Энэтхэг улс, ХП, Дарамсала – Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам Зүглаг Хан дуганд морилон ирэхийн өмнө хийдийн дотор, гадна сууж буй хэдэн зуун Орос хүмүүс “Билгүүний зүрхэн” судрыг хамтдаа уншлаа. Уншлага дууссаны дараа Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам Богд Зонховын “Мөрийн гурван эрхэм” номыг тайлбарлаж эхэлсэн юм. Энэхүү номыг Богд Зонхов “Их, Дунд, Бага Бодь мөрийн зэрэг” номуудыг зохиож дууссаны дараа гол шавь болох зүүн Төвөд нутгийн удирдагч байсан Цахо Ванбу Агваандагва-гийн хүсэлтээр туурвисан байна.
Номын төгсгөлийн бичгээс үзэхэд Богд Зонхов Агваандагвад энэхүү сургаалийн дагуу сайн бясалгаарай хэмээн зөвлөөд хэрэв тэгж чадах аваас Богд Зонхов өөрөө сайн цагийн 1000 бурхадын нэг болон заларч ирэхдээ хамгаас түрүүнд Агваандагвад дээдийн сургаалиа айлдана хэмээн амлалт өгсөн байна.
Богино шүлгээс бүтсэн “Мөрийн гурван эрхэм” нь магад гарахуйн сэтгэл, бодийн сэтгэл, мөн хоосон чанарыг онох билиг билгүүн гэсэн үндсэн гурван ойлголтын талаар номлосон бөгөөд Дээрхийн Гэгээнтэн эдгээрийг тайлбарласан юм.
“Аливаа амьтан бүхэн аз жаргалыг хүсч, зовлон бэрхшээл, аюулаас зайлсхийхийг хүсдэг. Өчүүхэн өт хорхойг явж байхад нь саад болвол тэндээс холдон өөр замаар явдгийг харвал сайн ойлгоно. Эртний Энэтхэгийн даянч нар бидний ихэнх асуудлыг үүсгэгч нь нисванис мөн гэдгийг ойлгосон байв. Бидний сэтгэлд бий болсон даруйдаа сэтгэлийн амгалан байдлыг алдагдуулж, биднийг тавгүй болгодог сэтгэл хөдлөлийг санскрит хэлээр kleśa, төвөд хэлээр “нёнмон” гэдэг юм.”
“Эртний Энэтхэгийн буддын шашнаас бусад шашинд нисванис нь аливаа алдаа эндэгдлийг бий болгох буруу сэтгэл юм байна гэдгийг ухаараад мацаг барих, хувцасгүй нүцгэн байх зэрэг янз бүрийн хүнд хэцүү хатуужил эдэлж нисванисыг арилгах гэж оролдож байлаа. Тэгснээрээ хүсэлт орноос чөлөөлөгдөн гардаг ба түүнээс цаашлан дүрст орны дияаны 4 эрдмийг олж чаддаг. Бүр цаашлаад зөвхөн сэтгэлийн төлөв байдлаар оршдог “Бхавагра тэнгэр” хэмээх хязгаарт хүрэх ч боломжтой."
“Би ийм эрдэм чадлыг эзэмшсэн даяанчид Хималайн мөнх цаст уулын агуйгаас Хүмбэ Мелаг зохион байгуулагдах үеэр бууж ирвэл заавал уулзаж ярилцахсан гэж олон удаа бодож байв. Тийм хүйтэн газар нэг ч хувцасгүйгээр удаан хугацаанд амьдарч чадна гэдэг нь тэд Наровагийн 6-н иогийн нэг “хүрдэн гал” хэмээх дотор дулаанаа үүсгэдэг иогийг бүрэн эзэмшсэн гэсэн үг бөгөөд тэдний туршлагаас суралцахыг хүсч байсан ч одоо хүртэл чадаагүй л байна.”
“Хутагт Нагаржуна “Билгүүний үндэс” номондоо нисванисийн дутагдалтай талыг тодорхойлсон байдаг.
“Үйл болон нисванисыг арилгавал гэгээрэлд хүрнэ
Үйл болон нисванис нь төөрөлдсөн ойлголтоос үүсч
Тэдгээр нь буруу үзлээс бий болно
Тэгээд буруу үзэл нь хоосон чанараар устгагдана”
“Уур хилэн, хүсэл шунал нь аливаа зүйлийг үнэн чанартаа сайхан, эсвэл муухай гэх мэтээр үзэх бөгөөд эдгээр нь аливаа юмс үзэгдлийг хэтрүүлэн хүлээн авч буй алдаатай үзэл баримтлал юм. Хутагт Нагаржунайн шадар шавь болох ловон Арьяандэва “Дөрвөн Зуут” номондоо энэ тухай тодорхой тайлбарласан байдаг.
Биед биеийн мэдрэхүй түгэх мэт
Мунхаг бээр бүхий л нисванист оршино
Тиймээс мунхагийг арилгах аваас
Бүхий л нисванисыг арилгаж чадна
Шүтэн барилдлагыг ухаарваас
Мунхаг төрөх нь үгүй
Тиймээс энд хичээсэн бүх чармайлт
Энэ шүтэн барилдлагыг л ухаарахын тулд болой.
“Мөрийн гурван эрхэм” номын хамгийн гол зорилго нь хоосон чанарыг ойлгоход оршино. Энэ ойлголтыг хөгжүүлэхийн тулд мэдэгдэхүүний түйтгэрийг арилгах арга хэрэгтэй бөгөөд түүний нэг арга нь бодь сэтгэл юм. Мөн нисванис бидэнд хэрхэн асуудал үүсгэж байгааг болон мэдэгдэхүүний түйтгэрийг арилгах боломжтой гэдгийг ойлгох шаардлагатай. Үүнээс гадна, нисванисыг даван гарч арилгаж болдог гэдгийг ойлгож мэдвэл мэдэгдэхүүний түйтгэрийг арилгах, хоосон чанарыг бүрэн гүйцэд ухаарах боломжтой гэдэг нь тодорхой болж ирнэ. Хамаг амьтны тулд гэгээрлийг зорих бусдын тусыг эрхэмлэсэн сэтгэлээр бодь сэтгэлийг бясалгах нь хоосон чанарыг таних суурь болдог юм. Магад гарахуйн сэтгэл бол эдгээрийн түрүүнд төрүүлэх ёстой сэтгэл мөн.”
Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам энэхүү номыг Дадаг ринбочэ, Лин ринбочэ, Тижан ринбочэ нараар заалгажээ. Мөн өөрөө өдөр бүр “Мөрийн гурван эрхэм” номыг уншиж, бясалгадаг гэв. Гэгээрлийн бүхий л эрдмийг гүйцэд бясалгахын тулд “Эрдэм бүхний суурь”, бодь сэтгэлийг бясалгахын тулд “Оюун судлахуйн найман шүлэг” номыг өдөр бүр уншдаг ба хоосон чанарыг нарийн шинжлэхэд энэхүү “Мөрийн гурван эрхэм” номыг унших тустай байдаг хэмээн айлдлаа.
Үргэлжлүүлээд “Мөрийн гурван эрхэм” номын 1, 2, 3-р бүлгийг уншин, магад гарахуйн сэтгэлийг төрүүлэхийн тулд орчлонгийн мөн чанар болсон “түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлон”, жаргалтай мэт боловч удалгүй зовлон болон хувирдаг “хувирахуйн зовлон”, бие өвдөх зэрэг “зовлонгийн зовлон”-г ойлгох шаардлагатай гэв.
Дээрхийн Гэгээнтэн номын бүлгийг үргэлжлүүлэн уншсаар 8-р бүлгийн хэсэгт ийн тайлбарлав.
“Магад гарахуйн сэтгэл болон бодь сэтгэлийг дадлага болгосон ч хоосон чанарыг мэдсэн билиг билгүүн үгүй бол сансар орчлонд орших үндсийг тасалж чадахгүй. Тиймээс шүтэн барилдлагын үзлийг ойлгоход хүчин чармайлт гаргаарай. Богд Зонхов энд “би үгүй”-н талаар дурдаагүй. “Би үгүй”-н сургаал нь буддизмын 4-н том урсгалд нийтлэг сургааль боловч оронд нь шүтэн барилдлагын ойлголтыг тайлбарласан нь хутагт Нагаржуна Бурхан Багшийг шүтэн барилдлагыг айлдсанаар нь онцгойлон магтсантай холбоотой. Хутагт Нагаржуна болон түүний шавь нар шүтэн барилдлагын тухай гүнзгий судласан юм.”
“Би та нарыг харахад хэн нэгэн хүн харагдана. Та бүхний бие харагдана, дуу хоолой сонсогдоно. Та бүхэн өөрийн талаас оршин байгаа мэт үзэгдэх боловч уг чанартаа ийм байдлаар оршоогүй. Үүний адил намайг харахад та бүхний бодож байгаачлан миний бие, хэл, сэтгэл би биш юм. Юмс үзэгдэл мөн чанараараа оршин байгаа мэт үзэгдэх боловч энэ нь харагдаж байгаа шигээ оршдоггүй.”
“Ловон Чандракирти юмс үзэгдэл туйлын мөн чанартаа бие даан оршдоггүй ч харьцангуй түвшинд оршин буй гэж үзжээ. Жишээ нь, морин тэрэг морин тэргээрээ оршин яг л үйлдлээ гүйцэтгэж байгаа шүү дээ.”
“Шүтэн барилдлагыг сайтар ухаарснаар хоосон чанарыг бүрэн гүйцэд ойлгох болно. Тэгснээрээ хоосон чанартай болгон шүтэн барилдаж гарсан гэдгийг ухаарна. Учир нь энэ хоёр харилцан нөхөр болдог.”
“Төгсгөлд нь 14-р бүлэгт эдгээр гурван ойлголтыг зөв ойлгосон бол даяан хийж ихээр хөгжин дэвшиж үтэр түргэн эцсийн газар төгс гэгээрсэн бурханы хутагт хүрэх болтугай хэмээн Агвандагбаг урамшуулан номоо дуусгасан байна.”
Дээрхийн Гэгээнтэн Далай Лам энэ хүрээд өнөөдрийн айлдвараа өндөрлөж маргааш бодь сэтгэл төрүүлэх увидас хайрлана гэдгээ мэдэгдлээ. Тэрээр дуганаас морилон гараад замын хоёр талаар зогсох хүмүүстэй мэндчилэн явж, мөн цэцэрлэгт цугларсан хүмүүстэй дахин мэндлээд машиндаа суун өргөө рүүгээ буцлаа.
