ажиглаж, тандаж байсан ч би Энэтхэгт дүрвэн ирж чадсан юм. Энэхүү агуу том улсын хойд, урд, зүүн, баруун гэлтгүй олон муж, хотоос мянга мянган хүн намайг зорин ирдэг. Энэтхэгийн ард түмэн, буддын сургаалд итгэдэг эсэхээсээ үл хамааран, миний үйл хэргийг ихэд үнэлэхийн сацуу надтай уулзахдаа баяртай байдаг  билээ. Тиймээс би урт наслах тусмаа хамаг амьтан хийгээд шашиндаа тус хүргэж чадах байх гэж боддог."

"Энэтхэг даяар би маш олон хүнтэй он удаан жил сайхан нөхөрлөж ирлээ. Хятадад буддын шашин дахин сэргэж байгаа тул тэнд ч мөн сургаал номоо дэлгэрүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж болох байх гэж би үздэг. Бурхан багшийн айлдсан сургаалыг түгээх замаар бусдад туслахыг хичээж байна."

"Намайг Төвөдөд төрөх үест Лхамо Лацо гэдэг нууранд тодорхой шинж тэмдэг үзэгдсэн тул Далай ламын хойд дүрээр тодруулсан тул өдгөө ч би буддын ном, сургаалыг түгээн дэлгэрүүлэхийн төлөө хичээсээр буй билээ. Ирэх хэдэн арван жилийн турш ч би мөн энэчлэн зүтгэж Бурхан багшийнхаа энэрэл  нигүүлслийн ачийг хариулна гэдэгтээ итгэж байна. Өнөөг хүртэл би чадах бүхнээ хийсэн билээ."

''Анх би Силинг нуурын хөвөөнөөс Далай ламын дүрд тодроод Лхас орж байлаа. Лхаст өндөр сэнтийд заларч байх үед тэр бүр хүмүүстэй уулзаад байх боломж хомс байсан ч Сэра, Бэрээвэн, Гандан  хэмээх номын их гурван төвд шаргуу суралцаж, шалгалт өгсөн юм. Лхас дахь Жохан хийдэд Их Монлам хурлын төгсөх шалгалтаа амжилттай өгсөн. Би аль чадахынхаа хэрээр суралцаж, хийх ёстой бүхнээ хийсэн. Миний хамгийн гол  багш нарын нэг нь ном хаялцах эрдэмд сургасан, сайхан сэтгэлт Нгодруп Цогни гэдэг хүн билээ. Миний хэлэх үг энэ хүрээд өндөрлөж байна. Даши дэлэг!"

Дээрхийн гэгээн цахилгаан шатаар доош бууж, машинаар өргөө рүүгээ буцан морилох зуураа замын хажуугаар эгнэсэн хүмүүс рүү гар  даллахад тэдний нүүрэнд баярын мишээл тодорч байлаа. 

Орчуулсан Д.Дуламжав 

Захидалдаа: "Бүүр бага байхаасаа л би Германы ард түмэнд их хайртай байлаа. Өнгөрсөн олон жилийн хугацаанд надад танай улсад нэлээд хэдэн удаа айлчлах завшаан тохиосны дээр германчууд Төвөдийн ард түмний эрх чөлөөний тайван тэмцлийг дэмжиж, хүн төрөлхтний нийтлэг мөн чанар, энэрэл нигүүлсэл зэрэг үнэт зүйлсийг эрхэмлэхийг уриалах, шашин хоорондын эв зохицлыг бэхжүүлэх гэсэн миний өчүүхэн хүчин чармайлтыг анхааран сонирхсоор ирсэнд гүнээ талархаж явдаг билээ.

Дэлхий нийтээрээ олон сорилттой тулгарч буй энэ бэрх цаг үед Таныг чадварлаг манлайлагч байна гэдэгт итгэлтэй байна. Европын Холбооны зүгээс бүх гишүүн орныхоо нийтлэг ашиг сонирхол, сайн сайхан байдлыг ихэд чухалчлах үзэл санаа баримталдгийг би нэн бишрэн сайшаадаг. Энэхүү хамтын ажиллагааг дээдлэх үзэл санаа бусдад урам зориг өгч, дэлхийд энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийг цогцлооход үнэтэй хувь нэмэр оруулах нь лавтай" хэмээн цохон тэмдэглэжээ.

Дээрхийн гэгээн захидлынхаа төгсгөлд Канцлерт ард түмнийхээ итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг гүйцэлдүүлж, хүмүүнлэг ёс, энх тайвныг даян дэлхийд цогцлооход хувь нэмэр оруулах ажилд нь амжилт хүсэв.

Захидалдаа: "Өнгөрсөн хугацаанд танай сайхан оронд хэд хэдэн удаа айлчлах завшаан надад тохиосон нь нэр төрийн хэрэг байлаа. Австрали ахан дүүс та бүхэн бидэнтэй дотно нөхөрлөж, энэрэнгүй сайхан сэтгэлээр хандаж, хүн төрөлхтний нийтлэг мөн чанар, шашин хоорондын эв нэгдлийг бэхжүүлэхийн төлөөх өчүүхэн зүтгэлийг маань ямагт сайшаан дэмжиж ирсэн нь  бидэнд их урам өгсөн билээ. Энэ завшаанд Австралийн Засгийн газар, ард түмэнд Төвөдийн ард түмний эрх, эрх чөлөөг анхааран дэмждэгт нь талархаж явдгаа хэлье. 

Австралийн зон олны итгэл найдвар, хүсэл тэмүүллийг биелүүлэх үйлсэд тань их амжилт хүсье" хэмээн тэмдэглэжээ.

Дээрхийн гэгээн захидлаа залбирал, ерөөлөөр өндөрлөжээ.

“Дэлхий дахины католик шашинт номын ахан дүүс, сүсэгтнүүдэд хандан залбирал ерөөлөө зориулж, эмгэнэж буйг минь хүлээн авна уу.”

"Пап Францис бээр бусдын тусыг бүтээхийн төлөө амь биеэ харамгүй зориулж, эгэл даруу, утга учиртай амьдрахыг үйл хэргээрээ тууштай үлгэрлэн харуулсан юм. Иймд бид хаана ч, хэдийд халуун дулаан сэтгэлтэй хүн байж, аль чадахын хэрээр бусдад тусалж чадвал түүнийг гэсэн хамгийн дээд хүндлэл тэр болно."

“Папын хойдын буянд зориулсан тусгай хурлыг Дарамсала дахь буддын гол сүм Зүглэгханд зохион байгуулж байна” гэсэн байна.

Далай лам захидлаа "Залбирал ерөөлөө зориулъя" хэмээн төгсгөжээ.

Дээрхийн гэгээнийг сэнтийд заларсны дараа Сэркон ринбүүчи түүнд мандал өргөж, Бурхны лагшин, зарлиг, тааллыг бэлгэдсэн ариун шүтээний зүйлсийг барилаа. Дараа нь тэрбээр Табогийн хамба ламын хойд дүрээр тодорсон бяцхан хүүгийн дэргэд, Дээрхийн гэгээний баруун талд суув. Спити үндэстний төлөөлөл болсон хүмүүс сэнтийн өмнө эгнэн зогсож олон зүйлийн өргөл өргөв. Тэнд хуран цугласан олон Дээрхийн гэгээний  хоёр багш Линг ринбүүчи, Трижан ринбүчи нарын зохиосон Далай ламын өлмий бататгах залбирлыг хамтдаа уншлаа. 

Өөдөөс нь харан сууж буй хувраг, сүсэгтэн олонд хандан Дээрхийн гэгээн ийн айлдаж эхлэв:

"Шашин нэгт номын анд нөхөд өө, Энэтхэгт дүрвэн ирээд би тус улсын баруун хойд хэсэгт надад итгэж, сүсэглэдэг хүмүүс байдгийг мэдсэн билээ. Төвөдийн ард түмэн надад гүн гүнзгий итгэл сүсэгтэй байдгийн адил Спити болон Гималайн бүс нутгийн зон олон ч мөн надад үнэнч байж, чадах чинээгээрээ тусалж дэмжиж ирсэн билээ. Та бүхэн үнэн сүсэгтэй, чин бишрэлтэй хүмүүс юм шүү."

"Далай лам гэдэг алдрыг би авч яваа хүн. Энэ нэр тийм ч гүн утга учиртай биш ч, би хүүхэд байхдаа Далай ламын дүрээр тодорч, оюун судлахуй (төвөд: ло риг), учир шалтгааны ухаан (төвөд: та риг),  билгүүний чанадад хүрэхүй болон төв үзлийн философийг судалсан. Дараа нь Илт мэдлэгийн санг судалсан ч үүний агуулгын ихэнх нь батлагдах боломжгүй байсан тул надад хэцүү санагддаг байв. Үүний дараа би Винайн ёсыг, дараа нь тарнийн аймагт суралцсан юм."

"Бурхны шашин нь сэтгэл оюуны үйл явцыг таних, сэтгэл хөдлөлийг зохицуулах тал дээр маш их мэдлэгийг хуримтлуулсан болохыг би ойлгож мэдсэн билээ. Бурхан багшид итгэн сүсэглэдэг минь түүний сургаалыг ойлгож мэдсэн ухааралд суурилдаг юм. Иймд би өглөө бүр бодь сэтгэлийг төрүүлэх, хоосон чанарын үзлийг тунгаах бясалгал хийдэг."

"Түүнээс гадна, боломж гарвал би хүмүүст сайхан сэтгэлтэй байхыг зөвлөж, бүх аливаа зүйлд өөрөөсөө бүтсэн бодитой чааар байхгүй, хоосон чанартай гэдгийг тайлбарладаг юм.

"Хятадууд хэдий буддын шашинд сүсэгтэй боловч энэ талаар маш бага суралцаж байна. Тиймээс Төвөдийн уламжлалт буддын шашныг илүү сайн ойлгохыг хүссэн хятад хүмүүст бид тусалж чадна гэж боддог доо."

"Буддын сургаалыг сонирхдог та бүхэн энэ уламжлал нь залбирал, тарнийн уншлага төдий зүйл биш гэдгийг мэдэж байгаа байх. Бидний хийх ёстой зүйл бол суралцах юм. Дараа нь сургаалын агуулгыг ойлгож авснаар мэдлэг дээр суурилсан бат итгэл сүсэгт бидэнд төрнө."

"Өнөөдөр спитичүүд, ялангуяа Табогийн орчмын нутгийнхан та бүхэн надад урт наслахын ерөөл залбирлаа өргөж байна. Ийм ерөөл залбирлыг үр дүнтэй байлгах эсэх нь долоо хоног залбирал унших төдийд бус, зүрх сэтгэлийнхээ гүнээс залбирч байгаа эсэхээс шалтгаална гэдэгт би итгэдэг. Миний амьдран сууж байгаа энэ газарт, надад зориулж эсэн энх, өлмий бат оршихын ерөөл өргөхөөр зорин ирсэнд тань би талархаж байна. Та бүхэн энэ бүхнийг гүн гүнзгий асрал хайр, хүндэтгэлтэйгээр хийж байгаад баярлаж байна."

Дээрхийн гэгээн, өмнө нь сууж байгаа олны дундаас хэдэн хүн өөрөөс нь товч сургаал айлдаж өгөхийг хүссэн болохыг дурдав. Бурхан багш бээр өрөөл бусдын зовлонг тань сэтгэл нь ихэд шаналсан тул язгууртны элбэг хангалуун амьдралаа орхиж, энэ зовлонг арилгах гарц хайн оюун санааны зам мөрөөр замнасан гэв. Эцэст нь тэрбээр Бодгаяад бясалгасаар зөвхөн энэ насны амьдралын эгэл таашаал ханамжийг олохоос хавьгүй дээд амжилт болох гэгээрлийн хутагт хүрсэн билээ.

Дээрхийн гэгээн бодь сэтгэл төрүүлэх залбирал уншина гэж зарлав. Мөн энд байгаа хүмүүс өөртэй нь маш хүчтэй барилдлагатай агаад нэгэн үзүүрт итгэл сүсгээр цугласан болохыг тэмдэглэлээ.

"Саяхан нэгэн сүмд сууж байхад минь Бурхан багш өмнийн огторгуйд урган үзэгдэв. Тэгээд намайг дуудаж, би дөхөж очлоо. Тэрбээр надад ихэд талархаж байгаа бололтой толгойг минь илэв. Ганц шоколад байснаа өргөхөд минь болгоолоо. Тэгэхэд би өөрийгөө гурван санваараа алдалгүй сахиж, бусдад сургаал ном айлдаж байснаараа Бурхан багшдаа бясалгал бүтээлийн өргөл өргөж дээ гэж бодсон билээ."

"Үүний адилаар та бүхэн ч бас ямар нэг албадлагагүйгээр, чин үнэн сэтгэлээсээ намайг урт наслаасай гэж хүссэндээ ийнхүү бат оршил өргөж байна. Энэ л жинхэнэ эсэн энх, бат оршихын өргөл мөн тул би үүнийг тань баяртайгаар хүлээн авъя."

"Номын охь шим нь бодь сэтгэл юм, үүнийг сэтгэлдээ төрүүлэх үүднээс дараах мөрүүдийг гурван удаа давтан хэлээрэй:

      Бурхан, ном, хуврагийн чуулганд
      Би гэгээрэлд хүртлээ авралыг одуулна
      Өөрийн хийгээд хамаг амьтны тусын тулд
      Би бээр гэгээрэлд хүрэх болтугай!

"Будда, бүх зүйл тодорхой байдлаар харагддаг ч, яг харагдаж байгаа шигээ оршдоггүй гэж айлдсан. Өөрт тань харагдаж буй бүхнийг шинжилж үзвэл, тэдгээрийн аль нь ч өөрөөсөө бүтэж оршдоггүйг ойлгоно. Аливаа бүхэн өөрийн зүгээс бүтэж оршдоггүй, гагцхүү нэрийн төдий оршдог.

Та намайг хараад, Далай лам гэдэг нь миний толгойд байна уу, духанд байна уу, цээжинд байна уу, хөлөнд байна уу гэж асууж үз. Эдгээрийн аль нь ч Далай лам биш. Далай ламын биеийн хэсгүүд болон дуу хоолойны алинд ч Далай лам байхгүй. Далай Лам эдгээрт нэрийн төдий оршдог юм. Бүх зүйл зөвхөн нэрийн төдий оршдог гэдэг нь Буддагийн хамгийн чухал сургаал. Гэсэн хэдий ч, бидний номхроогүй оюун ухаанд бол бүх зүйл яг л харагдаж байгаа шигээ оршдог мэт санагддаг билээ.

Хэрэв та намайг биеийн минь хэсгүүдээс олж чадахгүй бол, энэ нь би оршдоггүй гэсэн үг үү? Үгүй ээ, гэхдээ шинжилж үзвэл, би зөвхөн нэрийн төдийд л оршдог болох нь илт болно."

Бат оршил өргөх ёслолыг өндөрлөн, Табогоос ирсэн ногоон өнгийн спити үндэстний дээлээр гоёсон эмэгтэйчүүд Дээрхийн гэгээнд зориулан өлзий хутгийн дуун өргөл өргөв. Дээрхийн гэгээн тэдэн рүү харж, анхааралтай сонсов. Дараа нь тэрбээр олны дунд сууж, бүгдээрээ хамтдаа зураг татуулав.

Үүний дараа Дээрхийн гэгээн цахилгаан шатаар гол сүмд морилов. Тэнд Намжил дацангийн лам нар Доржпүрэвийн зан үйл үйлдэж байлаа. Лам нар хэд хоногийн турш энэ зан үйлийг үйлдэж, тахилын балин, олон нийтэд түгээх үрэл зэргийг бүтээсэн байв. Дээрхийн гэгээн сэнтийн өмнөх сандал дээр сууж, арван таван минут орчим залбирал уншлагад оролцлоо.

Үүний дараа тэрбээр сүмээс гарч, цахилгаан шатаар буугаад,  цугласан олны зүг мишээн далласаар цахилгаан гольфын тэрэг рүүгээ алхлаа. 

Тунгалаг сайхан өглөө, Дээрхийн гэгээнтэн Далай ламыг өргөөнийх нь хаалган дээр Түгсэй ринбүүчий тэргүүтэй хүмүүс угтан авлаа. Далай ламыг Зүглэгхан дуган руу явах үед тэнд цугласан хуврагууд гудамлан зогсож угтав. Бүрээ үлээж, ёслолын шүхэр барьсан лам нар дагалдав. Далай лам дээшээ цахилгаан шатаар гарч, Дүйнхорын сүм болон Зүглэгхан дуганыг тойрч гороолсныхоо дараа гол дуганд сэнтийдээ заларлаа. Бат оршил өргөх ёслолыг удирдаж буй Түгсэй бинбүүчий Дээрхийн гэгээнд хадаг өргөв.

Өнөөдрийн бат оршлыг Аюуш бурхны "Насны бумба" хэмээх зан үйлийн дагуу үйлдэх ажээ. Нийт 5000 орчим хүн цугласны дунд Брүгва гаржүдийн уламжлалын хувраг, гэлэнмаа болон агуйд суун бясалгадаг бүтээлчид зэрэг 300 орчим хүн байв. Тэд дуганы голд суужээ. Төвөдийн цагаачлалын парламентийн гишүүд Далай ламын зүүн талд, Төвөдийн цагаачлалын Засгийн газрын нарийн бичгийн дарга нар баруун талд нь суужээ. Өмнөх болон одоогийн сайд нар сэнтийн зүүн талд, Трүлшиг ринбүүчий, Жүдийн дацангийн хэнсүр лам, Гандан Повран хийдийн хамба лам, Дашлхүмбэ хийдийн хамба, Гоман Лосэлин хийдийн хэнсүр лам нар баруун талд сууцгаажээ.

Бат оршил өргөх хурал "Гурван үеийн залбирал"-аар эхэлж, унзад лам хурлыг удирдаж, хурлын уншлагын ард цан, бүрээ, хэнгэрэг нэгэн хэмнэлээр дуугарч байв.

Цугласан хүмүүст цай, бэрээс түгээлээ.

Сэнтийн өмнөх ширээн дээр цагаан, шар, улаан, ногоон, хөх өнгийн чимэг бүхий дөрвөн балин хийж тавьжээ. Гоёмсог торго дурдан хувцас, таван талт титэм асаасан дагинын (огторгуйд дүүлэн нисэгч) дүртэй таван лам дуганд орж ирээд, сэнтийн өмнө бүжиглэв. Энэ нь Далай ламыг ариун орон руугаа аваачих гэсэн дагинасыг аргадан буцаах гэсэн утгатай үйл юм. Дагинаст залбирал магтаал, өргөл барьцыг бэлгэдсэн балин өргөхөд тэд нэг нэгээрээ сэнтийг гороолоод дуганаас гарч одлоо.

Ингээд “Лам багшид минь нас буян соёрх; Лам багшийн өлмий зуун галавт бат орших болтугай” гэсэн утгатай залбирлыг үргэлжлүүлэн уншив. Ерөөлийн хаан хэмээх залбирлын долоон гишүүнт мөргөлөөс мөн урин уншлаа. Түгсэй ринбүүчи Далай ламын өмнө хүрч очоод, брүгвын дамжлагыг үндэслэгч Цамбагаравын үйл зохионгуйг бэлгэдсэн улаан, хөх өнгөтэй малгайг өргөв. Дээрхийн гэгээнтэн малгай тэргүүндээ асаалаа.

Түгсэй ринбүүчи, тулку Сангидорж, Гараваа ринбүүчи нар Дээрхийн гэгээнтэнд дэлгэр мандал болон бурханы лагшин, зарлиг, тааллыг бэлгэдсэн шүтээн, очир, хонх, дамар, пүрэв болон бусад тахилын зүйлсийг өргөлөө. Дээрхийн гэгээнтэнд өргөх найман тахил, төрийн долоон эрдэнэ, бэлэг, ном, судар, бөс, үр тариа тэргүүтнийг барьсан хүмүүс дуганы голоор эгнэн зогссон байв.

Хурсан олон: "Энэ газар орноос өөр ариун орон байхгүй тул эндээ үлдэн соёрх оо. Сүмбэр уул мэт бат бөх энэ сэнтийгээс өөр сэнтий байхгүй тул эндээ ажран соёрх оо" хэмээн Далай ламыг урт наслахыг ерөөн залбирч байлаа.

Бат оршил өргөх ёслол өндөрлөхийн алдад Түгсэй ринбүүчий бээр Дээрхийн гэгээн Далай ламд найман тахил, нас уртасгах эм, рашаан тэргүүтнийг өргөлөө. Ингээд хурлын зан үйлийг гүйцэтгэхэд гарсан аливаа алдаа, уналыг наманчлах залбирал уншиж, хамаг амьтан буяны хийгээд билгүүний чуулганыг хурааснаар Бурханы хутагт хүрэх болтугай гэсэн утгатай зориулга ерөөл тавилаа. Дараа нь Дээрхийн гэгээн Далай ламын зохиосон "Шашин дэлгэрэхийн ерөөл"-ийг уншив.

Далай лам хуран цугласан олонд хандан ийн өгүүлэв:

"Өнөөдөр надад эсэн энх, өлмий бат байхуйн бат оршил өргөсөн Бругва гаржүдийн ёсны хувраг, сүсэгтэн олонд талархаж байна. Наашаа ирж байхдаа миний сэтгэл баясгалантай бөгөөд сониучхан догдолж байлаа. Та бүхэн нар бурхны шашиндаа сайн зүтгэсний үрээр би өнөөдөр энд байгаа юм шүү. Шашин номоо дэлгэрүүлэх тухай залбирахдаа бид сүм хийд барих тухай биш, харин өөрсдийн сэтгэл оюунд номыг дадуулахыг бодох ёстой юм. Номыг дадуулах гэдэг нь гадна талын хөгжлийг хэлж буй хэрэг биш. Энэ нь номын Гурван аймаг, гурван чуулганыг судлахыг, тэдгээрийг сэтгэлдээ онохыг хэлж буй. Үүнийг л бид шашин дэлгэрүүлэх гэж ойлгох учиртай.

"Би багш нараараа хөтлүүлэн ном үзэж, ном хаялцан, учир шалтгааны ухаанд суралцсан билээ. Ингэхдээ Билгүүний чуулган, Төв үзэл тэргүүтнийг судалсан. Та нар ч бас ном үзэж, сургаалыг шимийг нь хүртэх хэрэгтэй. Ингэснээр та бүгдийн сэтгэл амар амгалан болно. Би ингэж амьдарсан даа. Та нар ч бас Гурван суртгаалыг дадуулж, хоосон чанарын утгыг эргэцүүлсээр түүнийг мэдэрч, амтыг нь мэдэрч чадвал сэтгэлийн амар амгаланг эдэлнэ.”

"Ямар ч хүн саад бэрхшээлээс тойрох нь үгүй. Бодь сэтгэл хийгээд хоосон чанарын бясалгал хийдэг хүн ямар ч бэрхшээлтэй тулгарсан бай гутарч гуниглахгүй, зүрх сэтгэл нь баяр баясгалангаар дүүрэн байх болно.”

"Бурхны номын уламжлалыг хадгалж хамгаалах тухайд бол бид бүгд л, “Ертөнцийн зургаан чимэг”, “Хоёр их багш” гэгддэг Энэтхэгийн мэргэн багш нартай л адил бурхны номыг баримтлагч, Бурхан багшийн шавь нар мөн юм. Бурхан багшийн гэгээрсэн үйлс, ялангуяа түүний сургаалыг олон талаас нь харж болно. Энэ бол их өргөн цар хүрээтэй, нээлттэй сургаал болохоос явцуу, хязгаарлагдмал зүйл биш юм.”

“Илт номын сан” (Авидармакоша), энд гардаг сансрын тухай тайлбарын хувьд Васубанду өнөөдөр энд байсан сан бол (түүнд шинжлэх ухаанаас суралцах боломж байсан бол) юу хэлэх байсныг мэдэхгүй юм. Гэхдээ би "Илт онохуйн чимэг" (Ависамаяаланкара), "Төвд орохуй " (Мадьяамика), Праманавартика шастир зэргийг цээжилж байсан. Эдгээр нь аливаа юмсын мөн чанарыг сайтар шинжилсэн их хэрэгтэй ном байдаг юм.

"Орчин үеийн эрдэмтэд оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн үйл явцыг судлах болохоороо бидэнд хандаж, биднээс асууж лавлан, ихэд үнэлдэг. Тэд Бурхан багшийн сургаал гэдэг талаас нь бус, буддын ухаанд сэтгэл оюун, сэтгэл хөдлөлийн талаар хэрхэн тайлбарлаж байгааг нь сонирхдог. Ийнхүү бидний хэлэлцүүлэг, яриа ихэд үр дүнтэй болдог билээ.

"Иймд Бурхан багшийн сургаалыг дагадаг бид өөрсдөө оюун ухаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар суралцах хэрэгтэй. Бурхан багшийг энэ ертөнцөд бодитой залран байх тэр цагт 4 янзын хуврагийн чуулган байсан. Тэр үед улс орон даяар амар амгалан байжээ. Хэрэв бид үүнийг даган дуурайж чадвал шашин ном хийгээд бид бүгдэд их тустай байх болно. Мөн бусдад ч амар амгалан байх зориг өгөх болно.

"Бурхан багшийн сургаалыг баримталдаг хүний хувьд би өглөө сэрмэгцээ бодь сэтгэл, хоосон чанарын үзлийг бясалгадаг. Ингэхээр сэтгэл их сайхан тайван, амар амгалан болдог. Гурван сав аймгийн сургаалаас хүмүүст тайлбарлаж өгөхөд ихэд талархан хүлээж авдаг даа.

"Би хүмүүст урд ба хойд насны талаар ярихгүйгээр, оюун хаан, сэтгэл хөдлөлийн талаар ойлгож мэдэх замаар сэтгэлийн амар амгаланг хэрхэн хөгжүүлж болохыг тайлбарлаж өгдөг. Үүнийг мэдрэл, сэтгэл судлаачид зэрэг орчин үеийн эрдэмтэд ихэд талархан үнэлдэг юм.

"Та бүхэн бурханы номд суралцах хэрэгтэй. Дараа нь сурсан зүйлээ өөртөө дадуулж байж бусадтай хуваалцаж чадна." Дуганд байгаа хүмүүс алга нижигнүүлэн ташив.

"Бругва гаржүдийн уламжлалын хуврагуудаас надад эсэн энх, өлмий бат оршихын ерөөл өргөсөнд би ихэд талархаж байна. Хамаг амьтны тусыг бүтээхийн төлөө би чин сэтгэлээсээ чадах бүхнээ хийж байна. Бусдын сайн сайхны төлөөх чин сэтгэлийн залбирлын үр шим гарах нь дамжиггүй юм."

Орчуулсан Д.Дуламжав 

Далай лам эмгэнэлийн бичигтээ:

"Хөрш зэргэлдээ Мьянмар, Тайланд улсад болсон энэ гамшгийн улмаас хайртай дотнын хүмүүсээ алдахын гашуун зовлон амсаж байгаа, бэртэж гэмтсэн бүх хүний төлөө эмгэнэн гашуудаж, залбирч байна."

"Газар хөдөлсөн гамшгийн бүсүүдэд НҮБ-ын харьяа байгууллагуудаас гадна Энэтхэг зэрэг улс хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлж байгаа нь нэн сайн хэрэг билээ.

Гамшигт нэрвэгдсэн Мьянмарын ард түмэнтэй эв санаа нэгтэй байдгаа илэрхийлэн Далай ламын Гандан Повран сангаас хүмүүнлэгийн тусламжийн хандив өргөх болно.” гэжээ.

Дээрхийн гэгээн захидлаа залбирлаар төгсгөжээ.

Дээрхийн гэгээний зохиосон Ловон Бадамжунай бурханы уншлагаар хурал эхэлсэн бөгөөд Жамьяан Кенце Чоки Лодрэгийн Дээрхийн гэгээний өлмий бат оршихын тухайтад зохиосон уншлагаар цааш үргэлжлэв.

Цугласан олонд цай болон амтат будаа түгээв.

Далай ламд Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, таалалын бэлгэдлийн хамт хот мандал өргөлөө. Дагинасын дүрийг илтгэх, таван навчит титэм, магнаг торгон өмсгөл бүхий таван лам хонх дамар дугарган танхимд орж ирэн арслант ширээний өмнө цугларав. Тэд алгаа гадагш хандуулснаар хамгаалах бэлгэдлийг үзүүлсэн, гарж одох гэж буй мэт босоо зогссон нь орхин явах ёсыг бэлгэджээ.  Дээрхийн гэгээний тохой хэрийн хөрөг дүр танхимын ар хананд байх ажээ.

Хурлыг ахалж буй болон бусад ч лам  Дагинасад хандан ном уншсан ба дагинас нь Ламыг ариун орон руугаа авч явахаар иржээ. Бүхий л адистэдийг оршоосон хөрөг дүр нь бодитой орших Ламаас ч илүү тэдэнд үнэ цэнтэй тул бодит Ламын оронд  хөрөг дүрийг авч явж болдог билээ.

Важра дагина, Радна дагина, Бадма дагина, Гарма дагина болон Будда дагина нар нэг нэгээрээ арслант ширээний урдаас эргэж харалгүйгээр тус газрыг орхин, хөрөг дүрийн урд цуглах ажээ. Тэгээд тэд хөрөг дүрийг авч, гарч одов. 

Найчун Чойжингийн гүртэн бээр Бурхан багшийн лагшин, зарлиг, тааллын бэлгэдлийг Дээрхийн гэгээнд өргөв. Жамьяан Кенце ринбүүчийн зохиосон Дээрхийн гэгээний өлмий батдахын тухайтад зориулсан уншлага залбирлыг дахин уншлаа.

Найчун гүртэн Дээрхийн гэгээний өөдөөс харан эхний эгнээнд Хочэн ринбүүчийн зүүн талд суух агаад Чойжин сахиусаа буулгав. Чойжин сахиус Дээрхийн гэгээний дэргэд хүрч, хамаг амьтны тусын тулд, дээдийн номын тухайтад урт наслахыг хүсэн залбирав. Дараа нь Чойжин сахиус хурлыг ахалж буй ламд хадаг өргөв. Сахиус биеэс нь гарах үед гүртэнг танхимаас дамнан авч гарлаа.

Танхимд олон төрлийн өргөл өргөж буй сүсэгтнүүдийн цуваа байх агаад Хочэн ринбүүчи Дээрхийн гэгээнд найман тахил болон хаан төрийн долоон эрдэнийг өргөж номоо номлон урт наслахыг хүсэн айлтгав. Найчун гүртэн буцан ирж Дээрхийн гэгээнд найман тахил өргөв.

Дээрхийн гэгээнийг урт наслаж өлмий батдахын тухай дахь Жамьян Кенце ринбүүчийн уншлагыг 3 дахь удаагаа уншлаа. Залгуулаад гайхамшигт тавдугаар Далай ламын “Гурван эрдэнэд залбирсан чин зүрхний айлтгал”, Гоцанпагийн залбирал зэргийг уншив.

Цугларсан олонд хандан Дээрхийн гэгээн түүнийг өлмий батдахын тухай дахь өнөөдрийн ёслолын хэсэг болох уншлага залбирлууд сайхан болсныг тэмдэглэлээ.

"Би хамаг амьтны тусын тулд тэрчлэн номыг улам дэлгэрүүлэхийн тулд илүү хичээж,   цаашид ч энэ мэтчилэн үйлдэхийн тулд залбирсаар байх болно. Одоо дэлхий даяар оюун санаа,  сэтгэл хөдлөлийн  талаарх Бурхан багшийн сургаалыг анхаардаг болсон. Энэхүү мэдлэгийн талаар хуваалцаж, хамаг амьтны аз жаргал, амар амгаланг бий болгохын төлөө би үргэлжлүүлэн ажилласаар байх болно. Энэ дашрамд бат оршил өргөх  ёслолыг хийсэн Найчун хийд, хийдтэй хамтран ажилласан, тус хийдэд харьяалагддаг бүх хүнд талархлаа илэрхийлье.

Англи хэлнээс орчуулсан Б.Баярмаа

Өнөөдөр Дээрхийн гэгээн Далай лам Дашлхүнбэ хийдээс гадагш мориллоо. Түүнийг үдэж гаргахаар лам хувраг, энгийн иргэд зам дагуу урт цуваа үүсгэн зогссон байв. Далай лам Билакуппе хотоос 40 км зайтай Карнатака мужийн Хүнсүр хот дахь тарнийн ёсны Жүмэ дацан руу машинаар явсан юм. Хүнсүр хотод Дээрхийн гэгээнтнийг хүрэлцэн ирэхэд төвөд болон бусад үндэстний олон хүн цугласан байв. Гандан Трисүр ринбүүчи, цорж лам, тарнийн ёсны Жүмэ дацангийн хамба лам, дэд хамба болон Хүнсүр хотын төлөөлөгч нар Далай ламыг хүндэтгэн углаа. Үүний дараа өмнөх Гандан Три ринбүүчи Жүмэ дацангийн гол дуган руу Дээрхийн гэгээнийг хөтлөн залав.

Дээрхийн гэгээнийг сэнтийд залармагц Жүмэ дацангийн хамба лам, гэвш Наваансэнгэ мөргөл үйлдэн мандал, бурханы лагшин, зарлиг, тааллын шүтээн зэргийг өргөлөө. Мөн Далай ламд Хүнсүр хотын сонгуулийн тойргоос мужийн Их хуралд сонгогдсон ноён Хариш Гоу хүндэтгэл үзүүлэв.

Дээрхийн гэгээнийг шалан дээр нь цэцгийн дэлбээ тараан цацсан дуганы голоор алхах үед лам хуврагууд тус хийдийг анх байгуулсан Жавзан Шаравсэнгээд зориулсан магтаал залбирлыг уншив. Их шидтэн Шаварипагийн зохиосон зургаан мутарт Махгалын магтаал, түүнчлэн Богд Зонховын зохиосон Номун ханы магтаалыг уншлаа. Цугласан олонд цай, бэрээс түгээж, Жовужи Атиша, Бромтонба, Богд Зонхов нарт тахил өргөх ерөөл уншив.

Дээрхийн гэгээнтэн цугларсан олонд хандан ийн айлдав:

"Хэдий наашаа ирэх зам нэлээд урт байсан ч би алжааж ядарсангүй.

“Хаа ч суурьшсан бай төвөдүүд намайг хараад нэлээд баярлаж байгаа бололтой байдаг. Би хүмүүстэй амархан нөхөрлөдөг, тэд намайг Далай лам гэдэг нэрийг авч яваа хүний хувьд хүндэтгэлтэй ханддаг биз ээ. Би До-ме буюу Амдод төрж, дараа нь Төвөдийн төв нийслэл рүү нүүн, тэнд багш нараараа буддын гүн ухаан, учир шалтгааны ухаан зэрэг олон хичээл хөтлүүлэх завшаан тохиосон билээ. Ном хаялцахад тус болдог туслахууд маань ч надад их эелдэг ханддаг байсан бөгөөд тэдний дэмээр би тархиа сайтар ажиллуулж сурсан гэж боддог.

“Төвөдөд байхдаа би Сэра, Гандан, Бэрээвэн зэрэг томоохон хийдүүдэд очиж шалгалт өгч байлаа. Сүүлд Лхас дахь Жохан хийдэд гэвш лхаарамбын дамжаа цол хамгаалах шалгалт өгсөн билээ. Дээрх гурван хийдийн эрдэмтэн багш нарын өмнө шалгалт өгөн зогсож байхдаа, гаднаа бол өөртөө итгэлтэй мэт харагдаж байсан байж магадгүй ч дотроо ихэд сандарч, зүрх минь хурдан цохилж байсан юм. Гэсэн хэдий ч би баяртай байсан. "Эрдмийн гурван их хийд"-ийн хуврагуудтай ном хаялцсан шалгалтууд амжилттай болж өнгөрсөн билээ.

“Тэгэхээр Амдогоос холын замыг туулж ирсэн Лхамдондов хүү Далай лам хэмээх нэрийг авсан цагаасаа хойш Бурхан багшийн сургаалыг дагаж, хамаг амьтны тусыг хийхийг хичээж ирсэн билээ. Зөвхөн төвөдүүд ч гэлтгүй, бурхны шашингүй хүмүүс хүртэл надад найрсаг хандаж, миний хэлэх зүлйийг сонсохдоо дуртай байдаг. Энэ нь миний амьдралыг утга учиртай болгодог гэж би боддог.

“Дахиад надад 10, 15 жил амьдрах нас байгаа гэж итгэдэг. Энэ хугацаандаа бурханы шашин болон Төвөдийн төлөө зүтгэсээр байх болно. Энэ бол миний цаашид үргэлжлүүлэн оруулах хувь нэмэр юм.

“Хэдийгээр эх нутгаасаа хол амьдарч байгаа ч шаргуу хөдөлмөрлөж чадсан билээ, бид. Шинжлэх ухааныг сонирхдог болохоор би шашин шүтлэггүй олон хүнтэй, түүний дотор эрдэмтэд судлаачидтай хүртэл анд нөхөр болсон билээ. Тэдэнтэй яриа хэлэлцүүлэг өрнүүлснээрээ би шашин номдоо, ялангуяа судар, тарнийг ёсыг хослуулсан Богд Зонховын ёс уламжлалынхаа төлөө хичээн зүтгэж чадсан байх гэж санадаг. Түүний сургаал дээр үндэслэсэн бясалгалыг ч мөн би хийдэг. Үүний үр дүнд би зөв үзлийг баримталж, бусадтай түүнийгээ хуваалцаж, тэдэнд оюун бодлоо хэрхэн өөрчлөх талаар тайлбарлаж чадсан байх гэж боддог. Ийнхүү нийгмийн бүхий л салбарын хүмүүстэй ярилцаж хэлэлцүүлэг өрнүүлж байжээ.”

“13-р Далай ламыг таалал төгссөний дараа намайг түүний хойд дүрээр тодруулж, Далай лам хэмээх нэрийг өгсөн бөгөөд би өнөөг хүртэл номын болон хамаг амьтны тусыг бүтээхийн тулд чадах бүхнээ хийж байгаа. Өмнө дурдсанчлан, би зүүдэндээ 110 ба түүнээс дээш насалж магадгүй гэсэн шинж тэмдгүүдийг харсан бөгөөд цаашдынхаа амьдралаа мөн ном болон Төвөдийн үйл хэрэгт үргэлжлүүлэн зориулна гэж бодож байна.”

“Өнөөдөр би энд хүрэлцэн ирсэндээ, та бүхний хүндэтгэлийг хүлээж байгаадаа их баярлаж байна. Хэрэв Төвөддөө байсан бол би өндөр сэнтийд залраад, олон нийттэй шууд харилцах боломжгүй байх байсан болов уу. Нэлээд албархуу орчинд байх байсан биз ээ. Цагаачлан амьдарч байхад нийгмийн олон янзын салбарын хүмүүстэй уулзаж, харилцах боломжтой байдаг нь надад шинэ сэргэг мэдрэмж төрүүлдэг. Цөллөгт ирснээсээ л эхлэн би хүмүүстэй шууд харилцаж, тэдэнд туслахыг хичээж ирсэн. Өөрийн ертөнцөд байж, эргэн тойронд юу болж байгааг анзаарахгүй хөндий байхын оронд хүмүүстэй ярилцаж, өөрийн бодлыг тэдэнд ойлгуулахыг хичээх нь миний мөн чанартай нийцдэг.”

“Жүмэ тарнийн дацан сургууль нь Ямандагийн тарни уншдагаараа алдартай билээ. Та бүгдийн надад итгэх итгэл бидний хооронд бат бөх барилдлага тогтох үндэс суурь болдогт би их талархдаг юм. Төвөдүүд бидний хооронд аль нутгийн гаралтай, багш тань хэн гэдгээс хамааран бага зэргийн ялгаа байж болох ч бидний сэтгэлгээний үндэс ижил билээ. Бид Бурхан багшийн хоёр мянга таван зуун жилийн өмнө айлдсан сургаалыг таслалгүй үргэлжлүүлэн авч яваа билээ.”

“Номт хаадын үед Бурхан багшийн сургаал ном Төвөдөд орж ирсэн болохоор бид өнөөг хүртэл энэ сургаалыг өнөө цагт хадгалсаар ирж чадсан бөгөөд цаашид ч үргэлжлүүлэн авч явна гэдэгтээ итгэл дүүрэн байдаг.”

"Миний бие “Далай лам” гэдэг нэрийг авч яваа тул Бурхан багшийн сургаалыг хадгалан хамгаалах нь Далай лам гэдэг хүний үүрэг юм. Намайг Далай ламын сууринд байх энэ цаг үед Бурхан багшийн ном өмнөх Далай лам нарын үеийнхээс илүүтэйгээр дэлгэрсэн гэж хэлж болох байх. Зөвхөн шашин шүтдэг хүн байхаас илүүтэйгээр сайхан сэтгэлтэй байх, сайн хүн байхын чухлыг түгээн ойлгуулахыг би хичээсэн билээ. Энэхүү санааг минь олон нийт хүлээн зөвшөөрч, сайшаадаг. Тарнийн дацангийн лам хуврагууд та бүхэн үе үеийн Далай лам нарт туслан дэмжиж ирсэн билээ. Өнөөдөр яриагаа үүгээр дуусгая. Баярлалаа."

Дээрхийн гэгээнтэн өөрт нь зориулж бэлдсэн өрөөндөө амрахаар явав. Маргааш Жүмэ тарнийн дацангийн лам нар түүнд бат оршил өргөх болно.

 Англи хэлнээс орчуулсан Д.Халиун    

Өнөөдөр Дээрхийн гэгээнтэн Далай лам Дашлхүнбэ хийдийн ном хаялцах мэтгэлцээний талбайд "Үхэлгүй мөнхийн шидийг хайрлагч" хэмээх Цагаан дарь эхийн судрын талаар айлдаж, насны авшиг хайрлалаа. Уг авшгийн зан үйлийг Дээрхийн гэгээнтний багш байсан Такдак Ринпоче, Нгаванг Сунграб Тхутоп нар зохиосон билээ.

Лам, хандмаа нар дуганыг дүүргэж, дотор багтаагүй лам, хандмаа болон энгийн хүмүүс гадаа ном хаялцах мэтгэлцээний талбайд том саравчны дор сууцгаажээ. Насны авшиг авахаар 25000 орчим хүн цугларсны дотор Карнатака мужийн бусад суурингаас ч олон төвөд хүмүүс ирсэн байлаа. Дээрхийн гэгээнтэн гольфын тэргээр хийдийн үүдэнд морилон ирээд сэнтийдээ заларлаа. Түүнийг сэнтийдээ заларсны дараа залбирал уншиж, цай, талх, шар тостой будаа тарааж, өргөл өргөн ерөөл тавив.

Дээрхийн гэгээнтэн сүсэгтэн олонд хандан хэлэхдээ: "Былакүппэд хийж байгаа айлчлал маань ийнхүү өндөрлөх дөхөж байна. Өнөө цагт бид олон бэрхшээлтэй тулгарч байгаа тул насны авшиг өгөх нь өлзийтэй сайн байх болов уу гэж бодоод ийнхүү үйлдэх гэж байна. Зүүдэнд минь намайг 110 насална гэсэн шинж тэмдэг үзэгддэг юм. Ямартай ч та бүхэндээ насны авшиг өгч энэ удаагийн айлчлалаа өндөрлөе гэж бодлоо.

“Энэхүү насны авшиг нь бидэнтэй хүчтэй барилдлагатай Цагаан Дарь Эхийн насны авшиг юм. Нэр төр, эрх мэдлээ өсгөхийн төлөө бус буян номд шамдах хүсэл зоригтой хүмүүс энд олноороо цугларчээ. Тиймээс би энэхүү айлчлалынхаа өлзий дэмбэрлийг бодож Цагаан Дарь Эхийн насны авшгийг өгч байгаа юм шүү."

“Бурхан багш биднийг мэлмийдээ тольдон таалал нь ихэд баясаж байна хэмээн төсөөлөх бясалгалыг бид сүүлийн хэдэн хоног хийлээ. Үнэхээр тийнхүү баясах байсан нь тодорхой.

“Тун саяхан би Бодгаяа дахь Тайланд хийдэд уулзалтад оролцож байх үеэр Бурхан багшийн дүрийг сэтгэлдээ маш тод буулгалаа. Бурхан багш бээр над руу дохих шиг санагдахад би өөдөөс нь ихээхэн хүндэтгэл бишрэлтэйгээр харж, түүний энэрэл нигүүлслийг мэдэрсэн билээ. Тэр бээр надад ер бусын энэрэнгүй хандаж, сэтгэл хангалуун байсанд би баярлаж байсан.

“Бурхан багшийн ном дэлхий даяар түгж, урьд өмнө нь Бурханы шашингүй байсан газруудад хүртэл дэлгэрч байна. Үүнд би өөрийгөө тодорхой хувь нэмрээ оруулсан гэж боддог.

“Бага балчраасаа эхлэн би багш нарынхаа хажууд номонд суралцаж өссөн агаад үүний ачаар амьдралаа хэрхэн утга учиртай болгох эрдмийг олж авсан билээ. Би Амдогийн До-ме хотод төрсөн бөгөөд намайг бага балчир байхад ээж, эмээ нар маань надад их эелдэг ханддаг байсан. Сэтгэл оюуныг судлах сонирхлыг минь манай гэр бүлийнхэн надад төрүүлсэн юм. Гурав, дөрвөн настай байхдаа би Гүмбүм хийдэд очиж байжээ. Тэнд шавилан сууж байсан залуу лам нарыг хараад Ом ара база нади тарнийг даган дууриан уншиж сурсан юм. Энэ үеэс ном сурах үр хөрөнгө сэтгэлд минь суусан болов уу.

“Лхамо Лацо нуурын хөвөөн дээр А, Ка, Ма үсэг тодрон үзэгдсэн нь намайг Далай ламын сэнтийд залрахад нөлөөлсөн нэгэн шинж тэмдэг байсан юм. Өөрийнхөө хийсэн үйлдлээр бус хүчтэй үйлийн барилдлага хийгээд урьдын ерөөлийн үрээр би энэ үүрэг хариуцлагыг хүлээсэн юм. Тиймээс төв нутгийн Төвөдүүд болон Амдо, Дхо-төгийн нутгийнхан надад их сүсэг бишрэлтэй байдаг юм.

“Миний амьдралын хамгийн сайхан үе бол Буддын гүн ухаан, бясалгал, шүтэн барилдлагын ухаан, ном хаялцах ухааныг заасан хоёр багштайгаа учирснаас хойш эхэлсэн юм. Тэдний өгсөн урам зоригийн ачаар би Майдар бурханы айлдсан “Илт онохуйн чимэг” (Абхисамаяланкара), Чандракиртигийн “Төвд орохуй” (Мадхьямакавтара) номыг цээжилсэн. Дараа нь багш нараасаа эдгээр номын нарийвчилсан тайлбарын дамжлагыг хүртсэн билээ. Тиймээс би өөрийгөө азтай гэж боддог.

“Лхаст үймээн самуун дэгдэх үед би Норбулингад байдаг Махгал бурханы өмнө залбирсан билээ. Мөн хэрхвэл зохистойгоо тодорхой болгохын тулд биедээ байнга авч явдаг байсан Балдан Лхам бурханы дүрийн өмнө төвөдийн уламжлалт балингийн мэргэ тавьдаг байлаа. Мэргэнд намайг Норбулингаас харанхуй бүрий цагаар дайжин зугтаж байгааг харуулдаг байсан юм. Харин сайн төлөг буухдаа намайг энэхүү эрх чөлөөтэй оронд хүрэлцэн ирж, уулзах боломжгүй байх байсан олон хүнтэй уулзаж буйг харуулдаг байв. Ийнхүү би "Далай лам" гэдэг нэрийг урьд өмнө нь мэддэггүй байсан газруудад таниулж, олны хүндлэлийг хүлээсэн билээ. Тиймээс энэхүү эрдэнэт хүний амьдрал минь үнэ цэнтэй байсан гэж боддог.

“Би ариун шагшаабадыг сахин Бурханы номыг даган мөрдөж тарнийн номыг үргэлжлүүлэн үйлдэх болно. Үүнээс гадна би бясалгал хийдэг. Өглөө бүр бодь сэтгэл болон хоосон чанарыг бодон бясалгадаг. Үүнийг өдөр бүр хийж, бодсадвын явдлаар амьдрахыг хичээдэг билээ. Буддын шашныг сонирхдоггүй хүмүүстэй хүртэл найзалж нөхөрлөдөг болсон.

"Бага насаа Төвөдөд өнгөрүүлж, залуу насандаа эх нутгаасаа дүрвэн гарч, түүнээс хойш амьдралынхаа ихэнх хэсгийг энд өнгөрүүлсэн билээ. Өмнө нь хэлсэнчлэн, миний зүүдэнд намайг 110 орчим наслах шинж тэмдэг үзэгддэг" гэж хэлэхэд цугласан олон алга ташив.

“Хүмүүс нь нэлээд хатуу, ширүүн гэдгээрээ алдартай Силинээс гаралтай хүн билээ би. Бурханы номд суралцан амьдарсан тул тийм ширүүн дориун байгаагүй гэж би өөрийгөө боддог.

“Өнөөдөр би насны авшиг өгөх гэж байна. Эхлээд тодорхой бэлтгэл хийх хэрэгтэй. Энэ зуур та бүхэн Дарь Эхийн тарнийг хамтдаа хөгжөөж байгаарай."

Дээрхийн гэгээнтэн цугларсан олонд хандан ийн айлдав.

“Эрдэнэт хүний биеийг олж төрсөн учраас бид утга учиртай амьдрах ёстой. Үүний тулд бид Бурхан багшийн цогц сургаал болон шагшаабад, бясалгал, билиг билгүүн хэмээх гурван эрдэмд суралцан дадуулах нь чухал. Харин эдгээрийг сайтар үйлдэхийн тулд бид урт наслах хэрэгтэй шүү дээ. Мөн Гаадамбын уламжлалыг дагах хүмүүсийг авралдаа багтаана хэмээн тангарагласан Арьяа Дарь Эх шиг бурхныг түшиглэн насаа уртасгах боломж бидэнд бий.

“Дөрвөн тарнийг бодь сэтгэлийг үүсгэн үйлдэх ёстой учраас юуны түрүүнд бодьсадвын санваар авна. Бодь сэтгэлийн сэдэл үүсгэлгүйгээр тарнийн бясалгалыг үйлдвээс зөв чиг алдагдах магадлалтай. Та ямар ч тарнийн бясалгал хийдэг байсан, тэр нь бодь сэтгэл буюу бусдад тустай байх гэсэн сайхан сэтгэл дээр суурилсан байх ёстой билээ. Энэ бол миний баримталдаг арга барил юм. Өглөө сэрээд л би бодь сэтгэлийг үүсгэж эхэлдэг. Өдрийн турш бодь сэтгэлийг огт марталгүй дурьдан сэтгэлдээ барьдаг. Унтахдаа ч бодь сэтгэлийг бясалгасаар байдаг. Та ямар ч үйл хийж байсан хамаг амьтны тусын тулд хийж байна гэж дотроо бодон хийж байгаарай. Ингэснээр та бусдад тустай амьдралаар амьдрах болно.”

Дээрхийн гэгээнтэн бодь сэтгэлийг үүсгэх, бодьсадвын санваар тангараг авах номыг хуврагуудтай хамт хөтлөн явуулав. Үүний дараа тэр бээр насны авшгийг зохих үе шатуудаар хөтлөн явуулсан бөгөөд сүсэгтэн олныг өөрсдийгөө хоосон чанарт уусан шингэж байна хэмээн бясалгахыг айлдав. Үүний дараа тэд Цагаан Дарь Эхийн дүрээр гарч ирж байна хэмээн бясалгаарай гэв.

“Өглөө бүр сэрэхдээ би бодь сэтгэл болон хоосон чанарын тухай бясалгадаг. Өдөр тутмын амьдралдаа арга болон билиг билгүүн гэгдэх эдгээр бясалгалын хоёр ухаанд сэтгэл оюунаа чиглүүлэхийг хичээдэг. Энэ хоёр бясалгалыг өдөр, долоо хоног, сар, жилээр тооцогдох өдөр тутмынхаа амьдралд шингээж оюун сэтгэлдээ бодь сэтгэл, хоосон чанарыг бат суулгахыг чармайдаг юм. Энэ бол зөвхөн залбирал уншаад өнгөрөх биш, харин эдгээр зарчмуудыг миний шашин ном, зан үйлийнхээ гол цөмийг болгодог явдал билээ. Ингэж байж бидний амьдрал утга учиртай болж чадна.”

Авшиг өгч дуусмагц Дээрхийн гэгээнтэн сүсэгтэн олныг өөрсдийн үйлдсэн арвин их буянд даган баясахыг хүсэв. Тэр бээр үүнээс хойш Хүслийг биелүүлэгч Цагаан Дарь Эхийг өөрсдийн авралын бурхан болгон шүтэхийг зөвлөв.

Хурал ном өндөрлөхөд мандал өргөж, “Үнэний залбирал” уншлага болон бусад өлзий хутаг оршоох ерөөл залбирал уншлаа. Дээрхийн гэгээнтэн ном хаялцах мэтгэлцээний талбай дундуур гольфын тэргэнд суун хийдийн хаалгаар гарахдаа сүсэгтэн олон руу инээмсэглэн гараа далласаар өргөө рүү буцлаа.

Орчуулсан Д.Халиун 

"Учир шалтгааны ухаан, логикоор дамжуулж судалдаг Бурхан багшийн сургаал зөвхөн Төвөдөд л хадгалагдсаар ирсэн. Энэ уламжлал сэтгэл оюун ухааныг хувирган өөрчлөх маш үр дүнтэй аргуудтай тул бид үүнийг хадгалан хамгаалахын төлөө чармайх ёстой.

Хүний сэтгэл оюун хэрхэн ажилладаг талаарх мэдлэг өөр уламжлалд бус манай өв уламжлалд агуулагдсан байдаг тул бид ийн хичээх ёстой. Хүний сэтгэл оюуны талаар ийм ойлголттой тул бидэнд муу сэтгэлийг дарах, эерэг бодлыг төрүүлэх арга хэрэгсэл бий билээ. Энэ бүгдийг нарийн нямбай судалж үзсэний дараа бид сэтгэл оюуныг өөрчлөх арга хэрэгслүүдийг зөв ашиглаж чадна. Тэгэхээр буддын сонгодог судар бичгүүдийг судлах нь хүний амьдралд бодитой тустай байх нь ээ.”

Энэ үед хурлын дуганд цугларсан хүмүүс бурхан багшийн магтаал, "Наландагийн 17 их бандидагийн магтаал", Дээрхийн гэгээнтний зүрхэн тарни зэргийг уншлаа.

Дээрхийн гэгээнтэн бурхан шүтээний тахилын ширээн дээрх зулыг асаагаад хуврагийн чуулганы өөдөөс харж заларлаа. Түүний зүүн талд хуучин Гандан Три ринбүүчи, Жанцанчойжоо зэрэг арван нэгэн хийдийн хамба нар суудлаа эзлэв. Баруун талд нь одоогийн Гандан Три ринбүүчи, гэвш лхаарамба Лувсандорж, Гандан Пован сангийн ажилтнууд суув. Төвөдийн Захиргааны албан хаагчид хуран чуулсан олны эхний эгнээнд лам нартай хамт суув. "Дамжлагын багшид тахил өргөх", "Ламын чодва" зэрэг хурлын уншлагаар бат оршил өргөх залбирал эхлэв.

Нийт цугласан хүмүүст цав, гамбир түгээв. Богд Зонхов болон түүний хоёр шавьд өргөх залбирлаар манз адислав.

Төвөдийн орны номыг тээн дэлгэрүүлэгч Зонхов

Учир шалтгааны ухааны эзэн Жалцавжий

Судар тарнийн ёсыг сахин хамгаалагч Хайдавжий хэмээх

Эцэг хүү гуравт энэхүү ундыг өргөе.

Дараах залбирлаар цав адислалаа.

Зүйл бүрийн амтат идээн хийгээд

Цэцэгс, хүж, зул тэргүүтэн

Бодитой хийгээд сэтгэлээр хувилгасан бүгдийг

Буяны дээд чуулганы орон танаа өргөе.

Дараа нь хурлын бэрээс түгээлээ. Ламын чодвын хурал үргэлжилсээр цог өргөх хэсэг эхлэв.

Хурлыг удирдаж буй очирт багш болох Жанцанчойжоо Госок ринбүүчи бээр Дээрхийн гэгээнтнийг урт удаан ажрахыг хүсэмжлэн очирт суурь зэрэг шүтээний өргөлүүдийг өргөв. Сэра Мэ, Сэра Жэ хийдийн хамба лам нарын хамтаар эхлээд Дээрхийн гэгээнтэнд мандал өргөж, дараа нь бурханы бие, хэл, тааллыг бэлгэдсэн шүтээн, ламын дээл (намжар), олбог (дингва), ламын банзал, таяг (харсил), 8 тахил, төрийн 7 эрдэнэ, найман зай зэргийг тус тус өргөлөө.

Олон улсын гэлүк байгууллагын төлөөлөгчид болон өнөөдрийн хурлын өглөгийн эздийг Дээрхийн гэгээнтнээс адис хүртэх зуур Дээрхийн гэгээнтний хоёр багшийн зохиосон “Далай ламын өлмий бататгах залбирал”-лыг уншив. Шинээр томилогдсон Шарзэ Чойжоо бээр талархлын мандал өргөлөө. Сэра хийдийн ажилтнууд ирж адис хүртэв.

Дээрхийн гэгээнтэн хурсан олонд хандан: "Өнөөдөр Сэра хийдээс бат оршил өргөлөө. Сэра, Гандан, Бэрээвэн гурван их дацан хийдийн хуврагууд олон арван жилийн турш надад чин итгэл, сүсэгтэй байсаар ирсэн билээ. Энэ гурван хийдтэй би үргэлж ойр байдаг агаад лам нар нь надад онцгой хүндэтгэлтэй ханддаг. Бидний хоорондох энэ итгэл, барилдлага огтхон ч суларч хэлбийж байсангүй. Энд цугласан болон бусад хийд орны лам хуврагуудын сайн сайхны төлөө залбирал ерөөлөө зориулъя.

Урьдын үйл ба ерөөлийн үрээр би энэ насандаа Төвөдийн ард түмэнтэй онцгой барилдлагатай байх хувьтай ажээ. Төвөдийн зон олны төлөө зүтгэх тухай бодохын төдийд нүдний нулимс цийлгэнэдэг нь ард түмнээ гэх халуун дотно сэтгэлийнх биз ээ. Зүрх сэтгэлийнхээ гүнээс би Төвөдийн төлөө, тэнд бурханы номыг дэлгэрүүлэхийг төлөө зүтгэсээр байх болно. Үүнтэй холбоотой намайг 110 нас зооглоно гэсэн шинж тэмдгүүд гарсан байдаг.

“Дэлхий дахинд буддын шашныг сонирхдог хүмүүс Сэра, Гандан, Бэрээвэн гэсэн гурван их хийдийг ихэд хүндлэн дээдэлдэг. Энэ хүмүүсийн олонх нь, тэр дундаа шинжлэх ухааны эрдэмтэд надад тун ч онцгой сайхан ханддаг. Тэд манай өв уламжлан ирсэн эрдэм ухааны нэг хэсэг болсон сэтгэл судлалын мэдлэгт ихэд татагддаг юм.”

Би урт насалж, Төвөдийн дотоодод хийгээд гадна байгаа үндэс нэгтнүүдтэй болон намайг хүндэлж явдаг хүмүүстэй тогтоосон онцгой барилдлага маань урт удаан бат оршихын төлөө залбирсаар байх болно. Миний хэлэх гэсэн зүйл ерөөсөө л энэ юм. Та бүхэн нэгэн үзүүрт сэтгэлээр намайг урт удаан ажрахыг хүсэн залбирлаа. Үүнийг тань би баяртайяа хүлээн авч байна.

“Өөрийгөө 110 болон түүнээс ч урт наслах байх гэж боддогоо та бүхэнд хэлье. Өнөөг хүртэл би Төвөдийн ард түмэн хийгээд бурханы ном сургаалыг хамгаалахын төлөө чадах бүхнээ хийсэн. Үүний хариуд та надад өлмий бат оршихын ерөөл өргөлөө. Та бүхэндээ их талархаж байна." Цугласан олон алга нижигнүүлэн ташив.

"Ламын чодва"-гаас дараах залбирлыг уншлаа:

Та багш, та ядам, та дагинас, та номын сахиус бөгөөд

Өнөөдрөөс авхуулаад бодийг олохыг хүртэл таниас өөр бусад аврал үгүй тул

Энэ болон зуурдын төрөл, хойд төрөлд ч нигүүлсэнгүйн гохоор татан зохиож,

Сансар нирвааны аюулаас гэтэлгэж, шид бүтээл бүхнийг хайрлаж,

Ашдын нөхрийг зохиож, барцад саадыг сахиж хайрла“.

Богд Зонховын шашин дэлгэрэхийн зориулахуй ерөөлөөр өнөөдрийн бат оршлын хурал өндөрлөлөө.

Бүхнийг болгоогч Лувсандагвын эрдмийн төвүүдээр

Бурханы сургаал өнөд бадрах болтугай.

Гурван ариун суртгаалын гүнд нэгэн үзүүрт сэтгэлээр шамдах

Гуйвшгүй хувраг, егүзэрүүдээр дүүрэх болтугай.

Дээрхийн гэгээнтэн Сэра Жэ, Сэра Ма хийдийн багш, оюутнуудтай зургаа авхуулж, үдийн зоогт уригдав.

Үдээс хойш, Дээрхийн гэгээнтэн анхдугаар Далай лам бөгөөд Дашлхүмбэ хийдийг байгуулсан Жалва Гэндэн Дрүпийн мэндэлсний 550 жилийн ойг тэмдэглэн хийдийн ном хаялцдаг талбайд өглөөнөөс эхлэн ном хурж байгаа хуврагуудын хурал уншлагад нэгдэн цаг гаруй хугацаагаар саатав.

Орчуулсан Д.Дуламжав

Дээрхийн гэгээнтэн хийдийн дундуур алхсаар хаалганы өмнөх ирээд гольфын тэргэнд сууж, хийдийн урд байх ном хаялцах мэтгэлцээний талбайд руу явлаа. Замдаа Төвөдийн Соронзонгомбо хааны морь унасан алтан өнгөт хөшөөний дэргэдүүр өнгөрөв.

Лам нар өглөө эртлэн цугларсан байх ба Дээрхийн гэгээнтнийг морилохыг хүлээх зуураа Шагжамүни Бурхан багшийн зүрхэн тарнийг уншиж байснаа дөхөж ирэхэд нь Далай ламын зүрхэн тарнийг уншиж эхлэв. Хуран цугласан хуврагуудын хүрээнд ирээд Дээрхийн гэгээнтэн тэрэгнээс бууж, лам нарын өөдөөс харсан суудалд залрав. Дараа нь "Наландагийн 17 бандидагийн магтаал" хэмээх залбирлыг уншлаа. Шаравчойжи ринбүүчи бээр Дээрхийн гэгээнтний баруун талд нь суужээ.

Эхний мэтгэлцээнд Гандан Шарзэ, Бэрээвэн Лосэлинг дацангийн лам нар асуулт асуухаар, Рато, Бэрээвэн Гоман хийдийн лам нар онолын хариулт өгөн дагсал хаялцахаар боллоо. Тэд Нагаржунай гэгээний "Билгүүний үндэс"-ийн "Муламадхямикакарика"-гийн хоёр мөртөд голлон төвлөрч мэтгэлцэв. Мэтгэлцэгч лам нар "Билгүүний үндэс"-ийн өөр өөр бүлэгт гардаг сэдвүүдийг хөндсөн бөгөөд тэр дундаа аливаа юмс бүтээгдсэн учраас өөрөөсөө бүтэж оршдог гэсэн гүн ухааны дэд сургуулиудын нотолгоог хөндөж байлаа. Тэд өөрийн зүгээс бүтэж орших тухай ойлголтод хэт баригдах мунхаг байдал, шүтэн барилдлага нь хоосон чанарын ухагдахуунтай хэрхэн нийцдэг, Арьяа бодисадва нар хоосон чанарын төлөвт бүрнээ орсон үедээ энэ үзлийг хүлээн авдаг эсэх талаар ярилцав.

Хоёр дахь мэтгэлцээнд Дашлхүмбэ, Гандан Жанцэ хийдийн лам нар асуулт тавихаар, Сэра Жэ, Сэра Мэ хийдийн лам нар онолын тайлбарлагчаар гарч ирлээ. Энэ удаа Майдар бурхны "Их хөлгөний Уттара дандар" бүтээлд тайлбарласан бурхан бүтэх мөн чанарын тухай сэдэвт төвлөрөн мэтгэлцэв.

Бурхан бүтэх мөн чанар гэж юу болох талаарх асуултад энэ нь бурханы хутгийг олохуйн гол шалтгаан мөн хэмээн хариуллаа. Ийнхүү дагсал хаялцах мэтгэлцээн цааш төрөлхөөс заяасан бурхан бүтэх мөн чанар хийгээд зориуд хөгжүүлсэн бурхан бүтэх мөн чанарын тухай сэдвээр үргэлжлэв. Ном хаялцах мэтгэлцээн өндөрлөхөд өлзий хутаг оршоох ерөөл залбирал уншлаа. Ном хаялцсан хуврагуудын бусдыгаа төлөөлөн Дээрхийн гэгээнтэнд бараалхаж адис хүртлээ.

“Номд суралцаж байхдаа би мэтгэлцээ хийхэд тусалдаг хуврагуудтайгаа дадлага хийдэг байсан. Тодруулах шаардлагатай асуулттай тулгарах үед ийм мэтгэлцээн их тус болдгийг ойлгож авсан. Мэтгэлцээн надад янз бүрийн сэдвийг ойлгох, ойлгоход үнэхээр тусалсан билээ.”

“Бид ном хаялцахдаа өөр өөр логик сэтгэлгээг ашигладаг. Өрсөлдөгчдөө үнэн хэрэгтээ үнэн биш худал зүйлийг үнэн гэж итгүүлж чадвал жинхэнэ чадварлаг мэтгэлцэгч болсон хэрэг гэж ярьдаг. Гэсэн хэдий ч энэ нь зүгээр л оюун ухааны ололт байж магадгүй юм. Маргаан, мэтгэлцээнд оролцохын жинхэнэ утга учир нь сэтгэл оюуныг өөрчлөх явдал. Логик, учир шалтгааны үүднээс судалж байгаа янз бүрийн сэдвүүдээ ойлгож ухаарснаар сэтгэл оюунаа бид өөрчилж чадна. Яг ийм нөхцөлд мэтгэлцээн бидний ойлголтыг нэмэгдүүлэхэд маш чухал юм. Их үр дүнтэй гэж би бодож байна.”

“Өнөөдөр надад ном хаялцах ур чадвараа илтгэн харуулсан та бүхэндээ их гялайлаа.“

“Анх суралцаж байх үедээ би ном хаялцахад тусалдаг хэд хэдэн туслахтай байлаа. Тэдний нэг нь Дэяан ринбүүчи юм. Тэрбээр бусад мэтгэлцэгч шиг хурц ухаантай байгаагүй тул би түүнтэй ном хаялцаад дийлчихдэг байлаа.

"Ном хаялцах мэтгэлцээн нь бидэнд судалж буй зүйлийнхээ талаар сайтар ойлгоход тусалдаг маш үр дүнтэй арга юм. Мэдээжийн хэрэг, хиндүизм гэх мэт итгэл бишрэл дээр үндэслэсэн бусад шашны уламжлалууд байдаг. Харин бид буддын шашныг судлахдаа Бурханы багшийн айлдсаныг мэтгэлцээний аргаар судалдаг. Мэтгэлцээн хийхэд тусалдаг байсан тэр хүмүүстэйгээ хамт би Бурхан багшийн сургаалийг судалсан билээ. Иймд с би та бүхнийг логик, учир шалтгааны сэтгэлгээгээр дамжуулан Бурхан багшийн сургаалыг гүнзгий судлахыг уриалж байна. Хичээлдээ сайн хичээгээрэй.

"Үүнийг л би өнөөдөр та нарт хэлэх гэсэн билээ."

Орчуулсан Д.Дуламжав