Анхдугаар Далай лам Гэндэндүв
Анхдугаар Далай лам Гэндэндүв 1391 онд Төвөдийн төв Зан мужийн Сажагийн ойролцоох Жүрмэд Риба гэдэг газар нүүдэлчин айл Гомбо Дорж, Жомо Намхайжэд нарын хүү болон мэндэлжээ. Түүнийг төрөхөд Бадамдорж гэж нэрлэсэн байна.
Тэрбээр Жадон Цэндэбалаар төвөд хэл унших, бичихийг заалгасан бөгөөд арван дөрвөн настайдаа Нартан хийдийн хамба лам Хэнчэндүв Шэйраваас гэцэл сахилыг хүртэж Гэндэндүв хэмээх нэрийг авчээ. Хожим нь 1411 онд хамба ламаас гэлэнгийн сахилыг хүртсэн байна.
Залуу Гэндэндүв Гэлүгбийн уламжлалыг үндэслэгч агуу Богд Зонховын алдар нэрийг сонссон байсан тул 1416 онд түүнд шавь оржээ. Зонховт үнэнч шударгаар, нэгэн үзүүрт итгэл сүжгээр үйлчилсэн нь Богд лам Гэндэндүвийг өөрийн гол шавиа болгоход хүргэв. Зонхов богд Гэндэндүвд Бурханы шашны сургаалыг Төвөд даяар түгээн дэлгэрүүлэх билигдэл болгон цоо шинэ жанч өмсгөл гардуулжээ. 1447 онд Гэндэндүв Шигацэд Гэлүгбийн уламжлалын хамгийн том сургууль дацангуудын нэг Дашлхүмбэ хийдийг үүсгэн байгуулсан юм.
Анхдугаар Далай лам Гэндэндүв нь асар их эрдэм мэдлэгтэй, сургалт, бясалгалыг хослуулснаараа алдаршсан, Бурхан багшийн сургаалиуд ба гүн ухааны талаар өөрийн ойлголтуудыг эмхтгэн багтаасан найман боть номыг зохиосон агуу лам байв. Тэрээр 1474 онд наян дөрвөн насандаа бясалгалын үеэрээ Дашлхүмбэ хийд дээр таалал төгсжээ.
Хоёрдугаар Далай лам Гэндэнжамц
Хоёрдугаар Далай лам Гэндэнжамц Төвөдийн төв Зан мужийн Шигацийн ойролцоо Данаг Сэгмэ гэдэг газар эцэг Гунгаажалцан, эх Мажиг Гунгаабадам нарын хүү болон тариачин айлд мэндэлжээ.
Түүний аав нь Ньянмава уламжлалын нэртэй тантрын бүтээлчин байсан бөгөөд Гэндэнжамц хэлд орсон даруйдаа эцэг эхдээ өөрийн нэрийг Бадамдорж (анхдугаар Далай ламын төрөх үеийн нэр) гэдэг, бас Дашлхүмбэ хийдэд амьдрахыг хүсэж байгаагаа хэлсэн гэдэг. Түүнийг эхийн хэвлийд байхад аавынх нь зүүдэнд цагаан хувцастай хүн үзэгдэж хүүдээ Гэндэндүв гэдэг нэр өгөхийг зөвлөөд хүү нь өмнөх төрлүүдээ санах чадвартай хүн болно гэж хэлсэн ажээ. Гэсэн хэдий ч аав нь түүнийг Санжайпэл гэж нэрлэсэн байна.
Тэрээр анхан шатны боловсролоо эцгээсээ олж авсан бөгөөд арван нэгэн настайдаа Анхдугаар Далай лам Гэндэндүвийн хойд дүрээр тодорч Дашлхүмбэ хийд дээр ширээнд залагджээ. 1486 онд Далай лам Банчин Лүнригжамцаас гэцэл сахилаа, харин Чойжэ Чойжижалцангаас гэлэн сахилаа хүртэж Гэндэнжамц хэмээх нэрийг авчээ. Тэрээр Дашлхүмбэ ба Брайвүн хийдүүдэд шавилан суралцаж байв.
1517 онд Гэндэнжамц Брайвүн хийдийн хамба болсоныхоо дараа жил нь Гэлүгва уламжлалын гурван хийд, их сургуулиуд болох Сэра, Брайвүн ба Гандан хийдийн лам нартай хамтран Монлам Чэнмо буюу Их Ерөөлийн хурлыг сэргээн зохион байгуулж, удирдан явуулсан ба 1525 онд Сэра хийдийн хамба ламаар томилогджээ. Гэндэнжамц Далай лам 1542 онд жаран долоон насандаа таалал төгссөн байна.
Гуравдугаар Далай лам Содномжамц
Гуравдугаар Далай лам Содномжамц 1543 онд Лхас хотын ойролцоох Толун гэдэг газар чинээлэг гэр бүл Намжал Дагва, Балжамбуд нарын гэрт мэндэлжээ.
Хэдийгээр түүний эцэг эх нь өмнө нь олон хүүхэдтэй байсан ч хүүхдүүд бүгд нас барсан тул энэ шинэ төрсөн хүүхдийг өөрсдөөс нь авч явж мэдэх аливаа гай зовлонгоос сэргийлэхийн тулд хүүг цагаан ямааны сүүгээр тэжээж, Рано Сичо Балжэн буюу "Ямааны сүүгээр тэжээгдэж амьд үлдсэн азтай нэгэн" гэдэг нэрийг өгчээ.
Хүүг 1546 онд гурван настай байхад нь Төвөдийн захирагч Содном Дагва Жалцан ба Банчин Содном Дагва нар Гэндэнжамцын хойд дүрээр тодруулснаар их хүндэтгэлийн жагсаалаар Брайвүн хийдэд залж ширээнд залсан бөгөөд хорвоогийн үйл хэргүүдээс татгалзсаныг нь бэлгэдэн үсийг нь хусчээ. Гуравдугаар Далай лам долоон настайдаа Содном Дагваас гэцэл сахилыг хүртэж Содномжамц хэмээх нэрийг авч, харин хорин хоёр насандаа хувраг Гэлэг Балсангаас гэлэнгийн сахилыг хүртсэн байна.
1552 онд Содномжамц Брайвүн хийдийн, харин 1558 онд Сэра хийдийн хамба болжээ. Тэрээр 1574 онд өөрийн шашны үйл ажиллагааг явуулахад туслуулах зорилгоор Пандэ Лэгшад Линг байгуулсан нь одоо Намжил хийд нэрээрээ алдаршсан бөгөөд одоог хүртэл Далай ламын хувийн хийдээр үйлчилж байна. Монголын хаан Алтан хан түүнд "Билгүүний далай" гэсэн утгатай "Далай лам" хэмээх цолыг өргөмжилсөний хариуд нь Далай лам түүнд "Шашныг хамгаалагч хаан" буюу "Брахма" цолыг хүртээсэн ажээ. Гуравдугаар Далай лам богд Зонховын төрсөн нутагт Гүмбүм хийд, Хам нутагт Литан хийдийг байгуулсан байна. Тэрээр 1588 онд Монгол оронд ном айлдаж байхдаа таалал төгсжээ.
Дөрөвдүгээр Далай лам Ёндонжамц
Дөрөвдүгээр Далай лам Ёндонжамц 1589 онд Монголд, Чохар аймгийн ахлагч, Алтан хааны ач хүү Цүлтим Чойжэ болон түүний хоёр дахь эхнэр Пахэн Нула нарын хүү болон мэндэлжээ.
Төрийн сахиуснуудыг таамаг болон түүний мэндэлсэн үеийн ерөөлтэй шинж тэмдгүүдийн дагуу Гандан хийдийн хамба лам түүнийг Гуравдугаар Далай ламын жинхэнэ хойд дүр хэмээн таньж, Ёндонжамц хэмээх нэрийг хайрлажээ. Гэвч түүний эцэг эх нь том болох хүртэл нь хүүгээсээ холдохоос татгалзсан тул тэрээр суурь шашны боловсролоо Монголдоо Төвөд лам нараас хүртсэн байна.
Ёндонжамц 1601 онд арван хоёр настайдаа эцэг болон Гандан хийдийн хуучин ширээт лам Санжай Ринчэн нарын хамт Төвөдөд очоод тэндээ гэцэл сахилыг, харин 1614 онд хорин зургаан настайдаа Дөрөвдүгээр Банчин лам Лувсан Чойжилоос гэлэн сахилыг хүртжээ. Тэрээр удалгүй Брайвун хийд, дараа нь Сэра хийдийн хамба лам болсон боловч 1617 онд хорин долоон настайдаа Брайвунд таалал төгссөн юм.
Тавдугаар Далай лам Лувсанжамц
Тавдугаар Далай лам Лувсанжамц 1617 онд Лхасын өмнөд хэсэгт орших Лоха Чинвар Дагзэ гэдэг газар Дүдүл Равдан, Гунга Лханзи нарын гэр бүлд мэндэлжээ.
Дөрөвдүгээр Далай ламын тэргүүн туслах Содном Чоймпэл нь Чонжэ хүүгийн ер бусын чадваруудын тухай сонсоод хүүтэй уулзаж, өмнөх Далай ламын эд зүйлсийг үзүүлэхэд хүү тэр даруй минийх гэж таньсан ажээ. Содном Чоймпэл тухайн үеийн улс төрийн тогтворгүй байдлаас шалтгаалан Тавдугаар Далай ламыг тодруулснаа нууцалсан бөгөөд нөхцөл байдал намжсаны дараа Тавдугаар Далай ламыг Брайвун хийдэд аваачиж, Дөрөвдүгээр Банчин лам Лувсан Чойжил хүүд хуврагийн санваар хүртээснээр Агваан Лувсанжамц хэмээх нэрийг авсан байна.
Тавдугаар Далай Ламыг Төвөд оронд улс төрийн үймээн самуунтай байх үед тодруулсан юм. Гэвч энэхүү тодорхойгүй байдлыг Монголын Гүш хаан намжааснаар 1642 онд Далай Ламыг Шигацэгийн гол танхимд Төвөдийн шашин төрийг хослон баригчаар өргөмжлөв. 1645 онд Далай лам Гандан Поврангийн дээд түшмэдтэй уулзаж Төвөдийн 33 дахь хаан Соронзонгомбо улаан цайзыг босгож байсан Улаан Толгой дээр Потала ордоныг барих ажлыг хэлэлцжээ. Мөн ондоо барилгын ажил эхэлсэн боловч бараг дөчин гурван жилийн дараа л бүрэн дууссан юм.
1649 онд Манжийн эзэн хаан Сүнзи Далай ламыг Бээжинд урив. Далай лам Хятадын Ниншиа мужид хүрэхэд түүнийг гурван мянган морьт цэрэг дагуулсан эзэн хааны сайд болон цэргийн жанжин нар угтан авсан ба эзэн хаан өөрөө Бээжингээс хөдөлж Котор хэмээх газар түүнийг тосон мэндчилжээ. Хятадын нийслэлд Далай лам эзэн хаанаас түүнд зориулж бариулсан Шар ордонд байрласан юм. Тэрээр 1653 онд Төвөддөө эргэн иржээ.
1655 онд Гүш хаан болон тэргүүн туслах Содном Чоймпэл нар нас барснаар Далай лам Гүш хааны хүү Данзандоржийг Монголын шинэ хаанаар өргөмжилж, тэргүүн туслахаар Бронмэдба Прэнлэйжамцыг томилов. 1662 онд Манжийн эзэн хаан нас барж түүний хүү Канси Манжийн хаан ширээнд суух үед Банчин лам ерэн нэг насандаа таалал төгссөн ба Дашлхүмбэ хийдээс 1665 онд өргөх бичиг хүргүүлсний дараа Далай лам Зан мужийн нэгэн хүүг Банчин ламын хойд дүрээр тодруулж Лувсан-Иш гэдэг нэрийг хайрлажээ.
Тавдугаар Далай лам нь Санскрит хэлэнд гүнзгий суралцсан их эрдэмтэй лам байлаа. Тэрээр олон ном бичсэний дотор яруу найргийн ном ч байдаг. Мөн тэрээр боловсролын хоёр институцийг байгуулсаны нэгэнд нь энгийн хүмүүс, харин нөгөөд нь хуврагууд суралцаж Монгол хэл, Санскрит, одон орон, яруу найраг болон засаг захиргааны хичээлүүдийг үздэг байжээ. Тэрээр цөөхөн үгтэй хүн байсан ч түүний хэлсэн үгс жинтэй, итгэл үнэмшилтэй байсан тул Төвөдтэй хил залгаа улсуудын удирдагчдад ч нөлөөлдөг байлаа. 1682 онд жаран таван насандаа тэрээр Потала ордны барилгыг дуусгаж амжилгүй нас барсан ч барилгын ажлыг шинэ тэргүүн туслах Санжаажамцад хариуцуулан өгөхдөө өөрийн үхлийг түр хугацаанд нууцлахыг захисан ажээ.
Зургадугаар Далай лам Цанъянжамц
Зургадугаар Далай лам Цанъянжамц нь 1682 онд одоогийн Энэтхэгийн Аруначал Прадеш дэх Мон Таван хэмээх газар Даши Дэнзин, Цэвээн Лхам нарын хүү болон мэндэлжээ.
Потала ордоны барилгыг дуусгахын тулд тэргүүн туслах Санжайжамц нь Тавдугаар Далай ламын зааврын дагуу түүний үхлийг арван таван жилийн турш нууцалсан гэдэг. Тэрээр ард иргэдэд аугаа Тавдугаар Далай лам урт хугацааны бясалгалаа үргэлжлүүлж байгаа гэж хэлэх бөгөөд чухал арга хэмжээний үеэр Далай ламын ёслолын дээлийг сэнтийд нь залдаг байв. Монгол ноёд бараалхахыг шаардахад Далай ламтай төрх нь адил Намжал хийдийн Дэва Дэйрав хэмээх өвгөн ламыг түүний оронд дүр эсгүүлэхээр хөлсөлдөг байжээ. Хөгшин ламд Далай ламын цоо ширтэх харц дутаж байсан тул малгай өмсөж, нүдэндээ будаг түрхдэг байсан ажээ. Тэргүүн туслах Мон нутгийн нэгэн хүүгийн онцгой чадварын тухай дуулах хүртлээ ийнхүү хуурч дөнгөсөөр байв. Тэрээр өөрийн итгэлт хүмүүсээ илгээж хүүг 1688 онд Лхас орчмын Нангарцэ хэмээх газар авчирсан байна. Тэнд хүү 1697 он хүртэл тэргүүн туслахын томилсон багш нараар ном заалгасан бөгөөд энэ үед тэргүүн туслах өөрийн итгэлт сайд Шавдун Агваан Шонуг Манж улс руу илгээж эзэн хаан Кансид Тавдугаар Далай лам таалал төгсөж Зургадугаар Далай ламыг тодруулсан тухай мэдэгджээ. Санжайжамц энэ мэдээг Төвөдийн ард түмэнд зарлахад тэд жаргаж буй нарны хойноос гашуудахын оронд мандаж буй нарыг баяр баясгалантайгаар угтуулсан тэргүүн туслахад талархаж мэдээг баяр хөөртэйгөөр хүлээн авсан гэдэг.
Санжайжамц Тавдугаар Банчин лам Лувсан Ишийг Нангарцэд урьснаар тэнд Төвөдийн шашны хоёр дахь том лам залуу хүүд гэцэл сахилыг хүртээж Цанъянжамц хэмээх нэрийг хайрлажээ. 1697 онд арван дөрвөн настай хүүг Зургадугаар Далай Ламаар сэнтийд залах ёслолд гурван том хийд болох Сэра, Гандан ба Брайвун хийдүүдийг төлөөлсөн Төвөдийн албан түшмэд, Монгол ноёд, эзэн хаан Кансигийн төлөөлөгчид болон Лхасын ард иргэд оролцсон ажээ.
1701 онд тэргүүн туслах болон Гүш хааны удмын Лхасан хан нарын хооронд зөрчил үүсч хан Санжайжамцын амийг хөнөөсөн нь залуу Далай ламын сэтгэлд хүндээр нөлөөлжээ. Тэрээр хийдийн сургалтаа орхиж чөлөөт амьдралыг сонгосон бөгөөд гэлэнгийн сахил хүртэх бодолгүй байснаар барахгүй Шигацэд Банчин ламтай уулзаж уучлалт хүсээд гэцэл сахилаасаа ч татгалзсан ажээ. Хэдийгээр тэрээр Потала ордонд үргэлжлүүлэн амьдарсан боловч Лхас болон бусад эргэн тойрны тосгодоор хэрэн хэсүүчилж, өдрөө Потала ордоны ар дахь цэцэрлэгт найз нартайгаа өнгөрөөж, шөнөдөө Лхас болон Шол (Доод Потала) дахь уушны газруудад чан ууж, дуулан цэнгэж өнгөрөөдөг байлаа. Залуу лам сайн яруу найрагч, бас зохиолч гэдгээрээ алдартай байсан бөгөөд хэд хэдэн шүлэг туурвисан байдаг. Тэрээр 1706 онд Хятадад уригдаж, явах замдаа нас баржээ.
Долдугаар Далай лам Галсанжамц
Долдугаар Далай лам Галсанжамц
Өнөөг хүртэл Төвөдүүд Цанъянжамц өөрийн дараагийн төрлийг Хам мужийн Литанаас тодорно гэж дуундаа зөгнөн хэлсэн гэдэгт итгэдэг:
...Цагаан тогоруу минь надад жигүүрээ зээлдүүлээч
Би Литанаас хол явахгүй
Тэндээсээ дахин эргээд ирнэ..
Үнэхээр ч Долдугаар Далай лам өмнөх Далай ламыг сураггүй болсноос хоёр жилийн дараа 1708 онд Содном Даржаа, Лувсан Чоцо нарын хүү болон Литанд мэндэлсэн ажээ.
Гуравдугаар Далай ламын Литанд байгуулсан Түвдэн Жамбаалин хийдийн лам нар шинэ төрсөн хүүхдийн гайхамшгийг биширч, мөн Литан дахь төрийн сахиуснууд хүүг өмнөх Далай Ламын хойд дүр хэмээн зөгнөсөн ажээ. Гэвч тухайн үеийн улс төрийн тогтворгүй байдлаас шалтгаалан тэд шинэ Далай Ламыг Лхас руу авч явж чадалгүй Гүмбүмийн хийд рүү аваачин Агваан Лувсан Дэнба Жалцан ламтан хүүд сахил хүртээв.
1720 онд түүнийг Потала ордонд ширээнд залж Банчин лам Лувсан Иш гэцэл сахилыг өгсөнөөр Галсанжамц хэмээх нэрийг авсан бөгөөд 1726 оны өлзий дэмбэрэлт Сага Дава сарыг тааруулан дахин Банчин ринбүчигээс гэлэн сахил хүртжээ. Тэрээр тухайн үед Жүмэ хийдийн хамба лам байсан Банчин лам, мөн Шалу хийдийн хамба лам болох Агваан Ёндон нарыг багшаар сонгон Бурханы шашны бүх гол гүн ухааны сургаалиудийг судалж, судар ба тарнийн аль алинд нь мэргэшсэн байна.
Тэрээр 1751 онд дөчин гурван настайдаа Төвөдийн төрийг захиран тохинуулах зорилгоор "Гашаг" буюу сайд түшмэдийн зөвлөлийг байгуулж нэг хүний гарт хэт их эрх мэдэл төвлөрч байсантай холбоотойгоор Дэси буюу тэргүүн туслахын албан тушаалыг халжээ. Ингэснээр Далай лам Төвөдийн шашин ба төрийг хослон баригч болсон юм. Дөчин таван настайдаа тэрээр Потала ордонд Цэ сургуулийг байгуулж, Норлин Галсан Поврангийн шинэ ордонг бариулав.
Долдугаар Далай лам агуу их эрдэмтэй лам байсан бөгөөд олон шастирууд, тэр дотроо олон тооны тарнийн бүтээлүүдийг туурвисан юм. Тэрээр мөн сайн яруу найрагч байсан ба Цанъянжамцаас ялгаатай нь шашны сэдвээр шүлгүүдээ бичдэг байжээ. Түүний энгийн бөгөөд зөв явдалтай амьдрал нь бүх Төвөд хүмүүсийн хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн юм. Тэрээр 1757 онд таалал төгсжээ.
Наймдугаар Далай лам Жамбалжамц
Наймдугаар Далай лам Жамбалжамц 1758 онд Төвөдийн баруун өмнөд Зан мужийн Лхари Ган дахь Товжил хэмээх газар мэндэлжээ. Түүний эцэг Содном Даржай, эх Пунцаг Ванжмо нар нь Хам нутгаас гаралтай бөгөөд Гэсэр туульсын домогт баатруудын нэг болох Дала Цэжилээс угсаатай байв.
Анх Жамбалжамцыг эх нь хэвлийдээ тээж эхлэх үетэй зэрэгцэн Лхари Ганд урьд өмнө үзэгдээгүй их ургац гарсан бөгөөд арвайн иш бүр гурав, дөрөв, таван түрүүтэй ургасан гэдэг. Мөн ээж нь хамаатан садангуудын хамт цэцэрлэгт өдрийн хоолоо идэж байхад маш том солонго гарч нэг үзүүр нь эхийн мөрөнд хүрсэн байлаа. (Ийм шинж тэмдэгийг онцгой дээд бодгаль мэндлэх маш ерөөлтэй билигдэл гэж үздэг байжээ). Төрөөд удаагүй байхдаа Жамбалжамц тэнгэр өөд инээмсэглэн харах нь олонтаа ажиглагдсанаас гадна сууж сурсан үедээ хүү бясалгалын лянхуан суултаар суухыг оролдож байсан гэдэг. Зургадугаар Банчин лам Балдан Иш үүнийг дуулаад: "Далай Ламын жинхэнэ хойд дүр мэндэлжээ" хэмээн айлджээ.
Хүү ярьж эхэлмэгцээ "Би гурван настайдаа Лхаст очно" гэж хэлсэнээр бүх Төвөд даяар түүнийг Наймдугаар Далай лам мөн гэдэгт итгэцгээв. Долдугаар Далай ламын ахлах туслах Дарба Тэй томоохон лам нар болон Төвөдийн албан түшмэдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр Лхаст ирж тэр үед хоёр ой хагастай байсан хүүг Шигацэ дэх Дашлхүмбэ хийдэд аваачин тодруулах ёслолыг үйлдсэнээр Банчин лам хүүд Жамбалжамц хэмээх алдарыг хайрлажээ.
1762 онд хүүг Лхаст авчиран Потала ордонд ширээнд залсан бөгөөд энэ ёслолыг насанд хүрээгүй Далай лам нарыг төлөөлөн засаглах эрхтэй анхны захирагч болох Дэмо Брүлгү Жамбал Иш удирдан явуулжээ. Жамбалжамц долоон настайдаа Банчин ламаас гэцэл сахил, харин 1777 онд гэлэнгийн сахилыг хүртсэн байна. Наймдугаар Далай лам нь шашны үйл хэрэгт онцгой өв санг үлдээсэнээс гадна Лхасын захад оршдог алдарт Норбулин цэцэрлэгт хүрээлэн болон зуны ордонг бариулсан юм. Тэрээр 1804 онд дөчин долоон насандаа таалал төгсжээ.
Есдүгээр Далай лам Лүндогжамц
Есдүгээр Далай лам Лундогжамц 1805 онд Хам мужийн Дан Чохор хэмээх жижиг тосгонд Дэнзин Чойжон, Дондов Дулмаа нарын хүү болон мэндэлжээ.
Тэрээр 1807 онд Наймдугаар Далай ламын хойд дүрээр тодорч их ёслол хүндлэлтэйгээр Лхаст заларсан бөгөөд 1810 онд Потала ордонд ширээнд залагдсан байна. Банчин лам хүүд гэцэл сахилыг хүртээж Лундогжамц хэмээх нэрийг хайрлажээ. Харамсалтай нь тэрээр 1815 онд ердөө есөн насандаа таалал төгссөн юм.
Аравдугаар Далай лам Цүлтэмжамц
Аравдугаар Далай лам Цүлтэмжамц нь 1816 онд Хам мужийн Литанд Лувсан Дагва, Намжил Бүд нарын гэрт мэндэлжээ.
Түүнийг 1822 онд тодруулж Потала ордонд ширээнд залсан бөгөөд мөн ондоо Банчин лам Дэнбэ Нямагаас гэцэл сахилыг хүртэж Цүлтэмжамц гэдэг нэрийг авчээ. Хүү 1826 онд арван настайдаа Брайвун хийдэд шавилан сууж Бурханы шашны гүн ухаанд хичээнгүйлэн суралцсанаар судар ба тарнийн ёсыг төгс эзэмшсэн байна. Тэрээр 1831 онд Потала ордоныг сэргээн засварлуулсан ба арван есөн настайдаа Банчин ламаас гэлэнгийн сахилыг хүртэв. Цүлтэмжамц Далай ламын эрүүл мэнд байнга чилээрхэж байснаар 1837 онд таалал төгсжээ.
Арваннэгдүгээр Далай лам Хайдавжамц
Арваннэгдүгээр Далай лам Хайдавжамц нь 1838 онд Хам мужийн Гатар хэмээх газар Цэдэн Дондов, Юндэн Бүд нарын гэрт мэндэлжээ.
Тэрээр 1841 онд шинэ Далай ламаар тодорч, Банчин лам Дэнбэ Няма үсийг нь хусаж Хайдавжамц хэмээх нэрийг хайрласан байна. Хүү 1842 онд Потала ордонд ширээнд залагдсан бөгөөд арван нэгэн настайдаа Банчин ламаас гэцэл сахилаа хүртжээ. Хэдийгээр тэрээр бага залуу насандаа Төвөдийн ард түмний хүсэлтээр улсынхаа шашин, төрийг хослон барих үүргийг хүлээсэн боловч 1856 онд Потала ордонд гэнэт таалал төгссөн юм.
Арванхоёрдугаар Далай лам Пэрэнлэйжамц
Арванхоёрдугаар Далай лам Пэрэнлэйжамц 1856 онд Лхас орчмын Лхока хэмээх газар Пунцаг Цэваан, Цэрэн Юдон нарын хүү болон мэндэлжээ.
1858 онд бага хүүг Далай ламаар өргөмжлөн Лхаст залахад Төвөдийн захирагч Рэтэн Агваан Иш Цүлтэмжалцан түүнд Пэрэнлэйжамц хэмээх нэр өгсөн байна. Тэрээр 1860 онд таван настайдаа Гандан тива Лувсангэнрэв ламтнаас гэцэл сахилыг хүртэж Потала ордонд ширээндээ заларсан бөгөөд 1873 онд арван найман насандаа Төвөдийн шашин төрийг хослон баригчийн үүргээ бүрэн хүлээж авсан ч тун удалгүй 1875 онд Потала ордонд таалал төгсжээ.
Арвангуравдугаар Далай лам Түвдэнжамц
Арвангуравдугаар Далай лам Түвдэнжамц нь 1876 оны Гал Хулгана жил Дагбо дахь Ландун хэмээх газар тариачин гэр бүл Гунгаа Ринчэн, Лувсан Дулмаа нарын хүү болон мэндэлжээ.
1877 онд түүний төрсөн газарт гарсан онцгой билиг дэмбэрэлтэй шинж тэмдгүүд болон Найчүн төрийн сахиусны таамаглан айлдсаны дагуу арванхоёрдугаар Далай ламын хойд дүрээр тодруулсаны дараа хүүг Лхаст залжээ. 1878 онд Наймдугаар Банчин лам Дэнбэ Ванчүг үс хусах ёслолыг үйлдсэний дараа Далай ламд Агваанлувсан чүлтэм данзанжамц жигдрал чоглэйнамжал хэмээх нэр хайрласан бөгөөд удалгүй 1879 онд түүнийг Потала ордон дахь Их хүлээн авалтын танхимд ширээнд нь залав. Мөн оны сүүлээр хүү Төвөдийн түр захирагч Дацаг Ринбүчи Агваан Балдан Ишээс гэнэн сахил, харин 1882 онд зургаан настайдаа гэцэл сахилыг хүртсэн байна.
1895 онд Далай лам гэлэн сахилыг хүртээх ёслолын арга хэмжээг тэргүүлэх болон зохион байгуулах үүрэгтэй ажилласан өөрийн багш Пүрцог Агваан Жамба Ринбүчигээс Лхасын Жохан хийдэд гэлэн сахилаа авав. Пүрцог ринбүчэд тухайн үеийн Төвөдийн Бурханы шашны олон нэр хүндтэй тэргүүлэх лам нар тусалсаны дотор Лин Ринбүчи Лувсан Лундог Данзан Пэрэнлэй болон ёслолын журмын дагуу нууцаар хүсэлтийг гаргасан Гандан тива нар байжээ. Тэрээр 1895 оны 9-р сарын 27-нд Төвөдийн шашин төрийн эрх мэдлийг гартаа авсанаар Хаант Орос болон Британийн харьяан дахь Энэтхэг улсуудын өрнүүлсэн улс төрийн тоглоомын голд орсон юм. Арвангуравдугаар Далай лам 1904 оны Британийн халдан довтолгоо болон 1909-1910 оны Хятадын халдан довтолгоог даван гарсанаар эрх мэдэл нь асар ихээр нэмэгджээ.
1910 онд Манжийн цэргийн Хятад генерал Лу Чан Лхаст нэвтэрсэн мэдээг сонсоод Далай лам өөрийн хамгийн нөлөө бүхий түшмэдийн хамтаар Лхасаас дүрвэн Энэтхэг рүү чиглэсэн бөгөөд тэд Домог гатлан Төвөд болон Сиккимийг тусгаарладаг Желеб-ла хавцалын дэргэд Хятадын түрэмгийлэгчидтэй хэлэлцээр хийсэн байна.
Манж гүрэн 1911 онд унасан боломжийг ашиглан Төвөдүүд Манжийн үлдэгдэл цэргийг хөөж явуулсаны дараа Далай лам Төвөдөд буцаж ирсэнээр Тавдугаар Далай ламын үеэс хойш байгаагүй улс төрийн асар их эрх мэдлийг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Тэрээр Төвөдийг орчин үетэй нийцүүлэн шинэчлэхийг оролдсоноос гадна Төвөдийн шашны системийн зарим дарангуйлан хязгаарлагч хүчин зүйлсийг арилгахыг хичээсэн юм. Энэтхэгт байх хугацаандаа Далай лам орчин үеийн ертөнцийн олон талуудыг ажигласан тул эргэж ирээд Төвөдийн анхны мөнгөн дэвсгэрт ба зоосон мөнгийг нэвтрүүлсэн ажээ. Мөн тэрээр 1913 оны 2-р сарын 13-нд Төвөдийн тусгаар тогтнолыг дахин баталгаажуулсан таван зүйл бүхий мэдэгдлийг олон нийтэд зарласанаас гадна тус ондоо Төвөдөд анхны шуудангийн газрыг байгуулж, дөрвөн Төвөд залууг Англид инженерийн мэргэжилд суралцуулахаар илгээсэн байна.
Далай лам 1914 онд Төвөдийн армид тусгай бэлтгэл сургуулилалтыг зохион байгуулж цэргийн хүчийг бэхжүүлсэн ба 1917 онд Төвөдийн өөрийн өвөрмөц уламжлалт анагаах ухаан, одон орон судлалын тогтолцоог хадгалах зорилгоор Лхас хотод Мэнцэхан (Төвөдийн Анагаах Ухаан, Одон Орон Судлалын Хүрээлэн)-г байгуулжээ. Энэ зорилгоор тэрээр зуу орчим ухаан сэргэг залуу оюутнуудыг тус хүрээлэнд сургахаар сонгосон ажээ. Мөн тэрээр 1923 онд Төвөдийн ард иргэдийн аюулгүй байдал, сайн сайхан байдлыг баталгаажуулах үүрэгтэй Цагдаагийн газрыг Лхас хотод байгуулахын зэрэгцээ мөн ондоо Жалцэ хотод Төвөдийн анхны Англи сургуулийг нээсэн байна. Арвангуравдугаар Далай лам Төвөдийг шинэчлэх зорилгоо бүрэн гүйцээж чадалгүй 1933 онд тавин найман насандаа таалал төгссөн юм.
Орчуулсан Г.Лутаа
