Хамаг амьтдыг би
Чандмань эрдэнээс үлэмж илүүд үзэн
Их тус хэргийг бүтээхийн санаагаар
Үргэлжид энхрийлэн барих болтугай.
Дээрх дөрвөн мөртөд хамаг амьтдыг энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийг хөгжүүлэх тухай өгүүлж буй бөгөөд хамгийн гол санаа нь бусдыг чандмань эрдэнэ мэт үнэ цэнтэй хэмээх бодол, санааг дадуулахад чиглэжээ. “Хамаг амьтны үнэ цэнтэй, эрхэм гэх бодлыг дадуулах нь бидэнд яагаад чухал вэ? гэдэг асуулт эндээс урган гарч байна.
Нэг талаараа, бид хамаг амьтантай өдөр тутам зүгээр л нэг харилцдаг төдий хэрэг бус агаад угтаа тэд бол эдэлж буй баяр баясгалан, аз жаргал, хөгжил цэцэглэлтийн маань гол эх сурвалж мөн гэж үзэж болно. Бидний хүсэн тэмүүлдэг бүхий л тааламжтай мэдрэмж тэргүүтэн мөн л бусадтай хамтрах ба харилцахаас шалтгаалдаг болох нь илэрхий билээ. Энэ бол илт баримттай үнэн юм. Үүний адилаар гэгээрлийн зам мөрийг анхааран авагч буюу номд шамдаж буй хүний өнцгөөс авч үзвэл, түүний олж хүртэх дээдийн эрдэм болоод гэгээрлийн зам мөрд ахиц дэвшилтэй байх эсэх нь ч бусад амьтантай хамтрах ба харилцахаас хамаарах юм. Үүнээс гадна, Төгс гэгээрэлд хүрэх үед Бурханы үнэмлэхүй нигүүлсэнгүй үйлс зохионгуй нь зөвхөн хамаг амьтны тусыг бүтээх гэсэн санаанаас нь үүдэн аливаа шамдал, хүчин чармайлтгүйгээр ая зөндөө дэлгэрэх болно. Учир нь хамаг амьтан гэдэг нь төгс гэгээрсэн төрөлхийтний үйлс зохионгуйг анхааран авагчид, үр шимийг хүртэгчид юм. Иймд бусад амьтан бол нэг талаараа, бидний баяр баясгалан, хөгжил цэцэглэлт, аз жаргалын жинхэнэ эх сурвалж гэж үзэж болно. Хоол хүнс, орон байр, хувцас хунар, нөхөрлөл зэрэг биднийг баяр баясгалантай, тав тухтай амьдрахад хэрэг болдог зүйлс мөн л хамаг амьтны тус дэмээр, тэднээс хамаарч бий болдог ба олон дунд нэр цуутай, алдартай байх эсэх ч мөн ялгаагүй бусдад түшиглэнэ. Бидний тав тухтай, аюулгүй байх мэдрэмж нь бусад хүмүүсийн биднийг хэрхэн үзэж буйгаас, тэдний хайр, энхрийллээс хамааралтай юм. Хүний хайр энэрэл гэдэг хүмүүний оршихуйн үндэс суурьтай бараг дүйхээр юм. Хайр энэрэлгүйгээр бидний амьдрал эхэлж чадахгүйн дээр амь амьжиргаа, хөгжил дэвшил зэрэг бүх зүйлс маань үүнээс хамаардаг. Сэтгэл санаагаа тайван болгоё гэвэл бусдыг асрах сэтгэлийг дадуулах хэрэгтэй. Бусдыг асрах сэтгэл хэдий чинээ их байх тусам таны сэтгэл ханамж төдий чинээ гүнзгийрнэ. Үүнийг дадуулсан үед бусад илүү эерэг болж харагддаг гэж би боддог. Энэ нь өөрийн тань хандлагаас хамаарч буй юм. Нөгөө талаар, та бусдыг таагүй байдлаар үгүйсгэн түлхвэл та тэдний муу талыг л илүү харах болно. Хэрэв хүн зөвхөн өөрийгөө бодоод байвал сэтгэл оюун нь давчуу явцуу болдог нь ойлгомжтой. Ийм явцуу давчуу оюунд ялимгүй таагүй зүйлс асар том харагдаж, айдас, тав тухгүй байдал, зовлонгийн дарамт нөмрөн авна. Харин та бусдыг асрах сэтгэлийн үүднээс харах үед сэтгэл оюун ухаан уужим болно. Ийм уужуу ухаанаар аливаа асуудлыг авч үзэхэд тийм ч сүйдтэй биш санагдана. Эндээс их том өөрчлөлт бий болдог. Бусдад санаа тавих сэтгэлтэй хүн бол хэдий өөрөө хүнд хэцүү бэрхшээл, нөхцөл байдалд байсан ч сэтгэлийн дотоод хүчийг олж чадах билээ. Ийм сэтгэлийн хүч байхад таны асуудлууд хавьгүй жижиг бөгөөд төвөг багатай санагдах болно. Өөрийн асуудлуудаас хэтрэн бусдыг асарснаар та сэтгэлийн тэнхээ, өөртөө итгэх итгэл, зүрх зориг, илүү их тайван мэдрэмжийг олж авна. Энэ бол хүний хэрхэн бодож сэтгэж байгаагаас хамаарч аливаа зүйл үнэхээр өөрчлөгдөж болдгийн тод жишээ юм.
Бодисадвын явдалд орохуй (Бодичаръяаватара)-д бусдын өвчин зовлонг өөртөө авах үед мэдрэгддэг зовлон болон өөрт бодитой мэдрэгдэх өвчин, зовлонгийн хооронд үзэгдлийн ялгаа байдаг гэж тайлбарласан байдаг. Эхний тохиолдолд, та бусдын зовлонг хуваалцаж байгаа тул тодорхой хэмжээгээр таагүй санагдана. Гэхдээ нэг талдаа та зовлонг сайн дураараа өөртөө авч буй тул тодорхой хэмжээний тэсвэрлэх хүчтэй болдог хэмээн Шантидева гэгээн тайлбарлажээ. Бусдын зовлонг сайн дураараа авахад хүч чадал, өөртөө итгэх итгэл төрдөг аж. Харин удаах тохиолдолд, өөрт тань ирсэн өвчин, зовлон зэрэг нь таны өөрийн сайн дураар амсаж буй зүйл биш болохоор энэ байдлыг өөрийнхөө хүслээр захирч чадахгүйгээ ойлгон шаналж байдаг билээ. Бурханы сургаалд энэрэнгүй, нигүүлсэнгүй сэтгэлийн тухай "Өөрийн сайн сайхныг хайхралгүй, бусдын сайн сайхныг эрхэмлэ" гэх зэрэг зарим хэллэгүүд байдаг. Бусдын өвчин, зовлонг сайн дураараа хуваалцах сэтгэлийг дадуулахтай холбоотой эдгээр ойлголтуудыг зохих хүрээнд нь ойлгох нь чухал юм. Гол нь санаа нь, хэрэв хүнд өөрийгөө хайрлах чадвар байхгүй бол бусдыг асрах сэтгэлийг бий болгох үндэс суурь огт байхгүй байна гэсэн үг. Өөрийгөө хайрлах нь өөрөө өөртөө өртэй мэт байх гэсэн үг биш юм. Харин өөрийгөө хайрлах эсвэл өөртөө сайн хандах чадвар нь хүний оршихуйн суурь үнэн дээр тулгуурлах ёстой: бид бүгд төрөлхийн аз жаргал хүсэж, зовлонгоос зайлсхийх хандлагатай байдаг. Энэхүү суурь ойлголт өөрт бий болсны дараа үүнийг бусад амьтанд зориулан өргөжүүлж болно. Тиймээс, "Өөрийн сайн сайхныг хайхралгүй, бусдын сайн сайхныг эрхэмлэ" гэх зэрэг сургаал нь үнэмлэхүй нигүүлсэхүй сэтгэлийг үлгэр жишээ болгон оюунаа боловсруулах гэсэн утгатай хэмээн ойлгох хэрэгтэй. Бусад амьтанд муугаар нөлөөлөх үйлдэлд түлхдэг амин хувиа хичээдэг сэтгэлгээнээс зайлсхийхийг хүсвэл энэ их чухал юм. Өмнө нь хэлсэнчлэн, бидний эдлэх баяр баясгалан, аз жаргал, амжилт зэрэгт хамаг бусад ямар чухал үүрэгтэй болохыг хүлээн зөвшөөрч байж тэднийг үнэ цэнтэй хэмээн эрхэмлэх хандлагыг хөгжүүлж чадна. Энэ бол эхний анхаарах зүйл. Хоёрдугаарт, ажиглан шинжлэх, эргэцүүлэх бясалгал хийх замаар бидний зовлон, шаналал, өвдөлтийн ихэнх нь үнэндээ өөртөө хэт тачаан, бусдын сайн сайхныг хайхралгүй өөрийгөө төв болгосон үзлээс үүдэлтэй болохыг, харин амьдралын баяр баясгалан, аз жаргал, аюулгүй амар тайван байх зэрэг нь бусдын сайн сайхныг эрхэмлэх гэсэн бодол, сэтгэлээс үүддэг гэдгийг ухаарна. Дээрх эсрэг тэсрэг хандлагатай бодол, сэтгэл хөдлөлийг харьцуулж үзвэл бусдын сайн сайхныг эрхэмлэх хэрэгтэй гэдгийг бид ойлгох болно.
Бусдын тусыг бүтээсний үрээр өөрийн хүсэл зориг бүтдэг гэсэн өөр нэг үг бий. Энэ нь бусдын сайн сайхныг эрхэмлэсэн бодол, сэтгэлийг хөгжүүлэхтэй холбоотой нэг ойлголт юм. Богд Зонхов "Их бодь мөрийн зэрэг" (Ламрим Ченмо) номдоо: "Бясалгал хийгч хүн бусдын сайн сайхныг биелүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа, бодолд хэдий их оролцох тусам өөрийнх нь хүсэл эрмэлзэл аяндаа шамдалгүй биелнэ" хэмээн айлджээ. Та бүхний зарим нь миний үргэлж хэлдэг үгийг сонссон байж магадгүй. Тэр нь буддын энэрэн нигүүлсэхүйн замыг даган үйлдэл хийдэг бодисадва нар бол ухаалгаар хувиа хичээж буй хүмүүс юм. Харин бидэн шиг хүмүүс бол тэнэг хувиа хичээгчид гэсэн утгатай. Бид өөрсдийгөө бодож, бусдыг үл тоомсорлодог. Үүний үр дүнд бид үргэлж аз жаргалгүй, зовлонтой амьдардаг. Илүү мэргэнээр бодох цаг нь ирсэн байна, тийм үү? Энэ бол миний итгэл үнэмшил юм. Зарим үед "Бид үнэхээр хандлагаа өөрчилж чадах уу?" гэсэн асуулт гарч ирдэг.
Өөрийн багахан туршлагадаа дулдуйдан би эргэлзээгүйгээр "Чадна!" гэж хариулах байна. Миний хувьд энэ тун тодорхой байна. "Сэтгэл оюун " гэж бидний нэрлэдэг зүйл бол ихээхэн онцгой эд дээ. Заримдаа маш зөрүүд, өөрчлөхөд хэцүү байдаг. Гэхдээ тасралтгүй хүчин чармайлт гаргаж, учир шалтгаанд суурилсан эргэцүүллийг дадуулаад байвал уг нь сэтгэл оюун заримдаа нэлээд шударга байдаг. Өөрчлөлт хийх шаардлага үнэхээр бий гэж санасан үед сэтгэл оюун маань өөрчлөгдөж чадна. Дан ганц хүсэж залбираад таны оюун санаа өөрчлөгдөхгүй. Харин итгэл үнэмшил, учир шалтгааны үндэслэлтэй эргэцүүлэл бясалгал, хувийн туршлага зэрэгтээ тулгуурлаж байж бид сэтгэл оюунаа сая өөрчилж чадна. Цаг хугацаа ихээхэн чухал хүчин зүйл ба цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр бидний оюун санааны хандлага мэдээж өөрчлөгдөж чадна. Энд нэг зүйлийг онцлон хэлбэл, зарим хүн, тэр дундаа, өөрсдийгөө бодитой, ахуй амьдралд ойр гэж үздэг хүмүүс хэт бодит байдалд уягддаг, ахуйд баригдсан байх нь бий. Тиймдээ ч тэд: "Хамаг амьтанд сайн сайхныг хүсэх, хамаг амьтны сайн сайхныг эрхэмлэх тухай бодлыг хөгжүүлэх нь хэтэрхий бодит бус хийсвэр хэрэг. Тэгээд ч энэ бүхэн хүний оюун ухааныг өөрчлөхөд, аль эсвэл сэтгэл оюуны сахилга батыг олж авахад ямар ч нэмэр болохгүй, биелэх боломжгүй" гэж бодож магадгүй. Харин нэг хэсэг нь, ийм хандлагыг хөгжүүлэхийн тулд эхлээд өөрийнхөө шууд харилцдаг ойрын хүрээллээс эхлэх нь дээр бөгөөд дараа нь тэр хүрээгээ тэлсээр ахиулж болно гэж бодож болох юм. Мөн энэ хорвоод буй амьтдын тоо хязгааргүй их тул тэр бүгдийг бодох нь ямар ч тусгүй гэж үзэх нь бий. Түүнчлэн дэлхий дээр зэрэгцэн амьдарч байгаа бусад хүмүүстэй өөрсдийгөө ямар нэгэн байдлаар холбоотой гэж үзэж болох ч, бусад олон гараг ертөнц хийгээд тэдгээрт оршин буй тоолшгүй амьтан нэг бүртэй хувь хүн юуны холбоо байх билээ гэж бодож байж ч мэднэ. Мөн "Хамаг амьтныг агуулсан сэтгэл оюуны цар хүрээг тэлж хөгжүүлэхийн хэрэг юу байна?" гэж асууж магадгүй. Нэг бодлын энэ нь үндэслэл бүхий няцаалт байж болох ч ийм энэрэнгүй сэтгэл, хандлагыг хөгжүүлэх нь ямар нөлөө үзүүлдгийг ойлгох нь гол билээ.
Хамгийн чухал нь, өвчин, зовлон хийгээд аз жаргалыг мэдрэх чадвартай бүхий л амьтны төлөө санаа тавьж чадахуйц хэмжээнд сэтгэл оюунаа хөгжүүлэхийг хичээх явдал юм. Энэ нь амьд организм бүрийг хамаг амьтны тоонд оруулж тодорхойлох хэрэг мөн. Ийм хандлага байхад л маш хүчтэй. Ингэж сайтар бодохын тулд хорвоо ертөнцөд байдаг амьтан бүрийг нэг бүрчлэн тоочин төсөөлөх гэх хичээх ч шаардлагагүй юм. Жишээлбэл, мөнх бус хэмээх ойлголтын түгээмэл шинж чанарыг авч үзье. Хүн хийгээд бүхий л үзэгдэл мөнх бус гэдэг үзэлд итгэхийн тулд бид энэ орчлон ертөнцөд байгаа бүх зүйлийг нэг бүрчлэн тоочин бодох шаардлагагүй билээ. Оюун ухаан ийм байдлаар ажилладаггүй. Иймд энэ санааг ойлгох нь чухал юм.
Эхний бадагт "би" гэсэн төлөөний үгийг дурдсан байна: "Би бээр үргэлж бусдыг эрхэмлэх болтугай." Энэ "би" гэж юуг хэлж байгаа тухай буддын шашны ойлголтын талаар энэ үе шатанд товчхон ярилцах нь тустай байх. Ерөнхийдөө, та, би гэх зэрэг хүмүүс оршин байдаг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Зовлон эдэлж буй хэн хүнийг хараад бид түүнийг үнэхээр бодитой оршиж буй эсэхэд эргэлздэггүй шүү дээ. Түүнчлэн бид "Би ийм ийм юм харж байна" эсвэл "Би ийм ийм зүйлийг сонсож байна" гэж зэргээр яриандаа үргэлж нэгдүгээр биеийн төлөөний үгийг хэрэглэдэг. Өдөр тутмын амьдралдаа бодитой мэдэрч байдаг "би" хэмээх энгийн оршихуйг хэн ч үгүйсгэхгүй. Гэсэн хэдий ч, энэхүү "би" гэж юу болохыг ойлгохыг хичээх үед асуултууд гарч ирдэг. Эдгээр асуултын мөрөөр судалгаа хийхдээ одоогийн бодит байдлаасаа давж төсөөлөхийг хичээх нь зүйтэй. Жишээлбэл, залуу насаа эргэн дурсаж болох юм. Залуу насаа эргэн дурсах үед та тэр насан дээрх "өөрийгөө” олж харна. Залуу байхдаа ч "би" гэж боддог байсан. Нас ахисан хойноо ч мөн л "би" гэж бодсоор байгаа. Амьдралын тань энэ хоёр үед аль алинд байсаар ирсэн бас нэг “би” ч мөн бий. Хүн залуу насныхаа туршлагыг эргэн дурсаж чадна. Насан өндөр болсон үеийнхээ амсаж мэдэрсэн туршлагын талаар ч бодож чаддаг. Тэгэхээр бидний бие махбодын төлөв байдал болон "өөрийгөө" гэсэн мэдрэмж, "би"-гийн ухамсар хоорондоо нягт холбоотой нь харагдаж байна. Цаг хугацааны уртад залгамжлан оршсоор ирсэн тэрхүү хувь хүний "өөрийгөө" буюу "би" гэх ойлголтын мөн чанарыг ойлгохыг эрмэлзсээр философичид, ялангуяа шашны сэтгэгчид олон байдаг билээ. Энэ нь ялангуяа Энэтхэгийн уламжлалд маш чухал байсан. Энэтхэгийн буддын бус сургуулиудад "атман"-ы талаар авч үздэг бөгөөд үүнийг ойролцоогоор "би" эсвэл "сүнс" гэж орчуулдаг; харин Энэтхэгээс өөр шашны уламжлалуудад бол хүнд "сүнс" гэж байдаг тухай номлодог билээ. Энэтхэгийн уламжлалд бол atman нь хувь хүний бодит бие махбодоос тусдаа, чөлөөтэй зорчиж чаддаг нэгэн оршихуй гэсэн өвөрмөц утгатай. Жишээлбэл, хиндү шашны уламжлалд дахин төрөхүйн талаарх ойлголт байдаг бөгөөд энэ талаар маш их мэтгэлцээн өрнөдөг. Мөн нас эцэслээд удаагүй хүний биед өөр ухамсар эсвэл сүнсийг оруулдаг нууц увдис байдаг талаар бичсэн эх сурвалжуудын талаар ч олж үзэж байсан билээ. Хэрэв дахин төрөх гэдэг санааг ойлгоё гэвэл, сүнс нэг биеэс нөгөөд шилждэг гэдгийг ойлгомоор байвал юуны өмнө бодит махбодоос тусдаа, бие даасан нэгэн зүйлийн хий бие байдаг гэж төсөөлөх хэрэгтэй. Ерөнхийдөө, Энэтхэг дэх буддын шашнаас бусад гүн ухааны сургуулиуд энэхүү "би" гэдэг нь үнэн хэрэгтээ дээрх бие даасан хий бие буюу атманыг хэлж буй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байна. Ийм хий бие гэдэг нь бие махбод болон оюун ухаанаас хамааралгүй юм. Харин буддын уламжлалд бол хүний бие махбод, оюун санаанаас үл хамаарсан "би", атман, сүнс гэж байдаг гэдгийг няцаадаг. Буддын сургуулиуд "би" гэдгийг бие махбод, оюун ухааны цогц мөн гэдэг дээр санал нэгтэй байдаг билээ. Гэвч, буддын сэтгэгчдийн дунд ч "би" гэж чухам юуг хэлж буй талаар өөр өөр үзэл бодол байсаар ирсэн. Ингээд эцэст нь "би" гэдэг хүний ухамсартай холбоотой гэж тодорхойлох нь зөв хэмээн буддын олон сургууль санал нэгддэг болсон байна. Эргэцүүлж тунгаагаад үзвэл, бие махбод гэдэг нь тодорхой нөхцөл байдлаас шалтгаалж оршдог бөгөөд цаг хугацааны туршид үргэлжилж байдаг зүйл нь үнэн хэрэгтээ тухайн амьтны ухамсар болохыг ойлгох болно.
Мэдээж, буддын гүн ухааны бусад сэтгэгч энэхүү "би"-г ухамсартай адилтгах оролдлогыг няцаасан нь ч бий. Буддапалита, Чандракирти зэрэг буддын гүн ухаантнууд ямар нэгэн мөнх, тогтвортой, эсвэл үргэлжлэх "би"-г хайх онолыг няцаасан юм. Ийм үндэслэлийг баримтлах нь ямар нэгэн зүйлд шунан баригдах гэсэн далд хэрэгцээнд автахтай адил гэж үзжээ. "Би"-ийн мөн чанарыг дээрх байдлаар шинжлэх нь ямарч өгөөжгүй. Учир нь энэ эрэл хайгуул метафизик шинжтэй байгаад орших бөгөөд Буддапалита, Чандракирти нарын үзлээр бол бид ийнхүү метафизик шинж чанартай “би”-г эрж хайснаараа энгийн хэл яриа хийгээд эгэл жирийн байдлаар туршин мэдэрч болох ойлголтын хүрээнээс хальж буй хэрэг юм. Тиймээс "би" гэх хувь хүн, бие гэх мэт ойлголтыг бид өөрсдөө "би" гэдгийг хэрхэн ойлгож буй тэр үүднээсээ л авч үзэх учиртай юм. Иймд "би" болон хүний талаарх ердийн ойлголтын хэмжээнээс бид хэт давахгүй байх нь зөв. Үүний тулд эхлээд бид өөрсдийгөө бие махбод хийгээд сэтгэл оюунаас бүрэлдэн оршиж буй гэдгээ ойлгох ёстой юм. Чингэвэл, "би" болон хүн гэдэг нь нэг талаараа сэтгэл оюун болон бие махбодоос хараат оршдог болохыг ухаарна. Чандракирти "Төв үзэлд орохуй" (Madhyamakavatara) бүтээлдээ тэрэгний жишээг ашиглажээ. Тэрэг гэдэг ойлголтыг шинжилж үзвэл, түүнийг бүрдүүлдэг хэсгүүдээс ангид тусгаар орших ямар нэг метафизик эсвэл бодит тэрэг гэж байхгүй юм. Гэхдээ энэ нь тэрэг байхгүй гэсэн үг биш. Үүний адил, "би" гэдэг ойлголтыг, түүний мөн чанарыг шинжилж үзвэл, хувь хүн ба сэтгэл оюунт амьтны оршихуйг бүрдүүлдэг оюун ухаан, бие махбодоос тусдаа, бие даан орших "би" гээчийг олж чадахгүй. "Би" гэдэг нь шүтэн барилдлагын үрээр бий болж үүсдэгтэй адил өөр бусад хамаг амьтан ч мөн ялгаагүй ийнхүү шүтэн барилдлагын үүднээс оршдог гэж ойлгох хэрэгтэй. Хамаг амьтан гэдэг нь тэгэхээр махбод, сэтгэл оюунаас бүрэлдэн нэрийн төдий оршдог байх нь ээ. Бие махбод, оюун санаа нь сэтгэцийн болон бие махбодыг бүрдүүлэгч цогцуудаас бүрддэг.
