Энэтхэг, Химачал Прадеш муж, Дарамсала хот, Тэгчин Чойлин – Өнөө өглөө Дээрхийн гэгээн Далай ламыг Зүглэгхан дуганд морилон ирэхэд, үндэсний хувцсаар гоёсон бүжигчид бүжгээр угтан авлаа. Сүмийн шатны өмнө хоёр шавь урагш гарч, уламжлалт арвайн идээ өргөхөд Дээрхийн гэгээн нэг аягатайгаас нь чимхэн авч хүртээд, нөгөөд нь хуруугаа хүргэн ёслов. Цагаан хадаг барин угтах олны зүг харан инээмсэглэн гараа даллав.
Дуганы гадаа 5500 орчим хүн цугласан байлаа. Эдгээрийн дотор дэлхийн 57 орны 1800 иргэн багтаж буй. Хэдий тийм боловч өнөөдрийн айлдвар төвөд залууст чиглэсэн байв. Өнөөдөр Төвөдийн дүрвэгсдийн хүүхдүүдэд зориулсан сургуулийн ес болон түүнээс дээш ангийн 900 сурагч, 161 их, дээд сургуулийн оюутан, орон нутгаас ирсэн 40 орчим төвөд залуу, болон буддын шашны анхан шатны ангийн 80 суралцагч цугласан байв.
Дээрхийн гэгээнийг сэнтийдээ заларсны дараа Гопалпур сургуулийн хүүхдүүд "Билгүүний тодорхой толь" хэмээх гол судрыг цээжээр уншлаа. Уг судар нь Манзушир бурхны магтаалын бадгаар эхэлж, аливааг танин мэдэх аргуудыг тайлбарладаг. Дараа нь хүүхдүүд Дээрхийн гэгээнд өлмий бат орших ерөөл, Манзушир бурхны магтаал уншиж өглөө. Уг магтаал нь:
Ачит лам хийгээд итгэл болсон гэтэлгэгч Манзушир дор мөргөе.
Алин түүний оюун нь хоёр түйтгэрийн үүлнээс хагацсан наран мэт асар арилан тодорсон
Ахуй хэдий утга бүхний ёсыг болгоосны тул зүрхнээ судар барьсан
Аливаа сансарын гянданд мунхгийн харанхуйгаар мэнэрэн зовлонд нэрвэгдсэн.
Амьтан бүхэнд ганц хүү мэт энэрснээс жаран эгшиг төгөлдөр зарлигийг
Ад биш луу мэт дуурсган нисваанисийн нойрноос сэрээж үйлын төмөр чөдрөөс гэтэлгэн зохиогч Манзушир бээр таалан болгоо гэсэн бадгаар эхлэв.
Дараа нь 'Илт онохуйн чимэг' судрын мөргөлийн бадгуудаас уншив.
Бүхнийг танин мэдсэнээр амгаланг эрэгч шавь нугууд ашдын амгаланд хүрьюү.
Зам мөрийг таньсан билиг ухаанаар төөрсөн амьтад ертөнцөд ирсний зорилгоо гүйцээмүй.
Бүхнийг болгоогч сэтгэл оюунт мэргэд нь олон амьтны оюунд тааруулан сургаал айлдмуй.
Бурхан бүгдийн эх, бодисадвын чуулган, сонсогч нарт мөргөмүй.
Мөн Нагаржунай гэгээний “Билгүүний үндэс” сударт буй мөргөлийн бадгийг уншив:
Төгс Буддад мөргөмүй, Багш нарын хамгийн шилдэг нь болох Тэрбээр: Харилцан шүтэн үүссэн зүйл нь Тасалдалгүй, үүсэлгүй; Устгалгүй, оршин тогтнохгүй; Ирэхгүй; явахгүй; Ялгаагүй, нэгдмэл бус амгалан—хийсвэрлэлээс ангид хэмээн номлосон.
Дээдийн дээд багш Бурхан багшид мөргөе.
Бурхан багш бээр
Шүтэн барилдлага нь үл тасалдах, үл үүсэх
Устах үгүй, оршихуй үгүй
Ирэхүй үгүй, одохуй үгүй
Ялгал үгүй, ижилсэл үгүй
Амгалан агаад хий хоосон төсөөллөөс ангид гэдгийг заасан болой.
Дээрхийн гэгээн хүүхдүүдээс "Билгүүний тодорхой толь”-оос гадна Ака Ёнзон, Янчэн Гавай Лодой нарын "Учир шалтгааны хураангуй айлдвар" судрыг цээжилсэн эсэхийг асуув. Тэдний багш дээрх судрыг хүүхдүүддээ цээжлүүлэхээр төлөвлөж байгаагаа айлтгасан байна.
Дээрхийн гэгээн: “Би хүүхэд байхдаа энэ хоёр судрыг цээжилсэн. Манай сургалтын арга барил судрын утгыг ойлгож буй эсэхээс үл хамааран эхлээд цээжлэх, харин дараа нь нарийн ширийн утгыг тайлбарлуулж заалгах зарчимтай байдаг.
Бид эх орноосоо дүрвэн амьдарч буй хүмүүс бөгөөд эртний их мэргэдийн зохиосон агуу судруудыг судлах сонирхол дэлхий нийтэд ерөнхийдөө бага байна. Харин төвөдүүд бид энэ уламжлалыг мянга гаруй жилийн турш хадгалж ирсэн билээ. Хятадууд, магадгүй вьетнамчууд ч мөн ном судар судалдаг ч бидэн шиг логик, учир шалтгааныг гүнзгий сонирхож байсангүй.
Бага залуудаа би “Билгүүний тодорхой толь”, “Учир шалтгааны хураангуй айлдвар” гэсэн хоёр судрыг цээжилж, хоёр багшийнхаа өмнө уншдаг байлаа. Эдгээрт гардаг тодорхойлолт, ижил утгатай үгс, мөн логик учир зүйг багш нар маань тайлбарлаж өгсөн билээ” хэмээн айлдлаа.
Дараа нь Дээрхийн гэгээн "Манзушир бурхны магтаал"-ыг уншиж, дамжлагын лүн хайрлаж, нийт цугласан олныг удирдан Ум Ара База На Ди тарнийг урин дуудлаа.
“Өмнө нь хэлж байсанчлан, их багадаа, бараг гурван настай байхдаа би нутгийнхаа ойролцоох Гүмбүм хийдэд очиж байсан. Тэнд би балчир лам нарыг Ум Ара База На Ди тарнийг уншиж байхыг харж, сонссон юм. Тэгээд хар аяндаа тэдэнтэй нийлж уншсан юм. Энэ бол миний уншсан анхны тарни бөгөөд түүнээс хойш тасралтгүй эл тарнийг уншиж, бясалгаж ирсэн хэмээн Дээрхийн гэгээн нэмж өгүүллээ.
“Төвөдөд урьд нэг хүн өмнөх Далай ламын багш нарын нэгийг, магадгүй Пүрэвцогийг Манзушир бурхны хувилгаан мөн гэж хэлж байжээ. Тэгэхэд нь тэрбээр: ‘Тэр нь ч юу л бол. Юутай ч намайг Манзушир бурхны хөрш гэж хэлж болох юм’ хэмээн хариулсан гэдэг. Магадгүй би ч мөн ингэж хэлэх байх. Надад буддын шашны дөрвөн сургуулийн үзэл, сургаалыг судлахаас гадна, өөр бусад шашны уламжлалуудтай ч танилцах боломж олдсон. Түүнээс гадна би агуу билиг ухаан, гүн билиг ухаан, түргэн билиг ухаан, тодорхой билиг ухаан гэх дөрвөн ухааны номын рашаан хүртсэн билээ.
Төвөдүүд ихээхэн авхаалжтай, зөв, бурууг ялгах төрөлхийн мэдрэмжтэй байдаг. Гэхдээ сургуулийн хүүхдүүд та бүхэн дээрх дөрвөн төрлийн билиг ухаан болон логикоор сэтгэх чадварыг хөгжүүлж чадвал сайн үр дүнд хүрэх болно. Тиймээс та нар тарни уншаад зогсохгүй, юмс үзэгдлийг хэрхэн задлан шинжлэх талаар ч сурах нь зүйтэй. Буддын шашны галыг бөхөөхгүйн төлөө би чадах бүхнээ хийсэн, цаашид ч хийх болно. Үүний зэрэгцээ, Бурхан багш намайг асран хамгаалсаар ирсэн гэж би санадаг” хэмээн Дээрхийн гэгээн айлдлаа.
Тэрбээр өөрийн зохиосон “Дундад мөрийн түлхүүр” хэмээх номыг авч, эндүүрэлд автсан оюун нь зовлонгийн эх үүсвэр болдог тухай дурдсан хэсгийг онцлон, энэ тухай зүгээр нэг унших нь хангалтгүй. Бид үүнийг өөрийн дотроос таньж мэдэн, өөрчлөн хувиргах чадвартай болох ёстойг онцлон айлдав.
Тэрбээр сэтгэл оюуныг танин мэдэхийн ач холбогдлын тухай өгүүлсэн хуудсуудыг тогтуун уншиж, Дөрвөн зарчмыг товч тайлбарлан, буддын дөрвөн сургуулийг тоймлон, угийн болон туйлын оюуны ялгааг тодотгон, Дөрвөн тулгуурын ач холбогдлыг товойлгон айлдсан юм.
"Хоосон чанар гэж юу вэ?" гэдэг талаар Дээрхийн гэгээн “Учир шалтгааны аргаар хоосон чанарын тухай ойлголтыг оюун санаандаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Үгүйсгэгдэх зүйлийг таньж мэдэх хэрэгтэй. Мөн бид хоосон чанар гэдэг нь өөрийн мөн чанараар оршдог зүйл үгүй гэсэн утгатайг ойлгох хэрэгтэй. Өөрийн мөн чанараар орших ёс үгүй гэдгийг мэдэхгүй байх нь бүх муу сэтгэл болон тэдгээрээс үүдэн гарах зовлонгийн үндсэн шалтгаан болдог” хэмээн хариулав.
Тэрбээр оршихуй ба эс оршихуйн хоорондох төв үзлийн тухай болон Хоёр үнэнийг дурдаад, хоосон чанар нь үнэн зөв, зохиомол үнэн, хууль, шинжлэх ухааны чадамжийг үгүйсгэдэггүй гэсэн гол чухал санааг онцолсон юм.
Дээрхийн гэгээн бээр Нагаржунайн “Эрдэнийн эрих” хэмээх судрын дараах бадагт хүрээд уншлагаа зогсоожээ:
Хүн бол шороо биш, ус биш, Гал биш, агаар биш, мөн огторгуй ч биш, Ухамсар ч биш, эдгээр бүгд ч биш. Тэгвэл хүн гэж өөр юу вэ?
Ердийн үзэгдлүүдийн хувьд, сайн муу, залуу эсвэл хөгшин эсэхийг шүүмжлэлт шинжилгээ хийлгүйгээр үзэхэд л эдгээр бүх чанар оршин байдгийг олж харж болно."
Юмс үзэгдэл нь зөвхөн нэрийн төдий оршдог боловч, задлан шинжилж үзвэл тэдгээр нь задран унаж, харагдаж байгаа шигээ бодитоор оршдоггүй нь тогтоогддог гэж тодруулан айлдлаа.
