Энэтхэг, ХП, Дарамсала, Тэгчин Чойлин- XXXIX “Оюун ухаан ба амьдрал” бага хурал энэ долоо хоногт Дарамсалад боллоо. Нийт 120 гаруй эрдэмтэн, судлаач, бясалгагч, бизнес эрхлэгч, бодлого боловсруулагч зэрэг төлөөлөгчид Дээрхийн гэгээн Далай ламын өргөөний доод давхарт байрлах Далай ламын Номын сан, архивын байранд цугларч, оюун ухааны мөн чанар, хиймэл оюун ухааны сорилт зэрэг сэдвийн хүрээнд хэлэлцүүлэг өрнүүллээ. Энэ хуралд Төвөдийн дүрвэгсдийн боловсрол, соёлын байгууллагуудын зочид мөн оролцов.
Эл бага хурлыг Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн, тус байгууллагын европ дахь салбар, Далай ламын сан хамтран зохион байгуулсан бөгөөд Далай ламын сангийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд Далай Ламын номын сан, архивын захирал Жампэл Лхүндэв нээж үг хэлжээ.
Тэрбээр энэхүү бага хурал бараг 40 жилийн өмнө, дорно дахины мэргэн ухааны уламжлал хийгээд өрнөдийн шинжлэх ухааны нээлтүүдийг холбох гүүр байгуулах гэсэн Дээрхийн гэгээний алсын хараанаас үүдэлтэйг онцлов. 1987 онд анхны Оюун ухаан ба амьдрал (Mind & Life) уулзалт болсон нь одоогийн олон улсын хэмжээний хүрээлэнгийн үндэс суурийг тавьсан юм. Тус хүрээлэн нь буддын шашны эрдэмтэн мэргэд, мэдрэл судлал, физик, сансар судлал, биологи, бясалгалын мэргэшсэн эрдэмтдийн хамтарсан хэлэлцүүлэх зохион байгуулж ирсэн байна. Үүний үр дүнд тархи, оюун ухаан, ёс суртахууны судалгааны салбар хооронд холбоо тогтсон байна. Тус хүрээлэнгийн үйл ажиллагаанаас урам зориг авсан буддын багш, судлаачид лам хуврагуудыг сургадаг уламжлалт хөтөлбөртөө шинжлэх ухааны хичээлүүдийг багтаадаг болжээ.
“Оюун ухаан ба амьдрал” хүрээлэнгийн удирдах зөвлөлийн дарга Түвдэн Жинпа хэлсэн үгэндээ энэхүү бага хурлыг Дээрхийн гэгээн Далай ламын түмэн өлзий гийсний 90 насны ойг тохиолдуулан зарласан Энэрэл нигүүлслийн жилийн хүрээнд сэтгэл оюуны өргөл болгон зохион байгуулж буй гэв.
Анхны хурлыг Чилийн гарамгай эрдэмтэн Франческо Варела, бизнес эрхлэгч Адам Энгл нар зохион байгуулж, Дээрхийн гэгээнд шинжлэх ухааны сонирхлынхоо дагуу эрдэмтэдтэй хамтран ажиллах боломж олгосныг дурслаа. Тэд буддизм ба шинжлэх ухаан гэсэн хоёр судалгааны уламжлалд харилцан бие биеэ танин мэдэх боломж бүрдүүлж өгсөн юм.
Түвдэн Жинпа мөн Дээрхийн гэгээн эрдэмтэдтэй харилцахдаа хоёр үндсэн зорилгыг тавьдаг болохыг дурдав. Эхнийх нь, шинжлэх ухааны судалгааны цар хүрээг тэлэх, материаллаг парадигмын хязгаарыг давах. Тэрбээр аливаа өгүүлэмжийн сэтгэл оюуны талыг, тэр дундаа бясалгалын мэдрэмжийг анхаарлын төвд авчрахыг зорьдог. Шинжлэх ухаан нь тархины уян чанарыг олж нээх хэмжээнд хүртэл нарийн зураг авах технологийг хөгжүүлээд байна. Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн нь хүний амсаж мэдэрдэг туршлага, ухамсрыг задлан нарийвчилж судлахад асар их үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
Удаах зорилго нь, шинжлэх ухаан хүн төрөлхтний тусад хэрхэн үйлчилж болохыг харах. Шинжлэх ухааны судалгаа болон аливаа үйл хэргийг уг сэдэл энэрэнгүй байх нь маш чухал гэж үздэг.
Анх эл хоёр талбарын харилцан яриа, хэлцлээ дамжуулан гүнзгий ойлголт бий болно гэсэн Дээрхийн гэгээний итгэл үнэмшлийг ихэд гайхаж байснаа Түвдэн Жинпа дурсав. Өрнөдөд эрдэм шинжилгээний уулзалтууд ихэвчлэн ганцаарчилсан илтгэл шиг байдаг: эрдэмтэн илтгэлээ танилцуулж, хоёр гуравхан асуултад хариулаад суудаг. Харин Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэн нь хамтын яриа хэлцэл, харилцан яриагаар дамжуулан тодорхой ойлголт бий болгоно гэж төсөөлдөг билээ. Ингэснээр хүмүүст хамтдаа сэтгэх, хамтдаа далайцтай бодох орон зайг бүрдүүлж, олон салбарыг хамарч чаддаг.
Хүн төрөлхтөн хиймэл оюун ухаантай хэрхэн зэрэгцэн орших нь бидний цаг үеийн шийдвэрлэх асуудал болж буй тул энэ жилийн бага хурлын сэдэв 'Оюун ухаан, хиймэл оюун, ёс суртахуун' байна гэдгийг мэдээд ихэд баярласан гэдгээ тэрээр дурдлаа. Хүн төрөлхтний ирээдүй эрсдэлд ороод байна. Иймд хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн зэргийг биднээс илүү хүчтэй дуу хоолой гарч ирээд булааж авахаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд хүний мэдлэгийн хамгийн гүн, хамгийн олон талт эх үүсвэрүүдийг ухаж үзэх хэрэгтэйг тэмдэглэв.
Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн “ид шид” хүний болон хиймэл оюуны холбоо хамаарлын дунд хэрхэн ундрах гарахыг тэсэн ядан хүлээж байгаагаа нэмж хэлэв. Түүний хувьд хиймэл оюуныг сонирхдог ч энэ талын судалгааны мэдээ баримттай танилцаагүй байгаа тул бодит байдал дээр юу нь үнэн, юу нь хий хоосон болохыг мэдэхэд бүрхэг байдаг гэв. Илтгэгчид дөрөв дөрвөөрөө нэг панель болж илтгэлээ хэлэлцүүллээ. Илтгэгчид: Вашингтоны Их Сургуулийн Эмили М. Бендер, Жанчүвчойлин хийдийн ани Чоен, Принстоны Их Сургуулийн Молли Крокетт, Миссисипигийн Их Сургуулийн Роберт Каммингс, Киотогийн Их Сургуулийн Марк-Анри Дероше, Гүүгл Диип Майнд хөтөлбөрийн Жэйсон Габриэль, Мемфисийн Их Сургуулийн Шон Галлахер, Дорно ба өрнө төвийн Питер Хершок, Хиймэл оюун, дижитал бодлогын төвийн Мерве Хикок, Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн удирдах зөвлөлийн дарга Түвдэн Жинпа, Жүд дацан хийдийн Хансэр ринбүүчи, Хагин Фэйс хөтөлбөрийн Саша Луччиони, Падуагийн Их Сургуулийн Киара Маскарелло, Эдинбургийн Их Сургуулийн Кейт Нэв, Иерусалимын Еврейн Их Сургуулийн Анат Перри, Гандан Жанцэ хийдийн гэвш Лодойсамба, Лондонгийн Эзэн Хааны Коллеж болон Гүүгл Дийп Майнд хөтөлбөрийн Мюррей Шанахан, Брюсселийн Их Сургуулийн Люк Стильс, Сэра Жэ хийдийн гэвш Тавхай, Гронингены Их Сургуулийн Марике ван Вугт байв.
Бага хурал тус бүр 2 цаг үргэлжлэх 6 салбар хуралдаанаас бүрдсэн бөгөөд илтгэгчид 10 минут илтгэлээ тавьж, дараа нь хэлэлцүүлэг, асуулт хариулт өрнөлөө.
10-р сарын 16-ны пүрэв гарагийн үдээс хойш болсон сүүлчийн хуралдаан дээр Хөтөлбөр төлөвлөлтийн хорооны гишүүн, илтгэгч Люк Стильс уулзалтын үндсэн хэлэлцүүлгүүдийг нэгтгэн дүгнэв. Эхнийх нь “Хиймэл оюун ухаан хүний зовлон шаналалыг хөнгөвчлөх, эрх тэгш байдал, нийгмийн эв найрамдлыг бэхжүүлэх, дэлхий нийтэд хөгжил дэвшил авчрах боломжтой эсэх тухай байлаа. Дараагийнх нь “Хиймэл оюуны зүгээс эрүүл мэнд, бие мах бод, сэтгэл санааны сайн сайхан байдал, ажил, боловсрол, улс төр, цаг уурын өөрчлөлтөд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлүүд” гэсэн сэдэв байв. Гурав дахь нь, хиймэл оюуныг хор хөнөөлгүй байлгах, дэлхий нийтэд тустай байлгахын тулд хүн төрөлхтөн үүнд ямар ёс зүйн чанарыг шингээх ёстой, эсвэл шингээх боломжтой талаар хөндөв.
Эдгээр үндсэн сэдвийг 5 салбар хуралдаанаар хэлэлцүүлэв. Эдгээр нь, сэтгэл оюуныг философийн үүднээс авч үзэх, аливаа юмсын тусгаар ангид хийгээд бусдаас хамаарч, шүтэлцэж орших харилцаа, хамтын дуу хоолой, боломжит ирээдүй, олон талт байдал ба ёс зүй, боловсрол гэсэн асуудлыг авч үзлээ.
Бүх хуралдаанд дараах 4 асуултыг хөндөв. Үүнд:
Эдгээр нь хиймэл оюуны одоогийн байдлын талаарх асуултууд юм. Мөн илтгэгчид ирээдүйг сонирхож, ирээдүйг хүн төрөлхтөн бүтээж чадна, бүтээх ч ёстой гэсэн ерөнхий санааг хөндөж байлаа. Эндээс хиймэл оюун ирээдүйд юу хийж чадах, мөн бид тэнд хэрхэн хүрэх чиг хандлагыг тогтоох чухал боломжийг тодорхойлсон юм.
Хиймэл оюун одоо юу хийж байна вэ? Хиймэл оюунд суурилсан олон төрөл чатбот байдаг ч энэ хурлын үеэр голчлон хүнд хамаатай хэрэглээний программуудад төвлөрч хэлэлцлээ. Хиймэл оюуны дата шинжлэх, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх чадварыг хөндөж ярилцдаг бага хурал хаа сайгүй болдог ч Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн бага хурал хүн төрөлхтөнд хамаатай сэдвүүдэд төвлөрч буй юм.
Бага хурлаас хэд хэдэн санамж дэвшүүлэв. Эхнийх нь том компаниудын олон нийттэй харилцах албадын үүсгэсэн хий хоосон сурталчилгаанд хүмүүс хэт автахгүй тайван байж, хиймэл оюунд шүүмжлэлтэй хандах хэрэгтэй гэсэн санаа байлаа.
Шон Галлагер ямар нэг зүйлийг хий хоосон хэлэх ба бодитоор үйлдэх хоёр асар том ялгаатай гэдгийг онцлов. Чатбот "Би танд өрөвдөж байна" гэж хэлж байгаа нь зүгээр л үг тул энэ хиймэл оюуны системд өрөвдөх сэтгэл, энэрэл нигүүлсэл байдаг гэж гэж хууртаж болохгүй гэв.
Түвдэн Жинпа үг ярианд анхаарах ёстойг сануулав. Хүн хоорондын харилцаанд утга учиртай байдаг үгсийг (жишээлбэл, "ухамсар", "мэдрэмж", "сэтгэл") бусад нөхцөлд, эсвэл хиймэл оюун ухаанд хэрэглэж эхэлбэл "хальтирч" магадгүй гэв. Өөрөөр хэлбэл, технолгид эдгээр үгсийг хэрэглэсэн тохиолдолд хүмүүс хэтрүүлэн ойлгох, эсвэл төөрөлдөх эрсдэлтэй.
Молли Крокетт технологийг хэт дөвийлгөх ("techno-optimism") буюу "Хиймэл оюун бүхнийг шийднэ" гэсэн үзэл, хүн төрөлхтний ирээдүйг хэт гутранги төсөөлөх ("human pessimism") буюу "Хиймэл оюун биднийг эзэлнэ" гэх үзлийн аль альд автахгүй байх нь чухал гэв. Хамгийн гол нь энэ бүх үйл явцаас хүн ямагт илүү чухал гэдгийг мартах ёсгүй. Хүн төрөлхтний тэргүүлэх үүргийг орхиж болохгүй гэдгийг санууллаа.
Эмили Бендер хиймэл оюуныг хүншүүлэхгүй байхыг, харж, сонсож буй зүйлдээ хэт их итгэхгүй байхын чухлыг онцоллоо.
Хиймэл оюуны өнөөгийн нөлөөлөл ямар байна вэ? гэж асуухад мэдээж хэрэг асар их нөлөөлж буй, цаашид улам нэмэгдэх хандлагатай байгаа гэж оролцогчид хариуллаа.
Түвдэн Жинпа "шинэ бодит байдал" бий болж буй талаар хөндлөө. Бид хүссэн ч, эс хүссэн ч энэхүү шинэ бодит байдлын нэг хэсэг болж байна. Энэ нь бид хиймэл оюуны бүтээж буй "театрт" хэр зэрэг "тоглохоос" хамаарна гэв.
Тухайлбал, хүмүүс тодорхой текст, чатбот болон бусад системүүдтэй харилцахдаа хиймэл оюунтай харьцаж байгаагаа анзаарвал хандлага нь шууд өөрчлөгддөг. Тиймээс энэ асуудалд сонор сэрэмжтэй байх нь нэн чухал юм.
Илтгэгчид болон оролцогчид ялангуяа хиймэл оюун хүүхэд, залуучуудын сэтгэцийн хөгжилд хэрхэн нөлөөлөх талаар санаа зовниж буйгаа илэрхийлсэн юм. Хиймэл оюун гэдэг зүйлтэй дэлхий нийтээрээ танилцсан ч үүний үр нөлөөг бид хараахан сайтар мэдээгүй, энэ талаар хангалттай судалгаа хийгдээгүй тул бид бүгд бараг туршилтын туулай мэт байдалд байна. Иймд бид үр хүүхэд, ач зээ нартаа онцгой анхаарах учиртай гэлээ.
Саша Луччиони байгалийн нөөцийн хэрэглээтэй холбоотой тулгамдсан томоохон асуудлын нэгэнд анхаарал хандуулав. Бүх нийтээр эрчим хүч хэмнэхийг хичээж байхад хиймэл оюуны технологи энэ бүх хүчин чармайлтыг талаар болгож байна гэлээ.
Люк Стильс хиймэл оюуны ирээдүйн нөөц боломжийн талаар хөндөхдөө, өөрийнх нь хамгийн их сонссон үг өршөөл энэрэл буюу хэн бүхний зорьж тэмүүлэх ёстой зүйл, нөгөөх нь эрх мэдэл дагаж ирдэг хариуцлага гэдэг үг байсныг дурдлаа. Цаашид илүү ил тод байдал, үнэт зүйлсэд анхаарал хандуулж, боловсрол олгодог байгууллагуудын нөлөөлөх чадамжийг дээшлүүлэх хэрэгтэй гэдэгт оролцогчид бүгд санал нэгдлээ.
Гэвш Лодойсамба хиймэл оюуныг хүмүүс нэг нэгээсээ зай барихад бус ойртон нөхөрлөхийн тулд ашиглах нь зүйтэй гэдгийг тэмдэглэв. Мөн хиймэл оюунд хайрлах сэтгэл байхгүй ч хүнийг бусдад илүү энэрэнгүй ханддаг болоход тусалж чадна гэв. Хиймэл оюуныг зөрчилдөөн бус өөрчлөлт дэвшил, сэтгэл оюуны хөгжилд ашиглах шаардлагатай байна. Үүнийг санаж явбал бид ирээдүйгээ хамтран бүтээж чадна. Үүнийг хийхийн тулд бид бодит арга хэмжээ авах ёстой гэлээ.
Өнөөдрийн бага хуралд оролцсон, илтгэл тавьсан хүмүүс Дээрхийн гэгээнээс адис хүртлээ. Дээрхийн Гэгээн тэдэнд хандан, “Хэрэв бид энэ мэт харилцан яриа, уулзалтыш ойр ойрхон зохион байгуулж байвал тун сайн сан. Буддын шашны үүднээс авч үзэхэд ч, ямар нэг зан үйл, засал хийхээс илүүтэйгээр ийм яриа, мэтгэлцээн өрнүүлэх нь илүү тустай юм. Нөхцөл байдал тогтвортой хэвээр байвал Оюун ухаан ба амьдрал хүрээлэнгийн үйл ажиллагаа цаашид үргэлжлэх болно.
“Миний хувьд Лхаст байхдаа гүн ухаан үзэж, ном хаялцаж, оюун сорьсон асуулт тавих, хариулах арга барил зэргийг аль алийг дадуулж байлаа. Хүн суралцахдаа оюун ухаандаа дулдуйддаг. Би ч ялгаагүй. Мэдээж хэрэг бага байсан болохоор багшдаа шийтгүүлэхээс айсандаа хичээлээ үзэх тал байсан байх.
“Шинжлэх ухааны эрдэмтэн, судлаачид манай буддын уламжлал дахь логик буюу учир шалтгааны ухаан, шалгадаг ухаан, шүүмжлэлт сэтгэлгээний давуу талыг авч хэрэглэж, тус эрдмийг нь хүртэж болох юм.
Өглөө бүр сэрэхдээ би бодь сэтгэлийг бясалгаж, надад итгэл хүлээлгэсэн бүх хүнийг сайн сайхан байгаасай хэмээн залбирдаг. Би нэг насаа бусдын сайн сайхны төлөө зориулж явна.
Хэдий хуврагийн хувцас өмссөн шашны удирдагч боловч би олон нийттэй уулзаж ярилцахдаа ихэвчлэн шинжлэх ухааны баримтыг дурддаг. Учир нь бидний дадуулдаг шүүмжлэлт сэтгэлгээ шинжлэх ухаанч сэтгэлгээтэй төстэй юм.
Хүмүүс бид эхээс төрсөн тэр мөчөөсөө эхлэн энэ хорвоогийн бүхий л зүйлийг амсаж мэдэрдэг. Бидний ухамсарт үндэслэсэн мэдрэмжүүд бий. Тиймээс сэтгэл оюун хэрхэн ажилладгийг ойлгох нь чухал. Учир юун гэвэл хүн амьдралаа сэтгэл оюунаараа залдаг билээ” хэмээн айлдлаа.
Орчуулсан Д.Дуламжав
